Аңдатпа
Әл -Фараби қалдырған бай ғылыми мұра оған әлемдік танымалдылық әкелді. Оның өмір бойы қарастырған және барлық дүниетаным жүйесінің негізіне айналған басты такырыптары - жеке тұлға мәселесі болды: оның адамгершілігін жетілдіру, зияткерлік деңгейін арттыру, бүкіл адамзаттың бостандығы мен бақытына қол жеткізу.
Философтың осы қаладағы адамдардың өмірі мен қоғамдық қүрылымына қатысты айтқан сөздері ерекше болды. Сондай-ақ. бүл жерде болашақта талантгы философтар. ғалымдар мен ақындар өмір сүруі және жүмыс істеуі үшін барлық жағдайлар бар деп ойлаған.
Әл-Фараби тамаша жады мен табандылыққа ие болған, Араб халифатының астанасына келгенге дейін оған бірнеше тіл ғана белгілі болды. Тіл меңгеруден басқа ойшыл барлық бос уақыт бойы медицина мен логиканы үйренген. Замандастар оны өте ақылды адам жэне Аристотель еңбектерінің талантты комментаторы ретінде сипаттаған. Оның әл - Фарабиге әсері өте үлкен болғанымен, окушы мұғалімнен тез асып түскен.
Әл-Фарабидің пікірінше, нағыз билеушінің басты міндеті - тек өзі үшін ғана емес. қол астындағылар үшін де шынайы бақытқа үмтылу. Алға қойылған мақсатгарға жету қабілеті және басқару ол да бір өнердің түрі.
Фарабидің айтуынша, қайырымды адам өлімнен қорықпауы керек, ол қадір-қасиетін сақтап, үрейге түспеуі керек. өмірді үзартуға үмтылу керек. өйткені ол тек игіліктер жасауға арналған құрал ғана.
Kipicne
Елбасы Нурсултан Назарбаевтыц «¥лы даланың жеті қыры» атты багдарламалъгқ маңаласында төл тарихымызды багалап, жацгыртуга арналган пакты тапсырмасын іске асыру аясындагы «...бабаларымыздың өмірі мен олардыц гажап өркениеті жөніндегі коптеген деректі цужаттар, злі де болса, гылыми айналымга түскен жоц. Олар әлемніц бүкіл архивтеріндегі өз ізденугиісі мен зерттеушісін күтіп жатъгр. Ел-елдегі архив кужаттарына назар аударып, улы даланыц данъгшпандары жөнінде, тарих цойнауына барлаулар жасап отырып, оны хапгқа түсіріп, тезірек халыртъщ рухани игілігіне, мәдени баилыгына айналдыруымыз керек. Coumin әлемнің тілдеріне аударып, бүкіл әлемдік децгейде, өркениетке цазац халқы қаііоай үлес қосқапОыгын айцындауымыз керек» - деп ддйектеген [1]. Ендеіие, осындай улы бастамаларыныц аясында адамгериіілік, гуманизм мэселелеріне ерекіие мэн берген жзне зерттеген әйгілі галым әл-Фарабидіц көтерген мәселелерін жацаша тургыда түжырымдау жэне өзектілендіру казіргі жастардың міндеті деп білеміз.
¥лы ғалым, философ, әлеуметтанушы, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, ойшыл, музыка зерттеушісі Эбунасыр Мухаммед ибн Тархан эл-Фараби Оңтүстік Қазақстан өлкесінің коне Фараби, кейіннен Отырар қаласы, Шәуілдір ауылында дүниеге келген. 20жасына дейін сонда оқып, тәрбиеленеді де осе келе Шығыс елдерін аралап білімі мен ғылымын дамытады. Солардың ішінде араб халифатының саяси-мәдени орталығы Бағдатта, Кайрде, Алеппода, Дамаскіде болып коптеген гылыми зерттеулер жасайды. Шам шахарында коптеген жылдар бойы тұрып гылыми салаларды игереді. Фараби бабамыздың асыл ғылыми шығармашылығы дүние жүзі мәдениеті мен ғылыми жаңалықтарына Шығыстың Аристотелі деп танылған. Болашақ ұрпаққа қалдырған ғылыми мүрасы, 160-қа жуық трактаты біздің заманымызға жетті [2].
Ол жаратылыстану, философия, астрономия, математика, медицина, логика, этика, метафизика, жағрафия, әдебиеттану, тіл білімі, музыка сияқты ғылым салаларынан 164 трактат жазған мәлім [3]. Фараби шығармаларының санын белгілі неміс ғалымы Ш. Штейшнейдер 117 еңбек десе, түрік ғалымы А. Атеш 160, ал тәжік ғалымы Б. Ғафуров 200 трактат деп көрсетеді [4]. Мың жылдан асса да осынша рухани мол дүниесінің қолдан - қолға өтіп бізге аман жетуі Фарабидің ұлылығының, данышпан білімпаздығының тағы бір айғағы болса керек. Бүгінгі күні осы еңбектердің барлығын жинап, талдап үрпақтар кәдесіне жарату басты мақсатымыз болып отыр. Эл- Фараби мүрасын зерттеуге жол ашқан немістің атақты ғалымы Дитерици болды. Осынау зерделі зерттеушінің бағалауынша, Әл-Фараби ғылымының мәңгілік санатына қосылатындығы айғақтайды.
Қазақстанда XX ғасырдың 60-жылдарында отандық ғалымдардың алдында жауапкершілігі мол үлкен міндет тұрды. Ол - үлы ғұлама ғалым Әбунасыр әл- Фарабидің өмір тарихын, ғылымның сан-саласына арнаған баға жетпес еңбектерін тауып, зерттеп, жан-жақты саралап, насихаттап сол арқылы ұлттық әдебиеттануда үлкен бетбұрыс жасау болатын. Адамзат өркениетіндегі қазақ руханиятының биік түғырын айқындау мен бекітудегі 1960 жылдар басындағы фарабитануда жасалған игі қадам жаңа өреге көтеріле түсті [5]. Қазақ ғалымдары үлы ойшылдың мүрасын насихаттау, зерттеу ісінде мейлінше қажыр-қайрат, парасат танытты.
Ұлттық әдебиеттану ғылымындағы фарабитану ілімінің негізін қалаушылардың көшбасында ғұлама ғалым Ақжан Машанидың тұрары даусыз. ¥лы ұстаздың өмірі мен шығармашылығын зерттеуде Ақжан Машани табандылық танытып, осы ұлағатты іске қырық жыл ғұмырын арнады. Фарабитанудағы күрделі еңбектерде ғалымның сан алуан тақырыптардағы мүрасы кеңінен қамтылып, қазақ руханиятымен тығыз бірлікте зерделенеді. А. Көбесов «Фарабидің қазақ жерінде туып, өмір сүрген ғалым екенін қатты ескеруге тиістіміз. Оның ғылым мен өнерде көтерілген биігі, асқан ойшылдығы, қазақ халқының ертедегі рухани күші мен қабілетінің жалт еткен көрінісі деп орынды мақтаныш етеміз» деген сындарлы пікір білдірген еді. Мәселен, А. Машановтың тарихи деректі еңбегінде ғұлама мұрасы, өміріне қатысты тың деректер берілсе, А. Көбесов зерттеуінде даңқты бабамыздың сан-салалы ғылыми ілімі Пифагор, Аристотель, Эвклид, Птоломей, әл-Кинди, Бэкон, өзге де ұлы тұлғалардың еңбектерімен байланыста талданып, әлемдік деңгейдегі маңызы қарастырылды.
Фарабитанудағы жемісті қадамдар қазақ халқына ортақ көне әдебиет нұсқаларын, ежелгі жәдігерлерді де түркітану мәселелерімен тығыз сабақтастықта зерттеу бағытындағы ізденістердің ғылыми және әдіснамалық негізіне айналып, барынша ұшталатүсті [5].
Зерттеу әдістері
Зерттеу жүмысы барысында келесі әдістер қолданылды:
әдебиетті талдау, әдебиетті жинақтау, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер деректерін сипаттау және теориялық талдау әдісі;
- фактологиялық материалды жинау үшін жаппай іріктеу әдісі;
тарихи материалдың тілдік материалын функционалдық-стилистикалық және құрылымдық-семантикалық талдау әдісі;
- қабылданған әлеуметтік-ғылыми нәтижелерді талдау, салыстыру және жалпылау әдістері.
Зерттеу нәтижесі
Қазіргі зерттеушілердің назарын ортағасырлық шығыс тарихының мәселелері өте қызықтырады. Бұл ғылыми қызығушылық қазіргі әлемдегі Шығыс елдерінің рөлінің артуымен, олардың әлемдік қоғамдастықтың өміріне ықпалының күшеюімен түсіндіріледі, сол уақытта осы елдердің қазіргі замандағы өмірін едәуір дәрежеде айқындайтын көптеген әлеуметтік және мәдени инсгигуттар, әдет-ғұрыптар мен елестетулер орта ғасырлық ғылым, мәдениет және білім беру кезеңінде қалыптасқанын ұмытуға болмайды.
Шығыс халықтарының мәдени мұрасын игерудегі көрнекті орын орта ғасыр мәдениетінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде білім берудің, тәрбиелеудің және педагогикалық ойдың даму тарихын зерттеу болып табылады. Шығыс елдерінің педагогикалық мәдениетінің үздік өкілдері Eypona мен Азия халықтарының философиялық және педагогикалық ойының прогрессивті жетістіктеріне барлық зерттеулерге сүйеніп, әлемдік педагогикалық ойдың дамуына үлкен үлес қосуға, кейінгі дәуірлердің мәдениетіне үлкен эсер еткен көптеген бірегей идеяларды ұсынуға мүмкіндік берді. Белгілі тарихшы Е.И. Медынскийдің айтуынша, Шығыс мэдениеті мен ағартуы XIV ғасырға дейін Батыс Eypona елдеріне қарағанда көп жоғары тұрды жэне батыс еуропа мэдениетін қоректендірген дереккөздердің бірі болып табылды [6].
Ортағасырлық Шығыстың педагогикалық ойының аса көрнекті өкілдерінің бірі деп атақты араб ғалым-ағартушысы Абу-Насыр эл-Фарабиді айтты. Ол философ- ғалымдар мен педагогтардың тұтас бір тобының басын қосып, ортағасырлық Шығыстың ғылыми-педагогикалық көзқарастарының гуманистік дэстүрлерін қалыптастырған. ¥лы ежелгі грек ойшылдарының идеяларының ізбасары, интерпретаторы жэне жалғастырушысы эл-Фараби өмір сүрген кезде ортағасырлық Шығыстың ғылыми элемінде оның орнын айқын болатын. Оның «екінші ұстаз» құрметті лақап атқа ие болуы осының нэтижесі.
Жүмысты жазуымыздың мақсаты - Әл-Фарабидің бірегей мүрасын ұрпақтар сабақтастығы контексінде зерттеу. Ойшыл ғылым мен гуманизмнің мықты қорғаушысы болды, оның рационалистік талпыныстары көптеген теориялық жэне практикалық мэселелерді, адам қызметінің рөлі мен ақыл-ойды қарау кезінде айқын көрінеді. Әл- Фарабидің гумманистік идеалы, ол эділеттілікті, халықтар достығын, мэдениетті көрсетеді. Ол ғылым, ақыл-ой қабілеттерінің дамуында адамгершілік жатады деп, адамдарды игілікке, бақытқа, кемелдікке қол жеткізуге шақырған.
Қорытынды
Әл-Фарабидің идеялық мұрасы керемет жэне эр түрлі. Бұл туралы көптеген тек Шығыс елдеріндегі еңбектері ғана емес, сонымен қатар, барлық элемдегі шығармалары дэлел. Әл-Фараби барлық салаларды зерттеген жэне салыстырған. Ал адамгершілік, гуманизм мэселелеріне ерекше мэн берді. Сонымен қатар, «Шығыс Аристотельі», «екінші ұстаз», «Муаллимус Сони» деп аталған. Энциклопедист-ғалымдың элеуметтік, этикалық, философиялық көзқарастарының қалыптасуына ең алдымен Орта Азия халықтарының, Орта жэне Таяу Шығыс елдерінің өзіндік жэне өзіндік мэдениеті, Ежелгі грек философиясы, атап айтқанда Аристотель мүрасы, сондай-ақ сол кезеңнің идеологиясы үлкен эсер етті [7].
Өзіндік жэне өзіндік философиялық ойлауға ие ғалым тұтас энциклопедиялық жүйені құрады. Әбу Насыр Әл-Фарабидің еңбектерінің маңызы мен қызметінің маңыздылығы, оның бай ғылыми мұрасын зерттеуге бөлінетін үлкен, күшейе түскен назарын көрсетеді. Бұл жұмыс Әбу Насыр Әл-Фарабидің шығармашылығындағы этикалық көзқарастарды талдауға арналған, ол жеке түлғаны тәрбиелеу, гуманистік көзқарастарды қалыптастыру, сондай-ақ оның адамгершілік қасиеттерін дамытуға ықпал етеді. Әл-Фарабидің әлеуметтік-этикалық көзқарастарын түсіну үшін «Платон Заңдарының мәні» еңбегі ерекше қызығушылық тудырады. Әл-Фараби, жаңа туған баланың ақыл-ойы таза мүмкіндік, яғни әлеуетті жағдайда, демек, мейірімді және зүлым әрекет арасындағы таңдауды жүзеге асыра алмайды, мейірімді адам өмірінің процесінде пайда болады деп есептеді. Адамның мұндай бастапқы жағдайын табиғи деп атайды, және оған сәйкес, ол мейірімді да, ақау да жоқ, бірақ адам оған жазу, оқу сияқты бейім болуы мүмкін. Адам тек өз ақыл-ойының жетілуіне қарай жақсылық пен жамандық арасында таңдай алады, соның салдарынан ол мейірімді және зүлымдық әрекеттерді қайталай отырып, белгілі бір адамгершілікке не болады. Жақсы да, жаман да мінез-құлық жақсы деп санаған.
Ойшылдың айтуынша, егер де адам жақсылық жасауға үмтылмаса: «Қандай да бір қайырымдылықты меңгергісі келетіндерге қайырымдылыққа қарсы тұратын ақауларды қууға күш салу керек, өйткені қайырымдылықтар сирек және ақаудан босатылғаннан кейін ғана жетеді» [8]. Сондықтан адам әдетке айналдыра отырып, мейірбандықты бекітуі керек. «Егер адам ізгілікті мақсатқа жетсе және мүлдем жақсы әрі лайықты болса, бірақ бүл мақсатқа оқымайтын жолмен жүрсе, онда бұл бүзылмайды. Erep адам іздену мақсатына жетсе және мүлдем жақсы және лайықты болса, бірақ бүл мақсатқа мадақтау жолымен жүрсе , онда бүл бүзылады. Ең жақсысы-бүл мақсатқа әдемі және лайықты қол жеткізу» [8].
Сонымен қатар, Әл-Фараби: «әділдік, бүлік, батылдық және басқа да әдеттерді алу жолында, сондай-ақ жаман қылықтардан бас тарту үшін уақыт өту қажет. ...ұнамсыз болу үшін, тәтті армандардан сүйіспеншілікті ұстап тұру үшін қажет. Бүл ретте, адам өзінің жанын құртып, оны басынан бастап өзіне наразылық танытуға үйрету үшін ашулардан пайда табу керек» деген [8].
Адам қалыптасуының қуатты қүралы ретінде, философ жас адамға қажетті адамгершілік және интеллектуалдық қасиеттерді жасайтын тәрбие мен оқыту деп санаған. Сондықтан Фараб қаласының ойшылы, әл-Фараби былай деп жазған: «тәрбие- бүл халыққа, білімге негізделген этикалық ізгілік пен өнерді беру тәсілі» [9]. Сонымен қатар, философ тәрбие процесі парасаттылықты туындататынына және осы үдерісте заңмен ерекше рөл атқаратынына сенеді: «кімнің тәрбиелігі жоқ, ол жағымды ақаулар табады, ал тәрбиелігі бар адам тек игіліктер ғана жағынды болады. Заң-бүл игіліктерге жол, демек, заң шығарушыға тәрбиені нығайтуға күш салу керек. Erep адамның әдеті мен сипаты заңды, әдемі және қанағаттанарлық емес болса, онда ол әрдайым төмендік, ақылсыздық жағдайында болады, ол заңға бағынуға емес, шегінуші болады» [9].
Қорыта келе айтарымыз, ¥лы бабамыз - Аристотельдің философиясын дамыта отырып, өз тарапынан көптеген маңызды ғылыми еңбектер жазды. Әл-Фараби ғылымының философиялық-логикалық іргетасын дүрыстап қайта қалап шықты. Ол музыка жайлы күрделі зерттеулер жүргізді. Фарабидің метафизика, тіл ғылымы, логика, психология, география, этика, т.б. ғылымдар жайлы жазған еңбектерінің мәні ерекше зор.
Әдебиет:
- Назарбаев Н. «¥лы даланың жеті қыры» мақаласы, «Егемен Қазақстан» республикалық газеті, 2018 ж, 21 қараша.
- А. Ж. Машанов. Әл - Фараби, //Қазақ CCP Ғылым Академиясының хабаршысы, № 5. 1961 жыл.
- Келімбетов Н. Түркі халықтарының ежелгі әдеби жәдігерліктері.-Алматы: Раритет, 2011.-4326.
- Қасымжанов А.,Әлінов А. Әл-Фараби// Қазақ: Оқу қүралы.-Алматы: Білім, 1994.-176 б.
- Ақжан әл-Машани. Әл-Фараби көпірі. - Алматы: «Алатау» баспасы,
- Юсубов Ж.К., Джураева Н.А. Философия нравственного совершенствования Абу Hacp альФараби //Молодойученый.-2013.-№4. C 335-337.
- Кебесов А. Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі. - Алматы: Санат, 2002. - 165-6.
- Абдильдин Ж.М., Бурабаев М.С. Аль-Фараби. Историко-философские трактаты. Перевод с арабского. Алма-Ата: Наука, 1985.
- Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. Аль-Фараби. Философские трактаты. Алма-Ата, 1970.