Манаш қозыбаев атындағы солтүстік қазақстан университетінде дене шынықтыру сабақтарында 1 курс студенттерінің жылдамдық-күш қасиеттерш дамыту

Аңдатпа

Қазіргі уақытта жоғары оқу орындарында "дене шынықтыру" пәнін оқыту шеңберінде басым міндеттердің бірі білім алушылардың жылдамдық - күш қасиеттерін дамыту процесі болып табылады. Студент тек білімге ғана емес, сонымен қатар өз бетінше шешім қабылдауға, кәсіби қызметте жетістікке ұмтылуға, кез-келген бизнеске шығармашылық көзқарасты қолдануға, зияткерлік деңгейін арттыруға тиіс. Сондықтан жылдамдық, күш, төзімділік және т. б. сияқты қасиеттер қажет.

Жылдамдық-күш қасиеттерін дамыту процесі үш негізгі бағытты қамтиды, олардың бөлінуі шартты болып табылады және жаттығуларды қолданудың қарапайымдылығы, нақтылығы және дәлдігі үшін қабылданады.

1. Дайындықтағы жылдамдық бағытында негізгі бәсекеге қабілетті жаттығудың немесе оның жеке элементтерінің абсолютті жылдамдығын, сондай - ақ олардың комбинацияларын-бастапқы үдеткіш пен қашықтыққа жүгіру, секірулерде жүгіру және итеру, денені үдету және соңғы бөлікті арттыру міндеті шешіледі.
2. Дайындық кезінде жылдамдық күші бағытында бұлшықеттің жиырылу күші мен қозғалыс жылдамдығын арттыру мәселесі шешіледі.
3. Күш бағытында дайындықта негізгі жаттығуды орындауға қатысатын бұлшықеттердің жиырылуының ең үлкен күшін дамыту міндеті шешіледі.

Kipicne

Дене шынықтыру жоғары оқу орнындағы оқу пәні ретінде маңызды рөл атқарады, жалпыадамзаттық мәдениет саласында белсенді шығармашылық өзін-өзі жүзеге асыруға дайын тұлғаның дамуына ықпал етеді.

Дене шынықтыру саласындағы білім берудің мақсаты білім алушылардың өз денсаулығына ұқыпты қарауға, дене және психикалық қасиеттерін тұтас дамытуға, салауатты өмір салтын ұйымдастыруда дене шынықтыру құралдарын шығармашылық пайдалануға тұрақты уэждер мен қажеттіліктерді қалыптастыру болып табылады.

Е.М. Фоминнің, А.М. Валеевтің пікірінше, жас үрпақтың дене тәрбиесі процесінде жылдамдық пен күш қасиеттерін тәрбиелеуге маңызды орын берілуі керек, өйткені бүл қасиеттердің жоғары деңгейі адамның сәтті жүмыс істеуіне және жоғары спорттық нәтижелерге қол жеткізуге ықпал етеді.

Сонымен, қазіргі жағдайда жоғары оқу орны Қоғам алдында кәсіби қызметтің әртүрлі жағдайларында алған білімі мен дағдыларын қолдана алатын, өзін-өзі бекітуге және өзінің қабілеттерін жетілдіруге деген ұмтылысы бар жоғары білікті маман тәрбиелеуде жауап береді.

Тәжірибе көрсеткендей, 1 курс білім алушылары жалпы дене дайындығының деңгейі томен, атап айтқанда жылдамдық-күш қабілеттерін дамыту болып табылады.

Жылдамдық-күш қасиеттерін тәрбиелеудің орталық әдістемелік мәселесі- жаттығулардағы қозғалыстардың жылдамдық пен күш сипаттамаларын оңтайлы үйлестіру мәселесі. Оны шешудегі қиындықтар қозғалыс жылдамдығы мен жеңілген ауырлық дәрежесі кері пропорционал болатындығынан туындайды.

Жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру процесі:

• Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020- 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының міндеттерін іске асыру;
• «Педагог мәртебесі туралы» Заңды енгізу;
• әлеуметтік ортадағы меритократизмнің дамуы.

Зерттеу әдістемесі

Сонымен, кіріспеде әзірленген жаттығулар жиынтығын қолдану негізінде жоғары мектептегі 1 курс студенттерінің дене шынықтыру процесі студенттердің маңызды жылдамдық - күш қасиеттерін: күш, жылдамдық, шыдамдылық, икемділік, ептілік және т.б. тәрбиелеуде мүмкіндік береді деген ереже негізделген. Осыған байланысты көңіл аударамыз, - деп X. И. Айсман, С. В. Ионов жылдамдық-күш қасиеттерін тәрбиелеу қажеттілігін былайша негіздейді: "... студенттердің физикалық дайындығы оның жылдамдық-күш сапаларының даму деңгейімен анықталады, ал бүл деңгейді көтерудің құралдары мен әдістері орталық орындардың бірін алады» [1].

Біз дене шынықтыру сабақтарында оқушылардың жылдамдық-күш қасиеттерін дамытуға ықпал ететін келесі жаттығулар кешенін ұсынамыз.

Әзірленген жаттығулар жиынтығы анықтау кезеңінен, қалыптастыру кезеңінен, бақылау кезеңінен тұратын зерттеу тақырыбы бойынша тәжірибелік- эксперименттік жүмыс жүргізуге мүмкіндік берді.

Эксперименттік зерттеуге Петропавл қаласындағы М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университет! нің «Қазақ тілі мен әдебиеті», «Дефектология», «Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу», «Агрономия» мамандықтарының 1 курс студенттері қатысты.

I кезең (2019) - 1) көрсетілген мамандықтар студенттерінің жылдамдық - күштік қабілеттерінің бастапқы даму деңгейін айқындаумен, 2) ЖОО-да студенттердің жылдамдық-күштік қасиеттерін тәрбиелеу процесін ұйымдастырумен байланысты болды.

II кезең (2019-2020) - студенттердің жылдамдық - күш қасиеттерін тәрбиелеу процесін ұйымдастыруға бағытталған жаттығулар кешенін әзірлеумен және байқаудан өткізумен байланысты болды.

III кезең (2020) - 1) қайта диагностикалауды жүргізумен, 2) байқаудан өткізілген жаттығулар кешенінің нәтижелілігін зерттеумен, 3) ұсынымдарды тұжырымдаумен байланысты болды.

Айқындаушы кезеңде білім алушылардың жылдамдық - күш қабілеттерінің бастапқы деңгейіне диагностика жүргізілді: 30 метрге жүгіруде, орнынан ұзындыққа секіруде және тартылулар (ұлдарда Вис-тен жоғары белтемірде және қыздарда жатый Вис-тен төмен белтемірде). Алынған деректерді талдау ЖОО - да білім алушылардың жылдамдық-күштік қасиеттерін тәрбиелеу процесін ұйымдастыру қажет екенін көрсетті.

Эксперименттің қалыптастырушы кезеңінде біз оның нәтижелерін бағалауды көздейтін әзірленген жаттығулар кешенін енгізуді жүзеге асырдық.

Жылдамдықты күшейту жаттығулары жылдамдық пен күш сапасының дамуын олардың комбинациясының кең ауқымында қамтамасыз ете алады. Ол үш негізгі бағытты қамтиды, олардың бөлінуі шартты болып табылады және жаттығулардың қарапайымдылығы, нақтылығы және дәлдігі үшін қабылданады.

1. Дайындықта жылдамдық бағытында негізгі жарыстық жаттығуды (жүгіру, секіру, лақтыру) немесе оның жекелеген элементтерін (қолдың, аяқтың, корпустың әртүрлі қимылдары), сондай - ақ олардың үйлесімдерін орындаудың абсолютті жылдамдығын арттыру міндеті шешіледі-бастапқы екпін және қашықтыққа жүгіру, секіруде екпін алу және тебу, денені екпін алу және соңғы бөлік.

Бүл жаттығуларды орындау шарттарын жеңілдету қажет: қадамдардың ұзындығын қысқарта отырып, төмен бастаудан және үдеуден шығу, бірақ олардың қарқынын арттыру, жүгіру немесе жоғары қарай, желде, 5-10 см биіктіктен итеру; дене салмағын 10-15% жеңілдететін алдыңғы тартқышы бар турникеттерді қолданыңыз (итеру және жүгіру кезінде).

1. Дайындық кезінде жылдамдық күші бағытында бұлшықеттің жиырылу күші мен қозғалыс жылдамдығын арттыру мәселесі шешіледі.

Негізгі бәсекелестік жаттығулар немесе оның жеке элементтері, сондай-ақ олардың салмақтары жоқ немесе белдіктер, көкірекшелер, манжеттер түрінде әр түрлі жүгірістерден секіру, секіру, көп секіру түрінде қолданылады; жүгіру, желге, тауға секіру, қадамдардың үзындығын, кедергілердің биіктігін арттыру. Жаттығулар мүмкіндігінше тез орындалады және берілген жылдамдықпен ауысады. Бүл жаттығуларда қозғалыстың ең үлкен қуатына қол жеткізіледі және олардың толық амплитудасы сақталады.

1. Күш бағытында дайындықта негізгі жаттығуды орындауға қатысатын бұлшықеттердің жиырылуының ең үлкен күшін дамыту міндеті шешіледі.

Салмақ немесе қарсылықтың салмағы 80% - дан максимумға дейін, ал жаттығулардың сипаты мен қарқыны әртүрлі-60% - дан максимумға дейін. Бүлшықеттің жиырылу күші және онымен байланысты ерікті күштер неғұрлым көп көрінсе, соғүрлым ол тиімді дамиды. Бүл жаттығуларда абсолютті бұлшықет күшінің ең жоғары көрсеткіштері қамтамасыз етіледі [2].

Арнайы жаттығуларды орындау кезінде сіз әдістемелік ережелерді сақтауыңыз керек:

• осы жаттығуда қандай мотор мәселесі шешілетінін нақты түсіну;
• қозғалыс сезімін, бүлшықет жадын және қозғалыс еркіндігін бақылауды дамыту;
• бәсекеге қабілетті жаттығудың жұмыс кезеңдеріне сәйкес белгілі бір бүлшықет топтарына селективті және дәл эсер ету үшін дүрыс үлгіні, амплитудасын, қарқынын жэне екпінін, сондай-ақ максималды бүлшықет күшінің бұрыштық мэндерін қадағалаңыз;
• дүрыс емес қозғалыстарды қайта орындау көбінесе зиян келтіреді;
• алдын ала созылған бүлшықеттердің рефлекторлық күші мен серпімділігін қолданыңыз, серпімді тербелістер ырғағында жаттығулар жасай отырып, созылу рефлексін үнемі ынталандырыңыз;
• бір тэсілдегі қайталанулар саны жеңіл шаршау сезіміне дейін болуы керек, секіру жаттығуларында оңтайлы 25-30 жэне салмақсыз, 10-15 жаттығуларда аз салмақ немесе жаттығу машиналарында күш салу керек;
• шаршау сезіміне дейін-орташа салмақпен немесе күш-жігермен жаттығуларға жақындау кезінде толық шаршау; үлкен жэне максималды салмақпен жаттығуларда 4-6 қайталау жэне 1-3. Күшті дамытудың бір тэсілінің үзақтығы 10 C құрайды, қайталану саны мен жүмыс уақыты неғүрлым көп болса, соғұрлым күшті төзімділік дамиды. Жинақтар арасындағы демалыс 3 мин. аралас режимдерді қолдану керек:
• жаттығуларды бірнеше рет қайталай отырып, біртіндеп максималды қарқынға дейін арттырыңыз;

арнайы жэне негізгі жаттығуларды орындау кезінде қозғалыс жылдамдығының өзгеруі (баяу, орташа, жылдам, өте жылдам) олардың мазмұнын едәуір жаңартып, Орындаушының сезіміне жаңасын енгізетінін есте ұстаған жөн. Сондықтан дүрыс, бірақ баяу қозғалыстарды тек жылыну жэне баптау ретінде қарастырған жөн;

• күш жаттығуларындағы жүктеме біртіндеп бірнеше апта ішінде көлемі бойынша (қайталанудың көп саны) жэне қарқындылығы бойынша (салмақтың немесе жылдамдықтың жоғарылауы, жаттығулардың қарқыны) өсуі керек. Жетекші фактор-салмақтың жоғарылауы (2-3%). Салмақты асығыс арттыру (қарсылық) - күш жаттығуларының ең нашар жауы.

Білім алушыларда жылдамдық-күш қасиеттерін тэрбиелеудің негізгі эдістері мыналар болып табылады: салмақсыз жылдамдық-күш жаттығуларын қайта орындау эдісі; шағын жэне орта салмақтағы салмақпен жылдамдық-күш жаттығуларын қайта орындау эдісі; бұлшықеттер жүмысының аралас режимі кезінде орындалатын жаттығу эдісі. Біршама аз дэрежеде шекті жэне шекті салмағы бар күш жаттығуларын бір рет орындау эдісі қолданылады. Қашықтықтың үзындығы немесе жаттығудың үзақтығы қозғалыс жылдамдығы эрекеттің соңына дейін төмендемейтін етіп таңдалады. Білім алушы алдыңғы эрекеттен асып түсуге тырысуы керек. Әрекеттер арасындағы демалу аралықтары салыстырмалы түрде толық қалпына келтіруді қамтамасыз етуі керек. Қайта жылдамдықты тоқтатудың алғашқы сигналы- бүл тағы бір эрекетте жылдамдықты төмендету.

Сабақтағы жылдамдық жаттығуларын оқушылардың жүйке жүйесі оңтайлы жағдайда болған кезде сабақтың басталуына жақын жоспарлаған дүрыс. Жеке сабақта оларды орындаудың таза уақыты бірнеше секундтан бірнеше минутқа дейін (эдетте, 2-5-тен аспайды). Кез-келген жоғары жылдамдықты жаттығуларды бірнеше рет қайталаған кезде студенттер кеңістіктік жэне уақытша сипаттамаларды түрақтандыруы мүмкін. Бүған жол бермеу үшін жылдамдық жаттығуларын стандартты, өзгермейтін түрде емес, вариативті, өзгеретін формалар мен жағдайларда орындау ұсынылады. Қозғалыс, спорттық ойындар, жылдамдық пен басқа да қабілеттер бір уақытта дамыған кезде эсер етеді [3].

Айта кету керек, салмағы 30-50% болатын арнайы салмақ жаттығуларының жиынтығын қолдану күш қабілеттерін едэуір арттыруға ықпал етеді (18% дейін). Максималды салмақтан 70-90% салмақты қолдану күш қабілеттерінің максималды өсуін қамтамасыз етеді (19% дейін). Максималды салмақтан 50-70% салмақты қолдану жылдамдық, күш, жылдамдық қабілеттерінің пропорционалды дамуына әкеледі. Сонымен қатар, осы бағдарламаны пайдалану жылдамдық пен күш дайындығының қол жеткізілген деңгейінің тұрақты сақталуын қамтамасыз етеді. Максималды 30-дан 90% - ға дейінгі салмақпен бірге жаттығуларды дәйекті орындау "жарылғыш күшті" дамыту үшін ең тиімді болып табылады және дененің жоғары жылдамдықты жүктемеге бейімделуімен бірге жүреді.

Сондай-ақ, жылдамдық қабілеттерін мақсатты дамыту кезінде әдістемелік Ережені басшылыққа алу керек екенін білу керек: барлық жаттығулар, салмақтың мөлшері мен сипатына қарамастан, мүмкін болатын ең жоғары қарқынмен орындалуы керек [4].

Эксперименттің бақылау кезеңінде, біз зерттеу деректерін жинақтадық, біз анықтау кезеңінде бірдей диагностикалық материалды қолдандық.

Қайта диагностикалау нәтижелері бойынша білім алушылардың жылдамдық - күштік қасиеттерін тәрбиелеудің қалыптастырылған деңгейі бойынша мынадай нәтижелер алынды.

Талдау нәтижелері кестеге енгізілген 1.

Кесте 1 - Экспериментов дейін және одан кейін тәжірибелік топтың физикалық дайындығын талдау нәтижелері, жігіттер, X ср.

Кесте 1 - Экспериментов дейін және одан кейін тәжірибелік топтың физикалық дайындығын талдау нәтижелері, қыздар, X ср.

Жоғарыда аталған күндізгі формадағы мамандықгардың 1 курс студенттерінің динамикасындағы жылдамдық-күш сапаларының қалыптасуының көрнекі көрінісі 1- суретге көрсетілген.

Осылайша, эксперименттің соңғы кезеңінің нәтижесі 1 курс студенттерінің жылдамдық - күш қасиеттерін тәрбиелеуге бағытталған әзірленген жаттығулар жиынтығы тиімді, болашақ мүғалімнің кәсіби қызметке қалыптасуына ықпал ететіндігін көрсетті.

Зерттеу нәтижелері

Осылайша, жүргізілген тәжірпбелік-эксперименттік жүмыс салыстырмалы талдау жүргізуге және 2019-2020 оқу жылының соңында енгізілген жаттығулар кешенін қолданудың нәтижелілігіне баға беруге мүмкіндік берді.

Оқушылардың жылдамдық-күш қаспеттерін дамыту мәселесі дене шынықтыру және спорт әдістемесінде өзекті болып табылады. Жас үрпақтың дене тәрбиесі 294

процесінде жылдамдық қабілеттерін тәрбиелеуге ерекше назар аудару керек, өйткені бүл қабілеттердің дамуының жоғары деңгейі болашақта адамның сәтті жүмыс істеуіне ықпал етеді.

Жылдамдық-күш жаттығулары (білім алушылардың организміне өзінің әсері бойынша) жалпы жэне арнайы дене даярлығын жақсартады, жылдамдық-күш жаттығуларын үлғайтып қолдану білім алушылардың қозғалыс дағдыларын қалыптастыруға қолайлы эсер етеді. Дене шынықтыру сабақтарында студенттермен бірге жылдамдықты күшейту жаттығуларын қолданудың орындылығы күмэн тудырмайды, бүл эксперимент барысында алынған мэліметтермен расталады. Осыған сүйене отырып, жоғары жылдамдықты жаттығулар кешенін қүру жэне енгізу дене тэрбиесі, жас үрпақ үшін үлкен маңызға ие.

Эксперимент кезінде топтарда 30 метрге жүгірудегі жылдамдық қасиеттерін сипаттайтын көрсеткіштер жақсарды. Тәжірибелі топта бүл қашықтық 0,3 секундқа жылдам өтеді. Сондай-ақ, орнынан ұзындыққа секіруде тэжірибелі топ нэтижені 13 сантиметрге жақсырақ көрсетті. "Орнынан үш рет секіру" тесті 70 сантиметр нэтиженің өсуін жақсы көрсетті. Күштің физикалық сапасын анықтауға арналған тесттегі орташа нэтиже де тэжірибе тобындағы нэтижелердің ең жақсы өсуін көрсетті-0,5.

Жылдамдық-күш қабілеттері қозғалыс эрекеттерінде көрінеді, онда бүлшықеттердің айтарлықтай күшімен қатар қозғалыстардың едэуір жылдамдығы қажет (орнынан жэне жүгіруден ұзындық пен биіктікке секіру). Сонымен қатар, оқушы жеңетін сыртқы салмақ неғұрлым маңызды болса, күш компонент! соғұрлым үлкен рөл атқарады, ал аз жүктеме кезінде жылдамдық компонентінің маңызы артады.

Пікірталас (нәтижелерді талқылау)

Зерттеудің нэтижелері дене шынықтыру кафедрасының отырыстарында келесі мэселелер аясында талқыланды: 1. Кафедра оқытушыларының кэсіби шеберлігін арттыру туралы. 2. Өзара қатысу нэтижелері бойынша сабақтардың сапасы туралы. Талқылау барысында ұсыныстар жасалды:

• 1 курс студенттерінің жылдамдық-күш қасиеттерін дамыту процесін эксперименттік ұйымдастыру жоғары жылдамдық пен жиілікке байланысты жаттығуларды (спринтерлік жаттығулар) пайдалану қажеттілігін растайды; эдістер- жылдамдық-күш жаттығуларын қайта қолдану эдісі (динамикалық күш салу эдісі), жаттығуларды барынша жылдам қарқынмен қайта орындау, жылдамдық жаттығуларын орындау кезінде сыртқы жағдайларды жеңілдету.
• 1 курс студенттерінің жылдамдық-күш қасиетгерін дамыту тақырыбын конференцияларда жарияланымдарда жэне сөз сөйлеулерде жариялау қажеттілігі.

Зерттеу нэтижелері бойынша практикалық ұсыныстар жасалды:

1. Шұғылданушылардың жылдамдық-күш сапаларының даму деңгейін анықтау мақсатында оқу жылының басында олардың даму деңгейіне кешенді тестілеу жүргізу керек.
2. Білім алушылардың жылдамдық-күш сапаларының ынталандырылған дамуын ұйымдастыру үшін басым жылдамдық көріністері бар жылдамдық-күш жаттығуларынан тұратын оқу-жаттығу құралдарының модульдерін қамтитын жаттығу бағдарламасын қолданған жөн.
3. Жаттығулардың эсерін жаттығулар мен сериялар арасындағы 1 минуттық демалу аралығымен 30 секундтан аспайтын циклдік жаттығу эдісі бойынша сериялардың негізгі бөлігінде жылдамдық-күш жатгығуларын орындау түрінде ұйымдастырған жөн.
4. Оқу-жаттығу процесін ұйымдастыру кезінде білім алушылардың жас ерекшеліктерін ескеру және олардың жай-күйін және жүктемеден кейін қалпына келтіру процесінің барысын ағымдағы бақылау үшін барлық қолда бар мүмкіндіктерді пайдалану, сондай-ақ жаттығу жүктемелерін орындау арасындағы үзілістерде және сабақтардың қорытынды бөлігінде қозғалыс белсенділігі режимдерінің өзгеруін пайдалану негізінде қажетті қалпына келтіру іс-шараларын жүзеге асыру қажет.

Сондай-ақ, оқушылардың шаршауын болдырмау және жаттығуды үтымды қүру үшін жылдамдық-күш жүмысын энергиямен қамтамасыз етуді ескеру қажет.

Әдебиеттер

1. О.В.Дачев, Б.Б.Нигманов. Жаттығу тобындағы студенттердің жылдамдық- күш қасиеттерін дамыту // Жас ғалым. - 2017. - №7. - П. 195-197.
2. Матвеев Л.П. Дене шынықтыру теориясы мен әдістемесі. - M.: Дене шынықтыру және спорт, 1991. - 543 б.
3. Жеңіл атлетика: пед. институттардың студенттері үшін оқулық «Дене шынықтыру»/А.Н. Макаров, П.З. Сирис, В.П. Теннов және басқалар.; . А.Н. Макарова. - 2-ші басыл., - M.: Ағарту, 1987. - 304 б.
4. Лях В.И. Қозғалыс қабілеттері: даму теориясы мен әдістемесінің негіздері. M.: Терра-Спорт, 2000. - 192 б.