Мақалада Атырау облысы Махамбет ауданы Ақжайық мекенінен солтүстік- шығысқа қарай орналасқан Райымтөбе обаларындағы археологиялық зерттеулер баяндалады. Бұл оба Жайық өзенінен 10 км., қашықта орналасқан. Жайық өзені өңірінде қазіргі кезеңде жүздеген обалар белгілі. Олар сонау қола дәуірінен бастап, ортағасыр кезеңін дейінгі уақыты қамтыған. Сонымен бірге ерте темір кезеңінің обалары да жеткілікті. Қазіргі кезеңде ондаған обалар қазылды. Бірақ олардың көбісі ерте кезден ақ тоналған. Соның бірі баяндалып отырған қабір. Ол, «кенотаф» болған болған[1].
Райымтөбе обасы - кординаты: N47°59.233; Е051°47.008. Атырау облысы, Махамбетауданы, Ақжайық мекенінен солтүстік-шығысқа қарай 20 км., қашықта орналасқан.
2016 жылғы 1 маусым - 30 шілде аралығында қазба жұмыстары жүргізді. Қазбажұмысына Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің, тарих мамандығының 1- 3 курс студенттері практика кезеңінде археологиялық қазбаға қатысты. 1 сурет.
Райымтөбе 1 обасының: диаметрі -75 метр,биіктігі - 1,40 метр.Сыртындағы орының ені - 7 метр, тереңдігі -0,5 м. Беткі қабатын өсімдік жамылғысы басқан. Топырақ жамылғысы негізінен бозғылт құмдақты, сұр құмайты топырақтан тұрады[2].
Беткі қабаты бульдозер көмегімен алынды. Қорған ортасына C-O қарай ені 1 метрлік кесінді қабат қалдырылды. Кесінді қабаттан біркелкі топырақ қабаты ғана байқалады. Кесінді қазбадан ешқандай қабат немесе ерекше топырақ жамылғысы байқалмайды. 2-8 сурет.
Оңтүстік батыс тұсынан жер деңгейінен қойдың сүйектері шықты. Бұл құрбандықа шалынған мал сүйегі болған. Оба ортасынан 1 метр тереңдіктен құс, ірі қара малдың омыртқа сүйектері шықты. Жылқының жақсы сақталған бас сүйегі табылды. Топырақ арасынан шіріген ағаш қалдықтары, қыш ыдыс сынықтары, темір мен қола қалдықтары мен майда сүйек қалдықтары ұшырасады.
Обаның жоғарғы қабаты, жер деңгейіне дейін алынған соң, қорған үсті тазартылды. Жер деңгейіне бетінен, диаметрі 6 метр шұңқыр шеңбері анықталды.
2,5 метр тереңдіке дейін тазартылған апан шұңқыр ортасынан, ені 2,5 хЗ метр болатын қабір ауызы ашылды. Оны бетін қалыңдығы 90 см., құм қабаты басып жатыр. Одан соң оны1,6 метр тереңдікте дейін топырақты тазартқан соң қабір шұңқырының түбі ашылды[3].
Оның көлемі: 1,60 х 1 метр. Қабір іші бос. Сонымен 4 метрлік тереңдіке жерленген қабір толықтай ашылды. Ешқандай заттар мен сүйек жоқ.
Обаның беткі топырақ арасынан жұқа сүйек қалақша табылды. Бетіне өрнек салынған.
Сүйек қалақша. Бетінде сызып салған ою - өрнегі бар сүйек қалақша. Бет жақсы тегістеліп өңделген. Көлемі: 7 х 3,5 см., қалыңдығы - 2 мм.9 - сурет. Райымтөбе 1 обасында жүргізілген археологиялық қазбадан табылған деректер, бұл обаның біздің эрамызға дейін II ғасырларда болғанын айғақтайды.
Райымтөбе 2 обасы. Райым 1 обасының батыс жағында 2,5 км., қашықта, канал жағасынан 200 м., жерде, диаметрі 25 метр, биіктігі 0,5 метр болатын оба қазылды. 1,10 м., тереңдіктен басы шығысқа, беті оңтүстіке қараған адам қаңқасы табылды. Бойы 1,60 м. Қолдары шынтағынан бүктелген, аяқтары тізесінен бүктеліп бауырына алынған. Сол жағымен жатыр. Жанында заттары жоқ. Қола дәуріне жатады. 10-12 сурет.
Райымтөбеқорғанына жүргізілген археологиялық қазбадан табылған деректер, бұл обаның біздің эрамызға дейін II ғасырларда болғанын айғақтайды.Каспий ойпаты мен Атырау жерінде сармат кезеңінің ескерткішітері көптеп кездеседі. Сармат тұрақтары, обалары Батыс Қазақстан жерінде жүздеп саналады. Сарматтар өз заманында сән-салтанатты, қайталанбас мәдениетті болған, саяси-қоғамдық орны бар мемлекет болған. Өз отанында олардың төл мәдениеті дамып, өнер мен мәдениеттің жоғарғы сатысына жетті. Олардың мәдениеті көшіп- қону, сауда-саттық, соғыс-жорықтары арқылы Евразия, Қаратеңіз маңындағы елдерге та рады [4].
Сарматтар б.з.б. VII ғасырдан б.з. IV ғасырына дейін ұланғайыр территорияны мекендеп, кейін Қазақстан жеріндегі тайпалар мен халықтар құрамына енген.
Сармат қоғамында әйелдер өте құрметті орын алған. Ақсүйек әйелдер көсем абыздың міндетін де атқарып отырған. Құрбандық шалатын тас ыдыстар көбінесе әйелдер қабірінде ғана кездеседі. Сарматтық тас құрбандық бұйымдар екі, үш, төрт аяқты болып өте тамаша өңделіп жасалған. Олар діни салт кезіндегі қозғалмалы альтар есебінде пайдаланылған. Сарматтарда матриархат жақсы қалыптасып, әйелдер үй-ішін сақтаушы ретінде артықшылық жағдайда болды [5].
Тайпалар орналасуы әлі толық зерттелмеген. Қазақстанның Батыс аудандарының ескерткіштері, орталығы Солтүстік Каспий маңында болған, аттары б.з.б. II ғасырда Грек-рим тарихшыларына жақсы мәлім аорстар мен роксоландардың арғы аталарына тән болуы керек деген болжам бар.
Сарматтар әлемі тарихта әлі жүйелі зерттелмеген бір сала. Қазақстанның батыс және солтүстік аудандарының территориясындағы әуелгі темір дәуірінің бізге белгілі ескерткіштерінің бәрі екі тарихи кезеңге - б.з.б. VII-V және IV-II ғасырларға жатады.
Біріншілері шартты түрде савромат мәдениетінің ескерткіштері деген атпен біріктірілген, екіншілері соңғы кездегі грек деректемелеріндегі сарматтарға жатқызылады. Археологияда б.з.б. IV-II ғасырлардың ескерткіштерін алғашқы қазба жұмыстары жүргізілген жердің атымен Прохоров ескерткіштері деп те атайды.
Сонау б.з.б. VIII ғасырдан б.з. IV ғасырына дейін Батые Қазақстан, Каспий ойпатында өзінің төл мәдениетін қалыптастырған савромат-сармат тайпаларының тарихы келешекте зерттеле бермек. Кезінде құнарлы, нулы, сулы алқапта савромат- сарматтар мекендеп, өздерінің жүздеген ескерткіштерін қалдырған[б].
Райымтөбе 1 обасы б. э. д., II ғ. сармат обасы болған. Ал, Райымтөбе II обасы б.э.д., X - IX ғ. қола дәуіріне жатады. Қорыта елгенде Райымтөбе жеріндегі обалар қоладан темір дәуірінен дейінгі кезеңді қамтыған. Келешектегі археологиялық зерттеулер өңірдегі ескерткіштер туралы толығырақ мәліметтер бермек.
2 сурет. Раиымтөбе 1 обасы. Үстіңп қабатын тазалау
3 сурет. Райымтөбе 1 обасы. Кесіндісі
4 сурет. Райымтөбе 1 обасы. Студенттер қазбада
5 сурет. Райымтөбе 1 обасы. Студенттер қазбада
6 сурет. Райымтөбе 1 обасы. Қабірді тазалау кезі
7 сурет. Райымтөбе 1 обасы. Қабір
8 сурет. Сүйек қалақша
9 сурет. Райымтөбе 2 обасы
10 сурет. Райымтөбе 2 обасы
11 сурет. Райымтебе 2 обасы
Әдебиеттер тізімі:
- АЦИА. Атырау облысы аумағында жаңадан сәулет және археология ескерткіштерін анықтау мақсатында жүргізілген зерттеу жұмыстарының ғылыми есебі. Атырау, 2009.
- Атырау облысының тарих және мәдениет ескерткіштерінің жиынтығы. Атырау қаласы және Махамбет ауданы. IV том. Атырау, 2013.
- Райымтөбе обаларында жүргізілген археологиялық қазба есебі. 2016 ж.
- К истории северо-восточного Прикаспия. Реестр археологических памятников области. Атырау, 1996. (Составитель В.К.Афанасьев.
- Граков Б.Н. Пережитки матриархата у сарматов.- ВДИ, №3,1947.
- Атырау облысы тарихи және мәдениет ескеркіштерінің жиынтығы. Атырау қаласы жэне Махамбет ауданы. IV том. Атырау, 2013.