Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, саяси және жаңа технологиялық өзгерістерден, ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардан білім мен тәрбие беру жүйелерінің ісін жаңа сатыға көтеру қажеттілігі туындап отырғаны мәлім.
Осыған орай химияны оқытудың жаңа әдістемелік жүйесі, мектептерде пәнді оқытып үйретудің тиімді жолдарының бірі оқушылардың танымдық белсенділіктерін арттыру, педагогикалық технологиямен ұштастыра жүргізу жұмысын практикаға енгізу мәселесіне ерекше көңіл аудару қажеттігін көздейді.
Орта мектептің аймақтық компонентінің құрылымы, оны оқыту әдісі, оның мектеп курсындағы орны – жалпы орта білімдік мектептің өзекті проблемасы. Бірақ бұл проблема жеткіліксіз зерттелген. Осы мәселені шешу мақсатында көптеген құнды зерттеулер болғанымен жергілікті химиялық өндірісті пайдаланып оқушылардың танымдық белсенділіктерін арттыру, экологиялық білім беру саласында көпшілік мойындаған нақты әдістеме немесе белгілі заңдылық байқалмайды.
Экологиялық және жергілікті аспектілер бойынша химиялық өндірістерді оқыту оқушылардың экологиялық дүние танымының дамуына әкеп соқтырады. Мұнда олар табиғатқа келтіретін зиянын ғана біліп қоймай, сонымен қатар олардың пайда болу себептерін және өндірістерден шығатын зиянды заттардан қоршаған ортаны қорғау мәселесін де шеше алады.
Оқу-әдістемелік, педагогикалық әдебиеттерге жасалған талдау, химия курсын оқытудағы аймақтық компонент материалдарын қолданып оқушылардың қызығушылықтарын, танымдық ізденімпаздықтарын және экологиялық білімдерін тереңдету толық зерттелгенін көрсетті.
Жалпы білім беретін мектеп шын мәнінде оқушыны еңбекке тәрбиелеп, олардың қызығушылығын, дарынын дамытып, экологиялық мәдениетін, кәсіптік бағдарға бейімділігін арттыру жұмыстарын жүргізу міндетті. Өкінішке орай, мектеп тәжірибесінде химиялық өндірісті оқыту арқылы оқушылардың қызығушылықтарын, танымдық ізденімпаздықтарын, экологиялық білімін, мәдениетін арттыру ісі мардымсыз жүргізілген.
Сондықтан зерттеу жұмысын осы мәселені шешуге ықпал ететіндей бағытта қарастыруға болады.
Аймақтық өндірісті пайдаланып оқушылардың қызығушылығын арттыру мақсатында білім мазмұнын таңдау үшін төмендегідей талаптарды ескеруіміз керек:
- оқушылардың қызығушылықтарын экологиялық білімі мен мәдениетін арттыру үшін қолданылатын әдістер химия курсы материалының мазмұнымен тығыз байланыста болу керек;
- оқылатын мәселелер ұғынықты, оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес, ақыл-ой әрекетінің белсенділігін арттыратындай болу керек;
- аймақтық компонентті пайдаланып оқушылардың қызығушылығын арттыру химиялық экспериментпен тығыз ұштастыратындай етіп қарастыру керек;
- таңдап алынған материал оқушылардың қызығушылығын арттыру бағытында алынып, олардың танымдық ізденімпаздығын дамытатындай болу керек.
Оқушыларға тиянақты білім беру мақсатында оқытуды жетілдіру әр ұстаздың негізгі міндеттерінің бірі. Оқушылардың жалпы жетілуі мен ақыл-ойының дамуы сабақтың сапалы оқылуына тікелей байланысты. Мұғалімнің шеберлігі әдістемелік материалдың көптігі, оны сабаққа ғана қолдану ғана емес, сол сабаққа тән сабақ мазмұнын, формасын, тәсілін үйлестіре білуде. Уақыт алдыға жылжыған сайын сабақ үрдісін жетілдірудің жолдары мен әдістері үнемі өзгеріп, жаңарып отырады. Мұны өмірдің өзі дәлелдеуде. Сондықтан біз зерттеу жұмысымыздың ұстанымына сәйкес, оқушылардың өндірістік материалды жақсы меңгеруі үшін сабақтың түрлі формалары мен оқытудың тиімді әдістерін пайдаланамыз. Мәселен, өндірістік тақырыптарды оқытқанда және сараманды жұмыстарды орындату барысында «рөлде ойнау» сабағын ұйымдастырдық.
Бұл сабақтың негізгі мақсаты әрбір оқушының білімге ұмтылысын жақсарту, оларды болашақ мамандыққа бағдарлау. Жалпы рөлдік ойындардың ерекшелігі: ойын барысында нақты мамандардың – конструктор, технолог, экономист, т.б. сияқты рөлдер арқылы химия саласындағы мамандардың қоғамдық пайдалы қызметі және олардың жұмыс мазмұнымен танысады, әр түрлі жағдайда және жаратылыстану пәндері бойынша білімдері кешенді қолдануға бейімделеді. Азаматтық қасиеттерін тәрбиелеуде ұжымдық шешім шығаруға, талқылауға қатысуға үйретсе, өз көзқарасын айтып дәлелдеу де өз жақтастары мен қарсыластарын мұқият тыңдауға да үйретеді. Мұндай сабақ нәтижесінде оқушының интеллектуалдық қабілеттері мен ерекшеліктері (әртүрлі нұсқалар мен көзқарастарды талдау, құбылысты жан-жақты талқылау, фактілерді салыстыру мен жалпылау, ұқсас сипатта қолдана білу) ашылады.
Алайда барлық сабақты рөлде ойнау түрінде жүргізу мүмкін емес, бұл сабақты өткізу үшін, мынандай талаптар орындалуы тиіс:
- белгілі бір мәселені шешу алдыға қойылып, одан шығармашылық ізденіс қажет болғанда;
- оқушылардың білім дәрежесіне сәйкес, өзіндік жұмыстарды, тәжірибелік, сараманды, зертханалық жұмыстарды ұйымдастырғанда;
- ғылымның қоғамды дамытудағы маңызын көрсеткенде қолданылады.
«Рөлде ойнау» сабағын «Қазмырыш» АҚ-ыннегізге ала отырып осы күкірт қышқылы өнеркәсібінің мамандары арасындағы конференция түрінде өткізіп, білім мен білікті тексеру, сабақты жинақтап қорыту мақсатында қолдандық. Мысалы, күкірт қышқылы өндірісін оқу барысында алынған білім мен білікті тексеру мақсатында жүргізілген рөлде ойнау сабағының үлгісін қарастырайық.
Алдымен оқушылардың білімдері мен біліктерін тексеру үшін жұмысшы топ құрылады, оның құрамында директор, бас инженер, тарихшы, конструктор, технолог бар. Олардың рөлін мұғалім немесе консультант оқушы атқарады. Оқушылардың білім деңгейіне қарай күкірт қышқылы өндірісіне байланысты білімді тексеруге арналған сұрақтар беріледі. Берілетін тапсырмалар сабақ үстінде қарастырылғаны болуы тиіс. Шығармашылық тұрғыда еңбектенетін оқушыларға тапсырмаларды күрделендіріп беруге болады.
Бұл сабақтың мақсаты:
- Оқушылардың түсті металл өндірісіндегі, күкірт қышқылының өндірісі туралы білімдерін бекіту;
- Қосымша әдебиеттермен жұмыс істей білу қабілеттерін, ізденімпаздықтарын, танымдық белсенділіктерін арттыру болды.
Директор.
- Конференцияны ашады. Мынадай мәселені қарастыруды хабарлайды: Күкірт қышқылы өндірісінің үйлесімді жағдайын жоспарлау.
- Күкірт қышқылы өндірісі үшін күкірттің қандай қосылыстарын шикізат ретінде қолдануға болады.
Бас инженер.
Күкірт қышқылының алынуының реакция теңдеуін жазады. Талқылауда қарастырылатын негізгі проблемаларды қалыптастырады:
- Күкірт қышқылын өндіру үшін алынатын шикізат.
- Күкірттің табиғатта таралуы.
- Өндіріс сатыларындағы үйлесімді жағдайларды таңдау.
- Күкірт қышқылының қолданылу аймағы.
Тарихшы.
Күкірт қышқылының өндірісте алынуы туралы тарихын, оның әртүрлі алыну әдістері туралы қысқаша айтып кетеді. Жауап реакция теңдеуіне сүйену керек.
Конструкторлар.
- Колчедан күйдіретін реактордың жұмысын және құрылғы принциптерін зерттейді. Пештің «қайнау бөлігінің» кемшіліктерін анықтайды.
- Контакт аппаратындағы температура режимінің үйлесімді ұстамдылық варианттарын ұсынады.
Технологтар.
- Колчедан күйдіруде үйлесімді жағдайдың таңдалуын дәлелдеңіз. Реакторда үйлесімді температура режимін ұстану себептерін көрсетіңіз.
- Күкірт оксидінің (ІV) күкірт оксидіне (VІ) тотығуындағы үйлесімді жағдайының таңдалуын дәлелдеңіз.
- Гидратация реакциясын үйлесімді түрде жүру жағдайын таңдаңыз.
Оппоненттерге арналған тапсырма.
Талқылау жұмысы үшін сұрақтар құрастыру.
- Неге күкірт қышқылы өндірісі бойынша жеке завод салуға болмайды? (Өйткені Қазақстанда құрамында көп күкірті бар шикізат жоқ, сондықтан түрлі-түсті металдарды қайта өңдеу кезінде шығатын күкіртті газ аз)
- Қоршаған ортаны қорғау үшін қандай ұсыныс бере аласыз?
- Синтез колоннасындағы газды қақпан.
- Қалдықсыз өндіріс қалыптастыру.
- Қандай шикізаттан күкірт қышқылын алу үнемді?
- Қазақстанда күкірт қышқылын алу үшін қолданылатын негізгі шикізат жоқ, сондықтан газ қалдықтарын қолданады.
- «Қайнау бөлігі» пешінің кемшілігі неде? Неге оларды қолданады? (конструкторларға).
- Пирит бөлшектерінің пісуі.
- Ластанған күкіртті газ.
- Ұлы заттардың көп мөлшері
- «Қайнау бөлігі» пешінің температурасын неге бірқалыпта ұстайды? (технологтар). (Өйткені реакция экзотермиялық, реакция SO2 жаққа қарай жүру үшін артық температураны алып тастау керек.)
- Сіңіргіш баядағы «қышқылдық тұманнан» қалай құтылуға болады? (технологтарға). Тек концентірлі күкірт қышқылын 98% қолданады. (сұйытылған олеум)
- Колчеданды жандырған кезде қосымша жылу қалай қолданылады? (конструкторларға). (Бұл жылуды қолдану экономика жағынан тиімді, мысалы, су буының өндірісі үшін. Түзілген буды электр энергиясын алу үшін немесе басқа мақсатта қолдануға болады).
- Неге (IV) күкірт оксидін (VI) күкірт оксидіне дейін тотықтырғанда платиналы катализатор емес, оның орнына V2O5 катализаторын қолданады. (Катализатор ретінде V2O5 платинаға қарағанда бірнеше ретке активсіз, бірақ экономика жағынан тиімдірек).
- Жана су аппаратында жылу алмастырғыш принципті не үшін қолданылады? (технологтарға). (Жанған газды қыздыру және контактілі газдың керекті температураға дейін суыту проблемасы шешіледі.
Жылу алмастырғыш принцип отынды үнемдеуге және жүйеде үйлесімді температураны ұстап тұруға мүмкіндік береді).
Конференция тыңдалып, білімдері мен біліктерін қадағаланғаннан кейін баға қойылады. Талапқа сай көрсеткішке жеткен оқушыларды инженер, технолог, конструктор мамандығына лайықты екенін атап көрсетеді.
Бұл сабақтың дәстүрлі сабақтарға қарағандағы тиімділігі мынадан байқалды: мұнда әрбір оқушының білімге ұмтылысы жақсарды, өз ойын, көзқарасын айту белсенділігі артты, білімдері тереңдеді. Басқа біреудің жауабын тыңдап, одан қорытынды шығара білу дағдылары дамыды. Қосымша ғылыми әдебиеттермен жұмыс жасау дағдысы, ізденімпаздығы қалыптасып білімдерін толықтырды. Оны осы сабаққа қатысуға ынталылық танытқан оқушы санының артуынан және білімдерін тексерген кездегі алған бағаларынан көреміз.
Педагогикалық іс-тәжірибемізде оқушыларға қажетті білім беріп, олардың сабаққа ынта-ықыластарын арттыру үшін оқытудың техникалық құралдардың пайдаланудың мүмкіндігін ескердік. Сондықтан сабақ барысында өндіріс қондырғылары мен аппараттарының макет-модельдері қолданылды. Кинофильмді оқушылардың назарына ұсыну арқылы, оларда өндіріс, оның ұстанымдары, шикізат мәселелері, өндірістің химиясы, технологиясы туралы білімдері одан әрі артты.
Химияны оқытудың кәсіби – бағдарланған орта жағдайында аймақтық компонентін қолдану мәселесін шешу үшін кәсіби дамыған еліміздің Шығысы жақсы аймақтық материалына ие болып отыр, оны химияны оқытуда қолдануға болады.
ӘДЕБИЕТТЕР
- Куратова Е.В., Сорокин В.В. Задачи к экологизированному курсу общей химии // Химия. – 1995. – № 22. – С. 5–6.
- Селиверстова Е.Н. Использование межпредметных задач как средство формирования экологической активности в познавательной деятельности. – Рязань, 1990. – С. 131–138.
- Петров В.В. Экологическое право: схемы и методика решения задач / МГУ. – 1989. – 39 с.
- Абекова Р.С., Шоқыбаев Ж.Ә., Яшкарова М.Ғ., Онтагарова Д.Р. Органикалық химия курсын экологияландыру // Халықаралық ғылыми конференция. – Семей, 2003. – 236–240 бб.
- Бадамов И. С. Задачи экологического содержания // Химия в школе. – 1986. – № 1. – С. 18–24.
- Даутова З.С. Экологиялық білім берудің мәні мен сипаты // Ұлт тағылымы «Ғылыми-педагогикалық басылым». – 2006. – № 1. – 10–13 бб.