Аңдатпа
Білім беру бағдарламасы мамандарды даярлаудың мазмұнын, мақсаттары мен міндеттерін анықтауда негіз болатын қүжат ретінде қарастырылады. Университеттердің академиялық еркіндігі жағдайында заманауи білім беру бағдарламалары дәстүрге айналған тұлғаға бағытталған және құзыреттілікке негізделген тәсілдер негізінде жасалады. Қазіргі кезде білім беру бағдарламаларын дамытудың айрықша ерекшеліктері студенттерге қатысты жаңа, біріншіден, жеке және кәсіби қатынастарға айналды; екіншіден, университетте білім беру процесінің дамып келе жатқан технологиялары мен әдістерін қолдану; үшіншіден, үйлесімді білім беруге назар аудару; төртіншіден, «еңбек нарығының» талаптарын жүзеге асыруға бағытталған білім беру қызметінің тиімділігі.
Инклюзивті білім беру практикасының негізінде әр оқушының жеке басын қабылдау идеясы жатыр, сондықтан оқыту әр баланың ерекше қажеттіліктерін қанағаттандыратындай етіп ұйымдастырылуы керек.
Инклюзивті тәсілмен білім беру процесі студенттерге білім беру стандарттарына сәйкес қажетті қүзыреттіліктерді алуға мүмкіндік береді. Инклюзивті технологиялар ерекше білім беру қажеттіліктері бар баланы оқытуға бағытталған негізгі пән.
Kipicne
2015 жылы дәстүрлі «мамандық» анықтамасы «білім беру бағдарламасы» ұғымымен алмастырылды және қазір біз БЖ мамандарын даярлау жэне одан әрі бакалавр атауы туралы көбірек айтатын болдық. «Білім туралы» Заңда 14-баптан білім беру бағдарламалары: жалпы білім беретін, кәсіптік жэне қосымша деп бөлінетіндігін оқимыз. Білім беру бағдарламасы - бүл мамандар даярлаудың мазмұнын, мақсаттары мен міндеттерін анықтаудағы негізгі құжат. Университеттердің академиялық еркіндігі жағдайында заманауи білім беру бағдарламалары дэстүрлі болып қалыптасқан тұлғаға бағытталған жэне құзыреттілікке негізделген тәсілдер негізінде жасалады [1, с. 11-12].
Қазіргі кезде білім беру бағдарламаларын дамытудың айрықша ерекшеліктері студенттерге қатысты жаңа, біріншіден, жеке жэне кэсіби қатынастарға айналды; екіншіден, университетте білім беру процесінің дамып келе жатқан технологиялары мен эдістерін қолдану; үшіншіден, үйлесімді білім беруге назар аудару; төртіншіден, «еңбек нарығының» талаптарын жүзеге асыруға бағытталған білім беру қызметінің тиімділігі.
Білім беру бағдарламасын эзірлеу кезінде барлық мүдделі тараптардың: мүғалімдердің, жұмыс берушілердің, студенттердің міндетті консультацияларынан тұратын, содан кейін нормативтік құжаттарға: стандарттарға, университеттің академиялық саясатына және ақыр соңында, БЖ Реестріне орналастырудан түратын дэстүрлі процедураны ұстану қажет.
Әрбір білім беру бағдарламасы шынымен де «еңбек нарығына» сэйкес келетіндігімен, оның барлық қажетті дағдылар мен дағдыларды қалыптастыратындығымен негізделуі керек, бүл білім беру процесіне қатысушылардың өзара әрекеттесуі кезінде туындайтын жағдайларды шешуге қажетті білімді қамтамасыз етеді.
Инклюзивті білім беру тэжірибесінің негізінде эр оқушының жеке басын қабылдау идеясы жатыр, сондықтан оқыту эр баланың ерекше қажеттіліктерін қанағаттандыратындай етіп ұйымдастырылуы керек [2, с. 134-136.]
С.И.Сабельникова қазіргі уақытта Болон келісімі эр оқушының айырмашылықтары мен ерекшеліктерін (жынысы, нэсілі, мэдениеті, элеуметтік тобы, ұлты, діндері, сондай-ақ жеке мүмкіндіктері мен қабілеттері) қолдайтын жэне қолдайтын реформа ретінде қосылу тұрғысынан, алғашқы қадамдарын бастайды. Көптеген елдерде инклюзия мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беретін мектептерде өз құрдастарымен бірге оқыту ретінде қарастырылады, мысалы Америка 2020 жылы Американдықтар мүгедектер туралы заңға (ADA) қол қойылғанының 30 жылдығын атап өтеді. Халықаралық жэне ұлттық саясатта, білім беру жүйесіне инклюзивті тэжірибені енгізу процесінде нормативтік, заңнамалық жэне басқа құжаттардың болуына қарамастан, білім беру жүйесіне енгізу идеясын жүзеге асырудың баяулауының бірқатар себептері бар: 1 - кәсіби дайындықтың жеткіліксіздігі; 2 - инклюзивті білім беру саласында пэн мұғалімдерінің тэжірибесінің болмауы; 3 - осы саладағы мұғалімдердің біліктілігін арттыру үшін жеткілікті мүмкіндіктердің болмауы; 4 - жеткіліксіз материалдық-техникалық база; 5 - қоғамның азаматтық қоғамды демократияландырудың маңызды құрамдас бөлігі ретінде қосу идеясын қабылдауға келмейтіндігі.
Инклюзивті білім берудің принциптері - қарапайым мектеп экімшілігі мен мұғалімдері ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды элеуметтік мэртебесіне, физикалық, эмоционалдық жэне интеллектуалды дамуына қарамастан қабылдайды жэне оларға осы балалардың қажеттіліктеріне бағытталған психологиялық- педагогикалық техниканың негізінде жағдай жасайды [3, с. 42-54].
Зерттеу әдістері
Инклюзивті тәсілмен білім беру үдерісі студенттерге білім беру стандарттарына сәйкес қажетті құзыреттіліктерді алуға мүмкіндік береді. Инклюзивті технологиялар бағытталған негізгі пән - мүмкіндігі шектеулі бала; Қазақстанда «білім берудің ерекше қажеттіліктері» тұжырымдамасы қабылданған [4].
Педагогикалық жоғары оқу орындарында мүғалімдерді даярлауға эсер ететін факторлардың бірі - ЕББҚ балалармен жұмыс жасауда мұғалімдердің тэжірибесі мен шеберлігінің жетіспеуі. Инклюзивті білім беру саласында жүмыс істеуге мұғалімдерді оқыту қажеттілігі туындайды, ол үшін тиісті жағдайлар жасау қажет:
- осы қызметке қатысушылардың барлығын, сондай-ақ инклюзивті білім беру саласындағы эр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қажетті эр түрлі модельдерді ескере отырып, біліктілікті арттырудың ұзақ мерзімді жоспарларын эзірлеу;
- мамандардың, мүғалімдердің жэне эдіскерлердің біліктілігін арттыру, олар бірыңғай тэсілді үстанатындай жэне серіктестікте жұмыс істей алатындай іс- шаралар жүргізу;
- барлық оқу іс-эрекеттерінде теория мен практика арасындағы байланыс тақырыбы жэне инклюзивті білім беруді талдау мүмкіндіктерін ескеру;
- инклюзивті білім беру жүмысының жүйесіне енгізілген мүғалімдердің өздері анықтайтын қажеттіліктерден шығуға;
- эр түрлі мақсаттарға жету жэне инклюзивті білім берудің эртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін көптеген стратегиялар мен модельдерді сақтай отырып, кадрларды даярлауды тұтастай алғанда мектепке бағыттау;
- инклюзивті білім беру бойынша мүғалімдер, мектептер мен қоғамдастықтар арасында байланыс орнатуға мүмкіндіктер жасау арқылы өзін-өзі дамытуға ықпал ету;
- мұғалімдердің өзін инклюзивті білім беру бойынша жаңа оқу материалдарын жасауға ынталандыру.
нклюзивті білім беру тұжырымдамасында келесі міндеттер көрсетілген:
- білім беру мекемелері үшін балалардың физиологиялық, ақыл-ой, зияткерлік, мэдени, этникалық ерекшеліктерін ескере отырып, бейімделген білім беру бағдарламаларын қолдану;
- дамудың ауытқу ерекшеліктерін ескере отырып, ЕББҚ бар балаларға жеке педагогикалық тэсілді ұсына отырып, білім беруді ерекше тэсілмен құру;
- дамуында ауытқушылықтың эртүрлі формалары бар оқушылармен сапалы түзету-сауықтыру жүмыстарын ұйымдастыру;
- эр түрлі жеке қабілеттері бар балаларды оқыту мен дамытуда мүғалімдердің кэсіби құзыреттілігін арттыру;
- ЕББҚ бар балаларға білім беру жэне элеуметтік ортаға қосу процесіне психологиялық-педагогикалық қолдау корсету, балаға жэне оның отбасына көмектесу, мұғалімдерге көмектесу;
- білім беру үдерісіне қатысатын эр түрлі профильдегі мамандар мен ата- аналарды үйлестіру жэне өзара эрекеттесу;
- білім беру процесіне қатысушылардың эртүрлі дамуында ауытқушылықтар мен ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға толеранттылық қабылдауын жэне көзқарасын қалыптастыру;
- мүғалімдер үшін стресстік тұрақтылықты арттыру бағдарламасын іске асыру;
- ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға білім беруді ұйымдастыру үшін мектептің материалдық базасы мен ресурстық қолдауын кеңейту;
- қалыпты дамып келе жатқан балаларды және олардың ата-аналарын тәрбиелік қамтуға психологиялық дайындау.
Зерттеу нәтижелері
2017 жылы Кокшетау қаласындағы 19 орта мектептің базасында SOROS қорының бастамасымен халықаралық жоба аясында Ресурстық орталық құрылды. Ақмола облысының білім басқармасы жанындағы үйлестіру кеңесінің тобы бірқатар эксперименттер жүргізді, соның ішінде Ресурстық орталықта өткізілген семинарларға, шеберлік сыныптарына және т.б. енгізілген мектеп мұғалімдеріне тұрақты сауалнама жүргізілді. Сауалнамадағы басты сұрақ инклюзивті білім берудің құндылықтары, принциптері мен идеологиясына қатынасты анықтау болды. Көптеген мұғалімдер ЕББҚ бар балаларды инклюзивті сыныптарға қабылдауға дайын емес екендіктерін атап өтті (78%); әдеттегі балалармен (81%) сыныпта жүмыс істегенді жөн көреді; ЕББҚ бар балаларды әдеттегі сабақта оқытуға кәсіби дағдылары жоқ (93%); ЕББҚ бар балалар арнайы мекемелерде білім алуы керек деп санайды (54%) және т.б. Тұтастай алғанда, қосу идеясын қабылдамау және түсінбеушілік болды.
2018 жылы Ш.Уәлиханов атындағы Кокшетау мемлекеттік университетінің әлеуметтік және жас педагогикасы кафедрасы «Инклюзивті білім беру тәрбиешісі» атты жаңа білім беру бағдарламасын әзірледі және «ESUVO» ББ реестріне енгізді. Жаңа білім беру бағдарламасы ЕББҚ бар балаларды оқытуды ұйымдастырушылық және әдістемелік қамтамасыз етуге бағытталған. Осылайша, «Өзін-өзі тану» бағдарламасының көмегімен балалардың жағымды дамуына терең рухани- адамгершілік қатынасы бар әлеуметтік педагог өте толерантты, эмоционалды тұрақты, эмоционалды тұлғаға айналады, ол ЕББҚ бар балаларды жаппай мектепте оқыта отырып жүруге қабілетті.
Оқыту сипаты мен оқытудың ерекшелігі бойынша «Өзін-өзі тану» курсы теориялық және қолданбалы (практикалық) тәсілдердің бірлігімен ерекшеленеді. Әдістемелік ұйымның пікірі бойынша «Өзін-өзі тану» курсы классикалық (рационализацияланған) және заманауи (интерактивті) тәсілдермен және оқыту технологиясымен байланысты және келесі блоктарды қамтиды: Жаңа қоғамдастық; Ересектер ойын ойнай ма? Қарым-қатынас - бүл үйренуге болатын салтанат; Көкжиектің үстінде не бар; Құнды компас; Өмірлік жол (адамгершілікті тазартуға және адамды жетілдіруге бағытталған барлығы 17 тақырып), «Өзін-өзі тану» курсының түпкі мақсаты - Homo Spiritus (Рухани адам).
Инклюзивтік тәжірибені білім беру жүйесіне енгізудің қиындығы, стандарттарға сәйкес эр сыныпта жалпы білімі бар 2-3 бала ғана оқи алатындығында байқалады. Бүл кору, есту немесе церебралды сал ауруы бар балалар болады деп болжау үшін. мүмкін емес, сондықтан «Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану, инклюзивті білім беру тәрбиешісі» сияқты білім беру бағдарламасы өте ыңғайлы білім беру, танымдық, эмоционалдық, элеуметтік және т.б. ЕББҚ бар баланың өзін толық жүзеге асыратын, мектеп жағдайына тез бейімделетін орта.
Қорытынды
Біздің зерттеудегі бүл ұстаным инклюзивті білім беруді енгізу үшу кезінде ұшақ жасау болып табылады, бүл кезде ЕББҚ бар баланың кез-келген білім жағдайына дайын болу керек, өйткені бұған бір мезгілде дефектолог, логопед жэне бұқаралық мектепте арнайы мұғалім кіру мүмкін емес.
¥шу кезінде ұшақтың құрылысы мыналарды қамтиды:
- ұшақты «идеалды жағдайда» құру үшін тоқтайды деп күтпеңіз;
- адамдарды қалай табуға болатындығын біліңіз, сіздің ойыңызша олар қай жерде болмауы керек;
- пайдалы болуы мүмкін құрылғыларды анықтау және пайдалану;
- үшудың батылдығы мен оптимизмін сізді мақсатыңызға жетелейтін жоба ретінде қабылдаңыз.
Литература
- Приказ Министра образования и науки Республики Казахстан от 1 июня 2015 года № 348 Об утверждении Концептуальных подходов к развитию инклюзивного образования в Республике Казахстан.
- Сорокоумова С. Н. Психологические особенности инклюзивного обучения. // Известия Самарского научного центра Российской академии наук, т. 12. - №3. - 2010. -С. 134-136.
- Сабельникова С.И. Развитие инклюзивного образования. Справочник руководителя образовательного учреждения. - 2009. -№ 1. - С.42-54. httDs://kodeksy-kz.com/ka/ob obrazovaniiZ14.htm