Ұйымдастырушылық əлеует ауылдық аумақтардың дамуын басқарудың құралы ретінде

Макалада ауылдык аумактардың тұракты жұмыс істеуін ұйымдык баскару ерекшеліктері карастырылған, себебі олар ұйымдастырушылык əлеует аркылы нарыктык талаптарға сəйкес бола алады. Ұйымдастырушылык əлеует кұрылымдарын калыптастыруды зерттеуге басты назар аударылған: біркалыпты жəне өзгермелі тәсілдемелер. Автор «ұйымдастырушылык əлеует» ұғымының түрлі түсіндірмелерін талдады. Макалада ұйымдык əлеует тұжырымдамасы кұндылыктар жүйесін, персоналды, кұрылымды, акпаратты, үдерістерді, рәсімдемелерді камтитыны баяндалған. Сондай-ак ұйымдык әлеуеттің кызметгерш топтастырып жүйелеген: кұрылымдык, интеграциялык, тұрактылык, коммуникативтік, бейімдеу жəне дамыту. Агроөнеркәсіптік аумактардағы әлеуетті өсіру үшін колданылатын салада калыптаскан негізгі факторлар сипатталған. Макалада агроөнеркəсіптік кешенді жəне ауылдык аумактарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы заңға сəйкес ұйымдастыру кағидаттары карастырылған. Автор ауылдык жерлердегі ұйымдастыру əлеуетǐнщ негізі болып табылатын ресурстардың жиынтығын (каржылык, жер, табиғи, еңбек, акпарат) аныктаған. Макалада ауылдағы тұракты даму əлеуетǐнщ бөліктері аныкталған: каржылык, өндірістік, еңбек жəне акцараттык əлеует. 2017-2021 жылдарға арналған Қазакстан Республикасының Агроөнеркəсіптǐк кешенін дамытудың мемлекеттік бағдарламасының ауылдык аумактарды тұракты дамытудағы рөлі аныкталған. Авторлар ауылдык аумактардағы ұйымдастыру əлеуетíн дамыту бойынша біркатар ұсыныстар берген.

Қазіргі кезде бизнес-ортадағы белгісіздіктің өсу жағдайында ауылдык аумактардың тұракты жұмыс істеуін камтамасыз ету мəселесí өзекті болып отыр. Шығынды азайту аркылы табыстарды ұлғайтудың дə^^рл! тәсілі əрдайым калаған нəтиже бермейді, себебі бəсекелестíк ортада агроөнеркəсіптік кəсíпорындардьщ шығындарын белгілі бір деңгейден төмендету басты мəселе болып табылады. Осылайша, ауылшаруашылык кəсіпорындарының табыстылығы əртүрлі кызмет түрлерін, оларды жасау рəсíмдерí мен технологияларын пайдалануды талап ететін персоналмен жұмысын өзгерту, кызмет көрсетуді ұсыну, тауарларды сату мен кызметтерді ұсыну аумағын кеңейту, өңімнің алуан түрлігін кеңейту немесе тұракты түрде жаңартып отыру есебінен кірістердің артуымен камтамасыз етіледі. Сонымен, ауылдык аумактардың тұракты жұмыс істеуі ұйымдастырушылык баскару аркылы жүзеге асырылады, ол олардың ұйымдастырушылык кабілеті аркылы нарык талаптарына сəйкестíгíн камтамасыз етеді.

Дегенмен, өздігінен ұйымдастырушылык шешімдер біркатар кемшіліктерге ие болуы мүмкін, олардың катарына ıс-əрсксттсрдщ бірыңғай бағыты болмауы жəне тепе-теңсіздігі, олардың бизнес- ахуалдың жай-күйіне сəйкес келмеуі, ұйымдаскан табиғаттың пайдаланылмаған жасырын корының болуы жатады.

1970-жылдардың басында белгілі теоретикалык жəне стратегиялык жоспарлау мен баскарудың тәжірибеші, ресейлік тектегі американдык ғалым Игорь Ансофф ұйымдык баскару кұрылымдары саласында біркатар жаңа ойларды ұсынды, казіргі уакытта оларды ұйымдык əлеует теориясы ретінде түсіндіруге болады.

Ол ұйымдык кұрылымдарды калыптастырудың екі негізгі тәсілдсмссін ұсынды. Бірінші (біркалыпты) көзкарас ұйымның ішкі кұрылымын оңтайландыруға арналады, екінші (өзгермелі) көзкарас ұйымның сырткы орта мен ресурстык көздермен карым-катынастарын талдауға бағытталған. Өзгсрмслі тәсілдсмс ксзіндс ұйым тұракты сырткы катынастар жағдайында да, өзгермелі сырткы орта жағдайында да карастырылады [1].

Стратсгиялык баскару тұжырымдамасын əзíрлсу ксзіндс ұйымдастырушылык əлсусттщ мəнí дс өзгереді. Қазіргі авторлар осы тұжырымдаманың түрлі түсіндірмелерін береді:

• уакыт псн ксңістіктс жиынтык əлсуст^'Щ элсмснттсрін орналастыру тәртібі [2];
• еңбек жəне өндірісті ұйымдастыру жүйесі [3];
• кәсіпорынның әлеуетті мүмкіндіктерінің көзі жұмыста кәсіпорынның негізгі қызметін жүзеге асырады, жалпы жəне жеке мақсаттарға қолжеткізеді, міндеттерін шешеді [4];
• ұйымның барлық өзара байланысқан жəне өзара қамтылатын ресурстарын таңдалған стратегияға толық сəйкес келтіру мүмкіндігі [5];
• ұйымда бағытталған өзгеріс арқылы қалпына келтірілген қорлар [6].

Бұл анықтамалар ұйымдық әлеуеттің нақты аспектілерін ғана көрсетеді жəне оның табиғатын толық ашуға мүмкіндік бермейді.

Е.Ю. Кокарева ұйымдастырушылық əлеует құрамына заңды түрде басқарушылық əлеует пен ұйымдастырушылық ахуалды енгізеді, бұл өз кезегінде басқару жүйесін, жеке көшбасшылық қабілеттілігін, ақпараттық жүйені, коммуникациялық байланыстарды жəне ұйымдастырушылық мәдениетті қамтиды [7].

М.В. Смирнова ұйымдастырушылық әлеуеттің құрамына басқару әлеуетін, ұйымдастырушылық мəдениет әлеуетін ғана енгізбейді, сонымен қатар компанияның жəне оның қызметкерлерінің негізгі біліктілігін, қызметкерлердің инновациялық əлеуетíн, жалпы, инновациялық əлеуеттí жəне кəсíпорынньщ инновациялық деңгейін басқару əлеуетíнде енгізеді [8].

Ұйымдастырушылық əлеует — ұйымды құрайтын өзара байланысты элементтердің күрделі жиынтығы. Ұйымдастырушылық əлеует ұғымы құндылықтар жүйесін, қызметкерлерді, құрылымды, ақпаратты, үдерістерді, рəсíмдеулердí қамтиды. Таңдалған стратегияға сəйкес ұйымдық əлеуеттí өзгерту қызметкерлермен, ең алдымен, ұйым басшылығымен басталады. Сонда құндылық жүйесі өзгереді, рəсíмдемелер қайта ұйымдастырылады, үдерістер оңтайландырылады.

Сонымен, ұйымдастырушылық əлеуеттщ теориясы сыртқы ортаны өзгерту ұйымның стратегиясының өзгеруіне əкелíп соқтырады, стратегияны өзгерту, өз кезегінде, ұйымдастырушылық əлеуеттщ өзгеруіне əкеп соғады жəне ұйымдастырушылық əлеуеттí өзгерту ұйымдық құрылымда барабар өзгерістерге əкеледí.

Көптеген ғалымдар ұйымдастырушылық əлеуеттщ келесі қызметтерін ұсынады: құрылымдық, интеграциялық, тұрақтылық, коммуникативтік, бейімделу жəне дамыту (1-сур.).

Ұйымдастырушылық əлеуеттí басқару іскерлік ортаға ықпалын ескере отырып, оның жұмыс істеуі мен даму заңдарына негізделуі керек.

Ұйымдастырушылық əлеуетíнщ жұмыс істеуі өндіріспен айналысатын ресурстармен өзара əрекеттесу үдерісі болып табылады, нəтижесíнде материалдық жəне материалдық емес сипаттағы тауарлық жəне шикізаттық емес өнімдер пайда болады.

И.Ю. Солдатова пікірінше, агроөнеркəсiптiк саладағы өнеркəсiпте қолжетімді əлсусттǐ толық пайдалануды анықтайтын негізгі факторларға мыналар жатады [10]:

• – жаңғырту, инновациялық даму моделіне көшу, ғылым мен техникадағы заманауи жетістіктерді жедел меңгеру, еңбек өнімділігін арттыруға, өнімнің ресурстық қарқындылығын төмендетуге мүмкіндік береді;
• озық технологияларды меңгеруге қабілстті ауылдың кадрлық əлеуетíн қалыптастыру;
• – ауыл шаруашылық өндірісін үлғайту, сондай-ақ экспорттық ресурстарды қалыптастыру, ауылдық жерлерді толығымен дамыту мақсатында пайдаланылмаған ауыл шаруашылық жерлерін, соның ішінде егістік алқаптарды үстау;
• ауыл түрғындарын тиімді жүмыспен қамтуға бағытталған агроөнсркəсiптiк өндірісті əртараптандыру;
• ауыл шаруашылығын кеңейтуге жағдай жасау, ауыл шаруашылығында жүмыс істейтін халықтың еңбекақысы деңгейін ауыл шаруашылығында орташа қүны бар ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің табыстылығын арттыру, сондай-ақ ауыл шаруашылығының еңбек беделінің артуы;
• өндірістік жəне өндірістік емес инфрақүрылымды дамыту, жерді жəне өнсркəсiптiң басқа ресурстарын молайту.

Ауылшаруашылық өнімдерін өндірумен айналысатын ауылшаруашылық кəсíпорындары үшін басты міндет — ресурстарды ссспкс алу, өндірістік мүмкіндіктерінің балансын, олардың ағымдағы жəне болашақтағы сүранысын анықтау.

Бүл тəсíлдсмс нарықтық ортадағы ішкі өндіріс мүмкіндіктсрін жəнс жағдайды ссксрсді, қажст болмаған рссурстарды уақтылы жоюға мүмкіндік бсрсді, сгср олардың пайдаланылу дсңгсйі азайса, нарық талап стстін қажстті рссурстарды сақтайды жəнс көбсйтсді.

Рссурстық əлсустíнщ оңтайлы дсңгсйін бағалау мыналарға: зср'ттслстш кəсíпорынньщ рссурстық əлсустíнщ нақты дсңгсйінс; компанияның рссурстық əлсустíнщ түрақтандыру жəнс өсуінің анықталған қорларын ссксрс отырып, түрақты жүмыс істсугс арналған əлсустíнс; түрақсыз экономикалық ортада одан əрí пайдалануына мүмкіндік бсрсді.

Агроөнсркәсіптік ксшснді жəнс ауылдық аумақтарды дамытуды мсмлсксттік рсттсу туралы Қазақстан Республикасының заңына мынадай үйымдастырушылық қағидаттар қарастырылған [11]:

1. экономикалық өсу əлсустí бар aгpoөнсркəсiптiк ксшсн мсн ауылдық аумақтарды дамытудың басымдығы;
2. ауыл шаруашылығы жөніндсгі халықаралық кслісімдсрдің талаптарына, санитариялық жəнс фитосанитариялық нормаларға сəйксстíк;
3. мсмлскст жүзсгс асыратын іс-шаралардың ашықтығы;
4. мсмлсксттік қолдау шараларын көрсстудің атаулылығы;
5. отандық агроөнсркəсiптiк өндірістің бəсскслсстíк артықшылықтарын дамыту;
6. ішкі нарықтың жосықсыз бəссксдсн қорғалуы;
7. мсмлсксттік басқару дсңгсйлсрі арасында өкiлсддiктсрдiң аражігін ажырату;
8. агроөнсркəсiптiк ксшсн қызмстінің жəнс түрғындардың ауылдық слді мсксндсрдс түруының экологиялық қауіпсіздігі;
9. кəсíпксрлсрдщ қоғамдық бірлсстіктсрімсн, қауымдастықтарымсн (одақтарымсн) өзара іс- қимылы;
10. мемлекеттік реттеу шараларының тиімділігі;
11. агроөнсркəсiптiк ксшснді жəнс ауылдық аумақтарды дамытуды мсмлсксттік қолдаудың жыл сайынғы қажетті көлемін қамтамасыз ету;
12. агроөнсркəсiптiк ксшсн субъсктілсрінің өзара іс-қимылының оңтайлы нысандарын дамыту.

Біздің ойымызша, ауылдық аумақтарды түрақты дамытудың əлсустíн жср рссурстарын үтымды жəне тиімді пайдалануды, табиғи жағдайларды, ауыл еңбекшілерін, қолжетімді техникалық қүралдарды жəнс қажстті өндірістік жəнс әлсумсттік инфрақүрылымды қүруды қамтамасыз стстін үйымдастыру рссурстары ғана смсс, сонымсн біргс үйымдастырушылық жəнс экономикалық мүмкіндіктср рстіндс қарастыру ксрск. Сонымсн біргс оның қүрамдас бөлігі рстіндс жср жəнс табиғи рссурстар, сңбск рссурстары, үйымдастырушылық жəнс экономикалық əлсуст болып табылады, оның маңызды қүрамдас бөлігі ақпараттық əлсуст болып кслсді (2-сур.).

Қаржылық əлеует — ауылдық жерлердің жалпы əлеуетíнщ негізгі элементтерінің бірі. Оны есептеу үшін ауылдық аумақтардың қаржылық жағдайын толық көрсете алатын мынадай көрсеткіштер пайдаланылады: жан басына шаққандағы негізгі капиталға салынған инвестициялар; инвестициялардың нақты көлемінің индексі; сыртқы сауда айналымы; ауыл шаруашылығына шетелдік инвестициялар; салықтар, алымдар жəне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы мəлíметтер; сатылған тауарлардың, жұмыстарды, қызметтердің табыстылығы.

Ауылдық жерлердегі қаржы əлеуетí ауылдың қаржы жүйесінің ұзақмерзімді келешегінде қолда бар ресурстардың жиынтығы есебінен өсу мен дамуды қамтамасыз ету қабілеті ретінде анықталуы мүмкін деп есептейміз. Бұл жағдайда мыналарды ескерген жөн:

• ауылдық аумақтардың негізгі қажеттіліктерін қамтамасыз ететін жеке қаржыландыру көздерінің болуы;
• ақылы жəне ақысыз негізде қажетті көлемде қолайлы негізде сыртқы қаржылық ресурстарды тарту мүмкіндігі;
• тартылатын ресурстардың тәуекелдігін қолайлы деңгейінде қалыптастыру;
• ауылды қаржыландыруды тиімді басқаруды қамтамасыз ететін арнайы қаржылық институттардың болуы.

Өндірістік əлеует — ауылдық аумақтардағы шаруашылық субъектілердің қолда бар техника мен технологияларды қолдану негізінде, өндірісті ұйымдастырудың озық нысандары мен өндіріс ресурстарын барынша тиімді пайдалану арқылы өндірістің барынша мүмкін нəтижесíн алуға қатысты туындайтын экономикалық қатынастар жүйесі.

Қазақстан Республикасының агроөнеркəсіптік кешенін дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сəйкес жер қатынастарын жетілдіру жəне ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді ұтымды пайдалану, олардың деградациясын болдырмау мақсатында мынадай іс-шаралар жүргізілетін болады [13]:

• ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің 33 млн гектар алаңында топырақтық іздестірулер жүргізу;
• жайылымдық алқаптардың 33 млн гектар алаңында геботаникалық іздестірулер жүргізу;
• 30 млн гектар алаңдағы ауыл шаруашылығы жерлерінде топырақ бонитетін анықтау бойынша жұмыстар жүргізу;
• қалалар мен ауылдық елді мекендер жерлеріндегі 1175 есептік орамға арналған электрондық жер-кадастрлық карталар дайындау;
• 66 млн гектар алаңда электрондық топырақтық жəне геоботаникалық карталар дайындау;

• – суаратын су көзінен түпкілікті АШТӨ-нің су бөлгіші шекарасына дейінгі тұрақты суарылатын жерлерге арналған ирригациялық жəне дренажды жүйені мемлекеттік, сол сияқты жеке бірыңғай теңгерім ұстаушыларға беру;
• – тұрақты суарылатын жерлерді қалпына келтіру үшін су шаруашылығы құрылыстарын республикалық меншікке беру;
• – су шығынын төмендету мақсатында тұрақты жəне көлтабандап суарылатын жерлер жүйесінің су шаруашылығы инфрақұрылымын, оның ішінде қазіргі заманғы технологияларды қолдану жолымен қалпына келтіру жəне реконструкциялау. Сондай-ақ жерлерді су жəне жел эрозиясынан қорғау, микроклимат қалыптастыру, топырақтың құнарлылығын жақсарту, қар жəне ылғал ұстап тұру мақсатында ағаш-бұта екпелер отырғызу жөнінде шаралар əзíрленетíн болады.

Ауылдық еңбек əлеуетí — нақты ауылдық аумақтардағы халықтың жеке қасиеттерін, зияткерлік жəне əлеуметтíк сипаттамаларын жəне аумақтың тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету үшін қазіргі заманғы экономиканың сипатына сəйкес жақсартуға қабілеттілігін үйлестіру.

Халықтың жұмыспен толық қамтылудағы ынталандыру ауылдық жерлерде жаңа жұмыс орындарының ашылуына септігін тигізеді, қалалық жерлерді еңбек ресурстарымен қамтамасыз етуге мүмкіншілік береді, жаңа аумақтарды игеруге, мəдениаральщ байланыстардың нығаюына əсер етеді. Ауылдық аумақтарда еңбек нарығында бос орындар кездеседі, бірақ аталған жұмыс орындар сұранысқа ие емес. Сәйкесінше ауылдық қызметкерді ынталандырудың әртүрлі себептері бар. Олардың қатарына: жұмыскерлерді жоғары жалақымен қамтамасыз ету, яғни, басқа экономиканың салаларына қарағанда, ауылдық жерлерде жалақы төмен екенін баршамызға мәлім. Ауылдық жерлерде халықты жұмыспен қамтуда ауыл шаруашылық өндірісі маңызды орын алады, сонымен қатар табиғи климаттық жағдайлар жəне өндіріс дамуының деңгейі де қатарлас қарастырылады. Бұл ретте ең басты жағдай еңбек табыстылығы мен еңбек әлуетінің сапасына байланысты. Аталған факторлар нақты ауылдық аумақтардағы әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды қалыптастыруда ерекше орын алады. Нақты секторлар бойынша салалардың тұрақты дамуы аумақтарда қосымша жұмыс орындарын ашады, ауыл халқын жұмыспен жəне табыс түрлерімен қамтиды [14].

Мұндай құрамы мен оның құрамдас бөліктерінде ауылдық аумақтардың әлеуеті олардың тұрақты дамуын қамтамасыз ете алады. Ауылдық аумақтық ресурстық базамыздағы біздің бағалауымыздың басқа көзқарастардан айырмашылығы табиғи ресурстардың қолжетімділігі мен үйлесімділігін ғана емес, сонымен қатар еңбек, материалдық-техникалық жəне ақпараттық әлеуетті ескеретін кешенді тəсíл болып табылады. Қазіргі уақытта ақпараттық əлеует ақпараттық жəне ақпараттық желілерге қолжетімділік негізінде құрылған ақпараттық ресурс ретінде ауылдық аумақтардың басты ресурсы ретінде қалыптасады.

Ауылдық аумақтардың экономикалық өсуінің мүмкіндіктері мен тұрақты дамыту келешегі өндірістің жəне бюджет шығыстарының тиімділігін айтарлықтай жақсартатын бағдарламалық- мақсатты басқару механизмдерін қолдану негізінде анықталады. Сондықтанда ауылдық аумақтарда ұйымдастырушылық əлеуеттí құрал ретінде қолдану мынадай бағыттарды қамтуы керек:

• – ауылдық аумақтардағы табиғи, демографиялық, əлеуметтíк, экономикалық, жеке жəне басқа əлеуеттí ескеру қажет. Мұндай жағдайларда ауылдық аумақтарды дамытудың екі жағы бар: салалық тəсíл, ауыл шаруашылығын дамытудың мемлекеттік қолдауына негізделген; аумақтық тəсíл, ауылдық аумақтарды кешенді дамытуды көздейді;
• – ауылдық аумақтардағы барлық ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру, жергілікті бюджеттерді толықтыру жəне əлеуметтíк даму мəселелерíн шешу үшін барлық шаруашылық субъектілерінің өзара іс-қимылын дамыту қажет. Тек қана қызметтің əртÝрлİ түрлерін үйлестіру негізінде ауылдық аумақтарда жобаларды бірлесіп инвестициялау, аумақтың ресурстарын пайдалану, өндірістегі өзара іс-қимыл, өнімдерді қолайлы сату жағдайлары жасалатын болады;
• – аумақтың еңбек əлеуетíн пайдалану тиімділігін арттыру үшін кəсíпкерлер мен фермерлерді ұйымдасқан еңбек нарығына тарту қажет. Ол үшін ауыл шаруашылығы кəсíпорындары өндіріске мақсатты түрде мамандарды дайындау бағыттарын белсендіруі тиіс;
• – ауыл тұрғындары кəсíпкерлíк қызметке, өзін-өзі жұмыспен қамтуға, аумақтың мəселелерíн шешуге белсене араласуы қажет.

Əдебиеттер тізімі

1. Ансофф И. Стратегическое управление / И. Ансофф. — М.: Экономика, 1989. — 519 с.
2. Павлова А.В. Организационный потенциал в управлении деятельностью фирмы / А.В. Павлова. — Казань: Казанский гос. ун-т им. В.И. Ульянова-Ленина, 2003. — 135 с.
3. Жигунова О. А. Теория и методология анализа и прогнозирования экономического потенциала предприятия: монография / О.А. Жигунова. — М.: ИД «Финансы и Кредит», 2010. — 140 с.
4. Лосев В.С. Методические положения оценки ресурсного потенциала газораспределительного предприятия / В.С. Лосев, Е.А. Бабурин // Российское предпринимательство. — 2012. — Т. 13. — № 13. — С. 100-104.
5. Федорова Н.Н. Организационная структура и система контроллинга на предприятии / Н.Н. Федорова, В.В. Золотов // Консультант директора. — 2003. — № 3. — С. 8-15.
6. Simon H.A. Organizations and Markets? / H.A. Simon // Journal of Economic Perspectives. — 1991. — No. 5. — P. 84-113.
7. Кокарева Е. Ю. Формирование и использование организационного потенциала в антикризисном управлении предприятием: автореф. дис. ... канд. экон. наук: 08.00.05 - «Экономика и управление народным хозяйством» / Е.Ю. Кокарева. — Тюмень, 2002. — 23 с.
8. Смирнова М.В. Организационный потенциал промышленного предприятия и методы его оценки с целью повышения качества менеджмента: дис. ... канд. экон. наук: 08.00.05 - «Экономика и управление народным хозяйством» / М. В. Смирнова. — СПб., 2006. — 25 с.
9. Третьякова Е.П. Организационный потенциал как средство управления устойчивым функционированием производственных организаций / Е.П. Третьякова, М.С. Кувшинов // Вестн. Южно-Уральского гос. ун-та. Сер. Экономика и менеджмент. — 2017. — Т. 11. — № 3. — С. 126-134.
10. Солдатова И.Ю. Эффективность использования социально-экономического потенциала для устойчивого развития сельских территорий / И.Ю. Солдатова // Государственное и муниципальное управление. — 2015. — № 2. — С. 66-71.
11. Агроөнеркəсіптік кешенді жəне атылдык аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8 шілдедегі № 66 Заңы [Электрон,дык ресурс]. — Қолжетімділік тәртібі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z050000066.
12. Шумакова О.В. Теоретические аспекты устойчивого развития сельских территорий в современной науке / О.В. Шумакова // Современные проблемы науки и образования. — 2013. — № 6. — С. 1-8.
13. Қазақстан Реснтбликасынын агроөнеркəсіптік кешенін дамыттдыц 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Қазакстан Республикасы Президентінің 2017 жылғы 14 акпандағы № 420 Жарлығы // [Электрондык ресурс]. — Қолжетімділік тәртібі: http://adilet.zan.kZ/kaz/docs/P1600000894.
14. Абаев А. А. Ауылдык аумактардың дамуындағы еңбек ресурстарының рөлі / А.А. Абаев // Қарағанды университетінің хабаршысы. Экономика сер. — 2017. — № 1. — 70-76-б.