Андатпа
Бүл мақалада жүрек-қантамыр жүйссінің функционалды мүмкіндіктерін жэне ағзаның аэробты жүмысын жоғарылату максатында студентгерді циклдік спорттық іс-шараларда өз бетінше зерттеу қажеттілігінің мәселелері қарастырылады. Циклдік жаттығулар кезінде барлық негізгі бүлшыкст топтарының жүмысына қатысу тірек-қимыл жүйесі элементтерінің үйлесімді дамуына ықпал етеді, беріктендіру әсері де айқын көрінеді. дененің суық тиюге қарсы иммунитеті жоғарылайды.
Студенттер уақытының көп бөлігін қашықтықтан оқытудың эртүрлі бағдарламаларын оқып- үйренуге (негізгі және қосымша әдебиеттер, қүжаттар, компьютер және т.б.) жүмсайды. ал физикалық жаттытуларды аяқтауға аз және аз уакыт бөлінеді. Нәтижесінде кору қабілеті бүзылады. психологиялық стресс күшейеді, қозғалыс белсенділігі төмендейді және мүшелер мен тіндердің патологиялық өзгерістері дамиды, мысалы. бұлшықет атрофиясы. жүрек-кантамыр жүйесі және басқа аурулар, өнімділік деңгейінің төмендеуіне және денсаулығының нашарлауына әкеледі. жалпы төмендейді. қоршаған ортаның колайсыз әсеріне организмнің төзімділігі.
Оқушылардың денесіндегі бұл өзгерістер дене шынықтырудағы практикалық жаттығулар арқылы жойылады. Терт сағат көлемінде бірінші және екінші курстардағы дене шынықтыру бойынша университеттік сабақтар жеткіліксіз. сондықтан студенттер өз іс-эрекетімен, әсіресе циклдік спортпен (жүгіру. шаңғымен сырғанау. жүзу) айналысуы керек. өйткені олар қарапайым. қол жетімді және минималды құрал-жабдықтар мен жабдықтарды қажет етеді.. және сабактың әсері айтарлықтай.
Сипатталған жүмысты қорытындылай келе. авторлар денсаулыққа пайдалы эсер ететін студенттердің сауалнамасы негізінде студенттердің циклдік спортпен шүғыддану қажеттілігін тағы бір рет атап өтеді.
Kipicne
Қазақстан Республикасының президент! Нурсултан Назарбаев бірі жеті ұзақ мерзімді басымдықтардың Назарбаевтың «Қазақстан-2030», Гүлдену, қауіпсіздік және әл-ауқаты барлық қазақстандықтардың бірі - «Денсаулық, білім және әлеуметтік қамтамасыз ету». Президент өз Жолдауында баса назар аударды неғурлым өзекті мәселелері, денсаулық сақтау және бүкіл қоғамның оларды жеңуде: аурулардың алдын алу және салауатты өмір салтын насихаттау; нашақорлық және есірткі бизнесімен күрес; темекі мен алкогольді тұтынуды қысқарту; әйелдер мен балалардың денсаулығын жақсарту; тамақтануды жақсарту, қоршаған орта мен экологияның тазалығын [1].
Халық денсаулығының жай-күйін мемлекет деңгейінде де, жергілікті деңгейде де денсаулық сақтау жүйесінде қамтитын денсаулық сақтау мен нығайтудың өзара қызметінің нәтижесі ретінде қараған жөн.
Өмір салты негізінен адамдардың күнделікті өмірінің ажырамас бөлігі болып табылатын құндылықтарға, басымдықтарға, практикалық мүмкіндіктер мен қиындықтарға байланысты және іс-әрекеттердің қайталанатын стереотиптері, мінез- қүлық нысандары, іскерлік пен дағдылар, қоғамда және жеке өмірде болып жатқан өзгерістерге көзқарастар нәтижесінде қалыптасады. Осыған байланысты, салауатты өмір салты стратегиясы адамдардың күнделікті өмірі барысында пайдалана алатын шынайы және тартымды перспективаға сүйенуі тиіс.
Зерттеу әдістері
Жоғары мектептің қазіргі жағдайында қауырт оқу қызметі оны орындауға көп уақыт жұмсауды талап етеді, сондықтан студент жастар әртүрлі бағдарламалық материалдарды (негізгі және қосымша әдебиеттерді, құжаттарды, компьютерді және т.б.) зерттеуге көп уақыт бөледі және дене жаттығуларын орындауға аз уақыт қалады. Осының нәтижесінде көру өткірлігі бүзылады, психологиялық шиеленіс артады, қозғалыс белсенділігі азаяды және ағзалар мен тіндерде бүлшық еттердің атрофиясы, жүрек-қантамыр жүйесі функцияларының бұзылуы және басқа да аурулар сияқты патологиялық өзгерістер дамиды, бұл жұмысқа қабілеттілік деңгейінің төмендеуін және денсаулықтың нашарлауын тудырады, қоршаған ортаның қолайсыз әсеріне ағзаның жалпы қарсыласуын төмендетеді.
Зерттеу нәтижелері
Студенттер ағзасындағы осы өзгерістер дене шынықтыру бойынша практикалық сабақтар арқылы жойылады. Бірақ бірінші және екінші курстарда төрт сағат көлемінде дене шынықтыру бойынша ЖОО сабақтары жеткіліксіз, сондықтан студенттер өз бетінше, әсіресе спорттық қызметтің циклдік түрлерімен (жүгіру, шаңғымен жүру, жүзу) айналысуы қажет, өйткені олар қарапайым, қол жетімді керек-жарақтар мен жабдықтарды талап етеді, ал сабақтың әсері айтарлықтай.
Жүгірудің ағзаға жалпы әсері орталық жүйке жүйесінің функционалдық жай- күйінің өзгеруіне, жетіспейтін энергия шығындарының орнын толтыруға, қан айналымы жүйесіндегі функционалдық қозғалыстарға және сырқаттанушылықтың төмендеуіне байланысты.
Cy процедураларымен үйлескен жүгіру (оңтайлы дозада) келіп түскен ақпараттың молынан туындаған неврастениямен және ұйқысыздықпен күрестің ең жақсы құралы болып табылады. Нәтижесінде жүйке кернеуі алынып, ұйқысы мен көңіл-күйі жақсарады, жүмысқа қабілеттілігі артады. Әсіресе, бұл тұрғыда кешкі жүгіру пайдалы, ол күн ішінде жиналған теріс эмоцияларды жояды. Орталық жүйке жүйесінің толыққанды демалуының нәтижесінде тек физикалық ғана емес, сонымен қатар ақыл- ойдың жүмыс қабілеттілігі, адамның шығармашылық мүмкіндіктері де артады.
Жүгірумен айналысу қанайналым жүйесі мен иммунитетке айтарлықтай оң эсер етеді. Маңызды өзгерістер қанның биохимиялық құрамында да болады, бүл ағзаның қатерлі ісік ауруларына сезімталдығына эсер етеді. Бұл дегеніміз, жаттығуды ерте бастағанда, ағзаның қатерлі ісік ауруларына төзімділігі артады.
Жүгіру жаттығуының арнайы эсері жүрек-қантамыр жүйесінің функционалдық мүмкіндіктерін жэне ағзаның аэробтық өнімділігін арттыру болып табылады. Функционалдық мүмкіндіктерді арттыру, ең алдымен, жүректің жиырылу жэне "copy" функцияларының ұлғаюында, физикалық жүмысқа қабілеттіліктің өсуінде байқалады. Жаттығудың эсерінен қан тұтқырлығы төмендейді, бүл жүрек жұмысын жеңілдетеді жэне тромб түзілу жэне инфаркт дамуының қаупін азайтады. Жүгірумен айналысудың эсерінен липид алмасуының қалыпқа келуі, қандағы холестерин мөлшерінің төмендеуі байқалады [2].
Жүгіру белсенділігінің арқасында дене массасын қалпына келтірудің тиімді құралы болып табылады. Үнемі жүгірумен шұғылданатын адамдарда дене салмағы мінсіз, ал май мөлшері адамдарға қарағанда 1,5 есе аз. Дене массасын қалпына келтірудің оң эсері жаттығу кезінде қосымша энергия шығынымен ғана байланысты.
Қан айналымы мен тыныс алу жүйесіне эсер етумен байланысты жүгірудің негізгі сауықтыру эсерлерінен басқа, оның көмірсу алмасуына, бауыр мен асқазан-ішек жолдарының функциясына, сүйек жүйесіне оң эсерін атап өту қажет.
Жүгіру кезінде терең тыныс алу кезінде бауырға диафрагмамен массаж жасалады, бұл өт ағынын жэне өт жолдарының қызметін жақсартады, олардың тонусын қалыпқа келтіреді. Жүгіру кезінде пайда болатын ішкі органдардың дірілінің нэтижесінде ішек моторикасы жэне оның дренаждық функциясы артады.
Циклдік жаттығулар (жүгіру, велосипед, жүзу) лимфаның артикулярлы шеміршек пен омыртқааралық дискілерге ағуын арттырады, сэуленің икемділігін арттырады, бұл остеоартрит пен радикулиттің ең жақсы алдын-алу болып табылады. Жұмыс функциясының буынға оң эсері тек жеткілікті жүктеме болған кезде (тірек-қимыл аппаратына жүктеме), жаттығу кезінде олардың біртіндеп жоғарылауында [3].
Шаңғы тебу тиісті климаттық жағдайлары бар солтүстік аймақтарда қолданылады және жүгіруден кем емес. Шаңғы тебудің техникасы күрделі жэне үйретілмеген бастаушы үшін кейбір қиындықтар тудыруы мүмкін. Шаңғы тебу кезінде төменгі аяқ пен жамбастың бұлшық еттерінен басқа, қол мен иықтың, арқа мен іштің бұлшықеттері тартылады, бұл қосымша энергия шығындарын талап етеді. Осыған байланысты аэробтық мүмкіндіктер мен төзімділікті дамытуда шаңғышылар жүгіруден асып түседі.
Ic жүзінде барлық негізгі бұлшық ет топтарының жұмысына қатысу тірек-қимыл аппараты элементтерінің үйлесімді дамуына ықпал етеді. Шаңғымен жүрудегі қозғалыс дағдыларының ерекшелігі тірек-қимыл жэне вестибулярлық аппаратты жаттықтыру нэтижесінде тепе-теңдік сезімін арттырады. Шынығу эсері анық көрінеді, ағзаның суық тию ауруларына сезімталдығы артады.
Жүзу сонымен қатар барлық бүлшықет топтарын қамтиды, бірақ дененің көлденең орналасуына жэне сулы ортаның ерекшеліктеріне байланысты жүзу кезінде қан айналымы жүйесіне түсетін жүктеме шаңғымен немесе жаяу жүргенде аз болады. Жүзу сабақтарында қажетті емдік эсерге жету үшін жүрек соғу жаттығуларының аймағы минутына 130 соққыға жеткенде жеткілікті жоғары жылдамдықты дамыту қажет. Жүзу техникасынсыз өте қиын.
Жүзудің нақты шарттары (жоғары ылғалдылық, бассейннің микроклиматы) бронх демікпесі бар адамдар үшін өте қолайлы. Демікпе үстамалары, эдетте, жүзу немесе жүгіру кезінде аз кездеседі.
Буындар мен омыртқа жүктемесінің практикалық болмауы бұл бұлшық ет қызметінің түрін омыртқаның ауруларында (деформация, радикулит жэне т.б.) табысты пайдалануға мүмкіндік береді [4].
Судың 1 м арақашықтықта жоғары кедергісінің салдарынан жүзуде осындай жылдамдықпен жүруден 4 есе көп энергия жүмсалады. Осыған байланысты жүзу жүктеме тұрақтылығы жағдайында дене массасын қалыпқа келтірудің тамаша құралы болып табылады (аптасына кемінде 30 мин 3 рет). Жүзу техникасын игеру кезінде қарқынды жэне үзақ жатгығулар кезінде жүзуді қан айналымы жүйесінің функционалды жағдайын жақсарту жэне жүректің ишемиялық ауруы қаупін төмендету үшін тиімді қолдануға болады.
¥зақ жаттығулар кезінде циклдік жаттығулардың бір түрінен екіншісіне уақытша ауысу немесе денете күрделі эсер ету үшін оларды комбинацияда қолдану ұсынылады. Мысалы, шаңғышылар қыста бұл спорт түріне толықтай ауыса алады, ал жазда үнемі жүгіру жаттығуларын қолданады. Тек жыл бойы спорттық қызметтің циклдік түрлерімен айналысу эр түрлі аурулардың алдын алу үшін тиімді болуы мүмкін.
Қорытынды
Осылайша, циклдік жаттығулармен тұрақты жаттығулар денсаулыққа оң эсер етеді. Студенттердің сауалнамасына сэйкес, олар физикалық жаттығуларға, соның ішінде циклдік жаттығуларға аз көңіл бөледі деп айта аламыз.. Бұл түрлі себептерге байланысты. Студенттердің 22% өзін көрсете алмайды. Сүралғандардың негізгі салмағы уақыт жетіспеушілігіне (45%) жетеді. Студенттердің 25% - ы оқу жүмысының жүктелуі туралы айтады; 4% - ы спорттық қызметті тартпайды; 2% - ы жеткіліксіз тамақтануды көрсетті; 2% - ы сұралғандардың шаршауына сілтеме жасайды.
Студенттер орындалатын жұмыстың ұзақтығы мен монотондылығына байланысты циклдық түрлермен айналысатыны анықталды. Тағы бір себеп жастардың осы түрлерімен айналысу арқылы сауықтыру мүмкіндігі туралы білмеуі болып табылады. Бұл туралы студенттер жүгіру, шаңғымен жүру, жүзу туралы толық ақпарат жоқ екенін көрсеткен сауалнама айтады.
Респонденттердің тек 10% -ы жыл ішінде мектептен тыс физикалық белсенділікпен айналысады. Қыркүйек-мамыр айларында студенттер саны респонденттердің үштен бірін, ал мамыр-қыркүйек айларында студенттер санының үштен бірін құрайды. Жазда жаттығудың негізгі себебі - сіздің физикалық жағдайыңыз бен пішініңізді жақсарту. 18% студенттер мүлдем бос емес.
Осылайша, студенттер барлық жағдайларға (уақыттың жетіспеуі, жалқаулық, шаршау жэне т.б.) қарамастан дене шынықтырумен айналысу керек, өйткені олардың өмір салты денсаулығына кері эсерін тигізеді жэне болашақта нашарлауы мүмкін.. Жас кезінен бастап студенттер белсенді өмір салтына қамқорлық жасап, оны ұзақ жылдар бойы сақтауы керек.
Әдебиет:
- Қазақстан Республикасының Президент! Н.Назарбаевтың 2017 жылғы 31 қаңтардағы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Қазақстан халқына жолдауы/ www.akorda.kz/ru/addresses/addresses_of_president/poslanie-prezidenta-respubliki- kazahstan-nnazarbaeva-narodu-kazahstana, 2017-2020.
- Верхошанский Ю.В. Спорттық жаттығудың ғылыми теориясы мен әдіснамасының көкжиектері // Дене шынықтыру теориясы мен практикасы. - 1998. - № 7. - Б. 41-54.
- Коновалов В. Жеңіл атлетиканың төзімділік түрлеріне мамандандырылған спортшылар денесінің бейімделу реакциясын зерттеу // Спорт әлеміндегі адам: жаңа идеялар, технологиялар, перспективалар: халықаралық конгресс баяндамаларының тезистері.. - M., 1998. -Т. 1. -Б. 84-85.
- Павлов С.Е., Кузнецова Т.Н. Суда жүзушілерді жаттығу процесінде физиотерапиялық агенттерді (аз энергиялы ИК лазерлері) пайдалану әдісі. - M.: РГАФК, 1997. - Б. 52.