Мұсылман отбасы құқығының ерекшеліктері

Мақала ислам отбасына арналған. Ислам отбасы игілік, сүйіспеншілік жəне үйлесімділік пен тақуалықтың, бейбітшілік пен мейірімділіктің тірегі болып табылады. Қазіргі уақытта кең талқыланып жүрген мəселелердің бірі — мұсылмандық отбасындағы неке, некеге тұру, тоқтату жəне жарамсыз деп тану себептері, ондағы мүліктік жəне мүліктік емес қатынастар мақаланың негізгі өзегі болып табылады. Отбасы құрмас бұрын ер жəне əйел некеге тұру алдында жəне некеге қатысты шарттарды талқылаған. Некеге тұрған жас мұсылман отбасы арасында пайда бола алатын немесе орын алған қандай да бір жағдаятты шешу жолдары көрсетілген. Ең негізгі мақсаттарының бірі — мұсылман қоғамына неке ережелері мен қағидаларын насихаттау жəне дұрыс жолға бағдар беру. Мұсылман отбасы қарым-қатынастарының жалпы көрінісін бейнелеу. Отбасы құрған жас мұсылман ерлі- зайыптылар неке ұғымының негізгі міндеттерін білу тиіс. Мұсылман отбасының негізгі қағидалары мемлекеттегі заң мен ислам дін арасында үйлесімін табу жəне құқықтық қатынастарын реттей алу. Жоғарыда көрсетілген тұжырымдарды ескере отырып, болашақта жас мұсылман ұрпақтарымыздың неке туралы негізгі түсініктемелерді беру, насихаттау жəне дұрыс жолға бағдар беру мəселесі туралы ғалымдардың ой-пікірлері нұсқау ретінде көрсетілген. Мақала оқырмандар арасында өте қызықты тақырып болатынына күмəн жоқ.

Кіріспе

Мұсылман құқығы шариғаттың бір бөлігі. Шариғат — бұл адамдарға міндетті түрде Алла Тағаланың Мұхаммед пайғамбар арқылы берілген нормалар мен ұйғарымдардың жиынтығы. Шариғат нормалары мұсылмандардың күнделікті өмірінде олардың өзара жəне билікпен қарым- қатынасындағы мінез-құлық мəселелерін реттейді. Мұсылман құқығының негізі: Құран, Пайғамбар Сүннет, иджма, кияс.

Исламда жанұя түсінігі үлкен орынға ие. Неке — отбасын құрудың негізі болып табылады. Ерлі- зайыптылар арасындағы мүліктік жəне мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын отбасын құру мақсатымен, заңда белгіленген тəртіппен тараптардың ерікті жəне толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен əйелдің арасындағы тең құқықтық одақ.

Неке құруға рұқсат етілмеген адамдар яғни олар туыстық байланыстағы адамдар — махрамдар, ал неке құруға рұқсат етілген адамдар — намахрамдар яғни махрам санатына жатпайтындар. Неке құруға рұқсат етілмеген махрам санатына жататындарды үш түрге бөлуге болады: қандас, сүттес туыстары жəне неке бойынша жақын туыстары.

Үйде үнемі жанжалдар туындаса, отбасылардың бірлігі шайқалады, ал отбасы мүшелерінің тілегі айырылып қалады, содан кейін ерлі-зайыптылардың бөлінуі сөзсіз — ол отбасылық өмірдің аяқталуы (ажырасу) дейді. Ажырасу – татуласу мен тыныш жəне бақытты өмірдің қалпына келуіне «мүмкіндік болмаса ғана қолданылады.

Мирас — араб тіліндегі мұра «Мирас» сөзімен бейнеленген, ол бір нəрсенің басқа адамға (бір тайпадан басқасына жəне т.б.) өтуі сияқты шын мəнінде аударылады. Ол өлген адамнан оның мұрагерлеріне мүлікті беруді қамтиды. Жылжымайтын мүліктің өзі əр түрлі болуы мүмкін — жылжымайтын мүліктен ақшаға дейін.

Зерттеу əдістері

Зерттеу барысында танымдық, пікірталастық, жалпы жəне жеке əдістер пайдаланылды. Атап айтқанда: гносеологиялық, логикалық, диалектикалық, талдау, индуктивтік жəне дедуктивтік, салыстырмалы жəне т.б.

^*Хат-хабарларға арналған автор. E-mail: dossym.berikbai@mail.ru (Д.Б Байбосунов)

Нəтижелер жəне оларды талқылау

Мұсылман құқығы шариғаттың бір бөлігі. Шариғат («тура жол») — бұл адамдарға міндетті түрде Алла Тағаланың Мұхаммед пайғамбар арқылы берілген нормалар мен ұйғарымдардың жиынтығы. Шариғат нормалары мұсылмандардың күнделікті өмірінде олардың өзара жəне билікпен қарым-қатынасындағы мінез-құлық мəселелерін реттейді. Шариғатта діни идея құқықтық бастамамен тығыз қарым-қатынас жасайды.

Мұсылман құқығының негізі:

• Құран;
• Пайғамбар Сүннет;
• иджма;
• кияс.

Қоғамның негізі — жанұя. Жанұясыз ешбір қоғамды елестету мүмкін емес. Əке мен шеше ол жанұяның қос қазығы. Ал, бала оның — келешегі. Қос қазықтың біреуі суырылса, отау жарым-жарты болып, бала жетім қалмақ. Исламда жанұя түсінігінің үлкен орынға ие екендігі «Неке (үйлену) — менің сүннетім. Кім менің сүннетімнен бас тартса, ол менен емес», — деген Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарымыздың хадисінен-ақ байқалады.

Неке — отбасын құрудың негізі болып табылады. Ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік жəне мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын отбасын құру мақсатымен, заңда белгіленген тəртіппен тараптардың ерікті жəне толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен əйелдің арасындағы тең құқықтық одақ.

Исламдағы неке — насихат рухының жəне жанының тыныштығы іспеттес. Бұл бір-бірін жақсы көретін жəне бір-біріне қамқор болатын ерлер мен əйелдердің ортақ өмірі. Олар өзара бір біріне қолдау көрсете отырып, шынайылық пен толеранттылық қағидаттарын ұстанып, балаларын тəрбиелеуге жəне бақытты мұсылман отбасын құруға деген мейірімділік пен бақытты бейбіт атмосферада ұстанады. Бұл ерлер мен əйелдердің мəңгілік бірлестігі, олар бір-біріне заңды болып табылады. Некеден кейін олардың өмірі бірге басталады. Мұсылман ерлі-зайыптылары бір-бірінен жұбаныш тауып, бірге жұмыс істеп, бір-біріне отбасылық тарихты қалыптастыруға көмектеседі. Отбасы одағы Аллаһ Тағаланың кітабында өте жақсы жазылған. Қасиетті Құран махаббат, өзара түсіністік жəне мейірімділікті ашып, адам мен əйел арасындағы осы табиғи байланыстың тамаша сипаттамасын береді.

Аллаһ Тағала айтты: «Сендерге, оған тұрақтауларың үшін өз жыныстарыңнан жұбайлар жаратып, араларыңа сүйіспеншілік, мейірімділік пайда қылғандығы да оның белгілерінен. Сөз жоқ, осыларда ойланған елге белгілер бар» («Руми» 30 сүресі, аят 21).

Неке тек адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастан басқа ешбір нəрсе емес, өйткені адамдар өздерінің үйінде тыныштық орната алады. Ол жерде таза сүйіспеншілік пен өзара сүйіспеншілік орнайды. Ислам отбасының игілік, сүйіспеншілік жəне үйлесімділік пен тақуалықтың, бейбітшілік пен мейірімділіктің тірегі болуын қалайды. Мұсылман ерлі-зайыптылар өзара қарым-қатынастың үлгісі жəне бір-бірінің құқықтарын құрметтеуі керек. Сонда олар бақытты жəне гүлденген отбасына ие болады, онда сүйіспеншілік пен мейірімділік орындайды. Мұндай отбасында ешқандай ниеттілік, екіжүзділік жəне өтірік болуы мүмкін емес. Ерлі-зайыптылардың көбісі бір-бірінен жұбаныш іздейді жəне үйлену үйінде бейбітшілік пен бақытқа кенеледі, бірақ бұл Аллаға шынайы сенімділік пен ерлі- зайыптылардың бір-бірінің құқықтарын сақтаусыз мүмкін емес. Ислам үйлену байланыстарын жəне отбасылық бақытты сақтауға қам жасайды. Сондықтан ол неке одағының жойылуына жəне жұбайлар арасындағы қарам-қайшылықтың пайда болуына əкелетін барлық нəрселерге қатаң тыйым салған. Сонымен қатар, ислам ерлі-зайыптыларға бір-біріне жақсы қарауды жəне бір-бірінің құқықтарын дұрыс сақтауды бұйырды. Əрбір ерлі-зайыптылар өздерінің қателіктері мен теріс қылықтары үшін бірін-бірін кешіріп, басқалардың көңілінен шығып, басқалардың кемшіліктеріне назар аудармауға тырысады. Аллаһтың елшісінің, оған Аллаһтың игілігі мен сəлемі болсын, былай деп айтқаны келтіріледі: «Мүмін мүміндерді жек көрмейді, өйткені, егер ол өзінің сипатының қандай да бір қасиеттерін ұнатпаса, ол екіншісімен қанағаттандырылады» (Муслим) [1; 77,78].

Неке — қарама-қарсы eкі жыныстың (ер мен əйел) шариғат заңына сүйене отырып, бipiгiп тұрмыс құру мақсатында өзара жасасқан міндеттемесі. «Жалғыздық Аллаға ғана жарасқан». Жұп болып жасау Адам Ата мен Һaya Анадан басталып, oсы күнге жалғасып келеді. Ұрпақ өcipy касиетті міндет. Əpбip мұсылман баласына тілейтін жақсы тілектің бipi осы некелесу. Мұхаммед ғ. с. да: «Үйленіңдер, ұрпақ өcіріңдер! Қиямет күні мен үмбеттерімнің көптігімен мақтанамын» — деген. Уақтылы үйленбегендер, кезінде жесір, не жеке бас қалаушылар күнəға жақын жүруі ықтимал. Екеу болып жұптасса, отбасы қам-қаракетімен рақат тауып, бірлігін сақтауға тырысады. Пайғамбарымыз Мұхаммед айтады: «Ей, үмметім, үйленіңіз, үй болыңыз. Өйткені некедегі бір күн бір жылдық нəфіл ғибадаттан қайырлы. Ей, үмметім, сіздерден біреуіңіз үйленгеніңізде шайтан серіктеріне былай бақырады: «Бұл адам діннің екі бөлігін менен сақтап қалды». Үйленсеңіз өзіңізге əкелік, қызға аналық құрметін бағыштаған боласыз». Көріп тұрғаныңыздай, тұрмыс құру — дініміздің негіздерінің бірі.

Некеге тұрар алдындағы қағида ережелер:

1. қалыңдық таңдау ақыл-есі бүтін, абыройы өзінде, мұсылман, ұрпақ табу қабілеті бар т.б. Бұларды анықтау туысқандарының міндеті. Күйеу қалындығын көрмеуі де мүмкін.

ə) келісім сұрау неке қию кезінде, өзара келісім сұраудың алдында, қалыңдық таңдарда қыз келісімі сұралады. Келісім беруші əйел заты кəмелетке жеткен, ақыл-есі бүтін болуы тиіс. Қыз ұялып үндемесе, келісім бергені деп саналады. Ата-анасы разы болса болғаны. Ақылы кеміс қыздардың ата- анасы қыздың тұрмысқа ризалығын сұрамай бере береді.

1. некеге кедергі келтіретін себептер:

• жақын туыстық;
• емшектестік;
• сүйек жақындық, жекжаттық;
• əйел саны белгілі мөлшерден асса;
• дінсіздік;
• талақ айту.

Жақын туыстастығына орай мына жағдайларда некеге рұқсат етілмейді:

1. анасы жəне одан тікелей тараушыларға;

ə) қызы жəне одан тікелей тараушыларға;

1. ұлының қызы жəне одан тараушыларға;
2. əпкесі жəне одан тараушыларға;
3. əке жағынан апа қарындасына жəне ана жағынан да солай;
4. ағаларының қыздарына;

Сол секілді заңсыз тұрмыс құрып, олардан туылғандардың бəрімен некелесуге тиым салынады. Емшектестік болғандарға неке қиылмайды. Шариғат бойынша 2 жасқа дейін 15 рет басқа біреудің емшегін тойып емсе, емшектестік деп саналады, ал Имам Ағзам қағидасы бойынша 1 рет емсе де жетеді.

Сүйектестік, жекжаттық. Əйелдің жақын туыстарын, сол секілді ерінің əкесіне, ұлдарына некелесуге болмайды. Бір мезетте апалы-сіңлілі екі қызға үйленуге болмайды. Алдымен бірімен ажырасуы тиіс. Екі қызға да неке бір кезде қиылса, екі неке де заңсыз болып саналады. Шеше жағынан туыстарға, яғни бөлелерге некелесуге тиым салынады. Көңілдес болған əйелге үйленуге болады, бірақ оның ұлына қыз беруге, қызына некелесуге болмайды.

Əйел саны белгілі бір мөлшерден асса:

Тұрақты некемен 4 əйелге некелесіп, бірге тұруға рұқсат, ал күңдерімен некелесу саны шексіз. Имам Ағзам қағидасында барлығы (мейлі азат, мейлі күң болсын) 4 əйелден аспауы тиіс [2; 79–83].

Махрам. Əйел мен ер адамдар махрам жəне махрам емес болып бөлінеді. Неке құруға рұқсат етілмеген адамдар яғни олар туыстық байланыстағы адамдар — махрамдар, ал неке құруға рұқсат етілген адамдар — намахрамдар яғни махрам санатына жатпайтындар. Неке құруға рұқсат етілмеген махрам санатына жататындарды үш түрге бөлуге болады: қандас, сүттес туыстары жəне неке бойынша жақын туыстары.

Айта кету керек, бұл адамдар махрам болса да, бұл ер адам немесе əйел бір-бірімен еркін қарым- қатынаста болуға құқылы екендігін білдірмейді, өйткені ықтимал фитна қаупі бар. Махрам некеге тұрған адамға — харамға нұсқайды. Бұл бір-бірімен некеге тұруға тыйым салынғандықтан, азғырулардың қаупі жоқ дегенді білдірмейді. Осылайша, қашықтықты байланыс кезінде ұстау керек. Еркін қарым-қатынас тек отбасы мүшелерімен, мысалы, əкесі, анасы, ұлы, қызы, ағасы, əпкесі, ағасы, тайпасы, əжесі жəне атасы сияқты мүмкін болады [3].

Отбасылық өмірдің аяқталуы (ажырасу). Үйде үнемі жанжалдар туындаса, отбасылардың бірлігі шайқалады, ал отбасы мүшелерінің тілегі айырылып қалады, содан кейін ерлі-зайыптылардың бөлінуі сөзсіз. Ажырасу-татуласу мен тыныш жəне бақытты өмірдің қалпына келуіне «мүмкіндік болмаса ғана қолданылады.

Бүкіл отбасының сақталуы — Алла Тағаланың өсиеттерінің бірін орындау. Ерлі-зайыптылар бір- бірін жамандық жасамауға, бейбітшілік пен тепе-теңдікке қол жеткізуге, қоғамдық міндеттерді орындау үшін қажетті жағдайларды жасауға тиіс. Егер отбасында берекет болмаса, ерлі- зайыптылардың ажырасқаны жөн.

Əйелдің ажырасу құқығынан бастайық. Егер əйел күйеуіне жеккөрушілік сезсе, оны мəжбүрлеп ұстаудың мағынасы жоқ. Отбасының мақсаты — əйелді күшпен немесе полицияның көмегімен ұстайтын түрмеге айналдыру емес. Аллаһ Тағала айтты: «... оларды үйде жақсы ұстаңыз немесе жақсылыққа жіберіңдер...» (Құран, 65: 2).

Ері əлі де өз əйелін жақсы көретін болса да, ол онымен қалғысы келмесе, оған келісуі керек. Бұл жағдайда заң əйелге күйеуінің ақы төленетін махрын қайтару арқылы ажырасу құқығын береді, одан кейін неке бұзылады деп есептеледі.

Аллаһ Тағала айтты: «Егер сендер Алланың шектеулерін сақтай алмайтындардан қорқатын болсаңдар, онда ажырасудан бас тартса, екеуі де күнə жасамайды» (Құран, 2: 229).

Ал ажырасуға келетін болсақ, ислам оны кезең-кезеңмен жүзеге асырды, бұл кездейсоқ серпілістер мен өтпелі қалаусыздықтар отбасының негізін жоюға мүмкіндік бермеді. Егер ер адам ажырасуды қаласа, ол əйелінің етеккірі басталып аяқталғанға дейін күтеді. Ол тазарғаннан кейін, оған жақындауға болмайды. Осылайша, ажырасу жарамды болып саналады.

Мұндай ажырасу некені бұзбайды, керісінше, əйел күйеуінің үйінде қалады. Ол оны қудалауға жол бермейді жəне ол өзі үйден кетуі тиіс. Ол күйеуінің үйінде тағы бір ай бойы, екінші етеккір бастағанша, қалуы керек.

Біздің пікірімізше, ерлі-зайыптыларға қайта қосылуға мүмкіндік береді деп есептейміз. Ислам құқық қорғаушыларының келесі пікірін келтірейік: «Егер ер адам əйелімен жыныстық қатынасқа түскенде немесе етеккір циклінде ажырасқан болса, бұл ажырасу жарамсыз. Егер ол екінші тазалаудан кейін екінші рет ажырасса, онда ол оған қол тигізбеді. Ол осы уақытқа дейін үйінде қалады, əзірге оның уақыты келмейді жəне ол үшінші рет тазарады.

Бұл мəселе бойынша Аллаһ Тағала айтты: «... немесе əйелін ақылға қонымды түрде ұстау немесе оны мейіріммен босату» (Құран, 2: 229), яғни үшінші, соңғы ажырасқан, кейін жұбайлардың бір- бірімен қайта қосыла алмайды.

Сүннет ажырасуына қатысты Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың игілігі мен сəлемі болсын) Омардың ұлына: «Аллаһтың осылай істе деп бұйырды ма?», — деп сұрады. Ерлі-зайыптылыққа сай, ажырасу үш кезеңінен тұрады » (Əл-Бухаридің хадисі). Аллаһтың елшісі, оған Аллаһтың игілігі мен сəлемі болсын, Омарға: «Балаңа барып, айтшы: əйелін тазартқанша жəне оның етеккірі бастағанша күте тұрсын!», — деді. Ал егер ол қаласа, ажырассын!» (Əл-Бухаридің хадисі).

Əл-Шафии мен Мəлик: «Умардың ұлы əйелімен етеккір кезінде ажырасқан» дейді. Омар Пайғамбарға келіп, оған бұл туралы айтты. Аллаһтың елшісі (оған Аллаһтың игілігі мен сəлемі болсын) былай деп айтып жеткіз: «Ол əйеліне барып, оны уақытша ұстасын. Əзірге ол тазартылады. Егер ол ажырасқысы келсе, онда ол тазартылғаннан кейін ажырассын. Бұл Идда, сонда Аллаһ Тағала сіздің əйеліңізді ажырасуға рұқсат берді. Сонда пайғамбар келесі қасиетті аятты оқыды: «Уа, Пайғамбар! Əйелдеріңнен ажырасаңдар, белгілі бір уақытқа ажырасаңдар... » (Құран, 65:1).

Егер біздің мақсатымыз — пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сəлемі болсын) сүннетіне сүйену болса, онда кейбір заңды тұлғалардың ажырасуды өз уақытының талаптарына негізделе отырып, бізге түсініксіз болған себептермен рұқсат бергеніне назар аударайық. Мүмкін, бұл олардың отбасының қадір-қасиетін сақтауға деген ұмтылысы мен болашаққа қатысты кемшіліктері бар адамдарды үйрету ниеті болған шығар. Дегенмен, мұның бəрі кері нəтижеге əкелді: отбасының ыдырауы жалпыға айналды жəне бір кездейсоқ түрде айтылған, ойдан шығарылған сөзге байланысты болуы мүмкін.

Ажырасудың қарапайымдылығы қоғамды ұлы төңкерістерге алып келеді, санаңызға сəйкес ажырасудың дұрыс əдісін бұзу туралы айтпағанның өзінде, қайталанбайтын салдардың себебі, кешірімге кешігіп жатады. Сондықтан біз осындай нəзік мəселеде исламның айқын əдісіне оралуды жəне отбасының мүдделері мен оны сақтауға қатысты кез-келген күмəнді жоюды талап етеді. Кейбір кітаптарда əйелдің ажырасуы — судың қайнарына ұқсайды. Алайда, мұндай пікір исламның логикасынан жəне қоғам мүдделерінен өте алыс.

Шейх Мұхаммед əл-Худри Ибн Хазмтың «Əл-махалла» кітабында келтірілген аталған заңгерлердің пікірлерін қорытындылады. Төменде біз олардың пікірлерін еркін түрде ұсынамыз:

1. Ажырасу мынадай сөздердiң бiрi айтылғанда: «талақ» (ажырасу) болады; «Тошрич» (босату), «Фирак» (бөліп алу), сондай-ақ олардан алынған сөздерді қолданғанда. Егер адам осы сөздердің бірін айтса, бірақ сотқа дейін жеткізбесе, онда ерлі-зайыптылар күйеуі мен əйелі сияқты өмір сүруін жалғастыра береді.
2. Ерлі-зайыптылардың біреуі сотқа келмесе, ал ерлі-зайыптылардың біреуінің ажырасқысы келсе, сот оларды ажырастырмайды.
3. Егер «талақ» сөзі кездейсоқ айтылса, бейсаналық жағдайда ажырасу болмайды.
4. Ажырасу мүмкін Аллаһ Тағаланың бұйрығы бойынша ғана. Адам Аллаһтан басқа еш нəрсені жасыра алмайды. Ажырасу ол тек Аллаһтың бұйрығына сəйкес орындалса ғана жарамды деп саналуы мүмкін. Басқа тəсілмен ажырасу — оның өсиетін бұзу.
5. Егер күйеуі əйеліне: «Біз айдың басында ажырасамыз» десе немесе белгілі бір уақытта сізбен ажырасамын десе, онда сол сəттен бастап ерлі-зайыпты болуларын тоқтады.
6. Егер күйеуі əйеліне ажырасу құқығын берсе, мұндай ажырасу жарамсыз деп есептеледі.
7. Екі əділ куəгерсіз ажырасу жарамсыз болып табылады.

Белгілі бір уақытта исламға жақын кез келген ойларды тарату исламның өзі емес. Шынында, ислам бай жəне оның жемістері көп. Мұндай түсінікке сəйкес, пайғамбарымыздың сүннетіне сəйкес келетін жəне отбасының негіздерін нығайтатын Аль-Бахиу əл-Хавлидің пайымдауын қолдауға лайық:

1. Ажырасуда ашуға бой салуға болмайды. Бұл адам өзінің ашуын ұстай алмайтын, ашу-ызаға уақытша зілзала ретінде қарайды, ол қаламайтын нəрсесін айтады жəне оның ниеті жоқ. Ұзақ отбасылық келіспеушіліктерден жек көрініш болса, онда бұл жағдайда ажырасу шешім болып табылады. Бұл жағдайда Пайғамбардың (оған Аллаһтың игілігі мен сəлемі болсын) сөзін басшылыққа алуың керек: «Ажырасу жоқ, ашулану жоқ». Бұл Ибн əл-Қаййимнің кітабында жəне Абу Даудтың «Күндерінде» айтылған. Бұл түрге маскүнем немесе науқастар берген ажырасу да кіреді, өйткені олардың еркі ақылға құлақ аспайды жəне олар өздері қаламайтын əрекеттерді жасайды.
2. Егер біреу: «Мен мұны істесе немесе ажырасам, ажырасуға тура келемін», — дейтін болса, онда мұндай ажырасу жарамсыз.
3. Егер күйеуі əйеліне: «Егер сіз мұны айтсаңыз немесе үйде рұқсатсыз қалдырамын (жəне т.б.) дейтін болса, онда сіз ажырасасыз» жəне əйелі еріне қарсы болады, содан кейін мұндай ажырасу жарамсыз болып табылады. Сонымен қатар, Шафит доктринасының кейбір имамдарының сөздеріне сүйене отырып, Ион əл-Қайим еске алады. «Бұл мұсылман заңы; атап айтқанда, Малик пен Ахмадтың ілімдеріне сəйкес келеді».
4. Абду Раззак бір кітапта былай дейді: «Ибн Жураай маған Тавустың ұлына əкесіне сілтеме жасайтынын айтты: «Ажырасу анты — бос сөздер». Кейбір имамдардың айтуынша, ажырасудың анты бос сөз емес, бұзылуы талап етілетін заңды ант. Ал өтеу — бұл «он кедейді отбасыларыңызды тамақтандыратын ортаңғы (немесе жақсы) тамақтандыру, оларды қию немесе құлды босату». Мұны істей алмайтын адам үш күн ораза ұстауы керек» (Қасиетті Құран 5:89).

Ажырасудың өтелумен байланысы жоқ. Антты бұзу немесе жоқ, ажырасу əлі де жарамсыз болады. Менің жеке өзіме келетін болсақ, ажырасу анты емес, оны бұзу өтелуді болжайды [4; 97–99].

Мирас (мұра). Араб тіліндегі мұра «Мирас» сөзімен бейнеленген, ол бір нəрсенің басқа адамға (бір тайпадан басқасына жəне т.б.) өтуі сияқты шын мəнінде аударылады. Ол өлген адамнан оның мұрагерлеріне мүлікті беруді қамтиды. Жылжымайтын мүліктің өзі əр түрлі болуы мүмкін — жылжымайтын мүліктен ақшаға дейін. Мұрагерлік қатынастарға себептер болады. Теологтар мен ислам заңгерлерінің екі себепті көрсетеді:

1) Неке. Еркек пен əйел арасындағы неке қарым-қатынасы мұрагерлік қарым-қатынастар түрінде жалғасады, тіпті олардың бірі қайтыс болған кезде олар бірге тұрмайды, некені бұзады жəне тағы басқалар.

2) Отбасылық байланыстар. Жалпы, отбасылық байланыстардың екі түрі бар: қан мен себеп (никадан кейін туындайтын).

Сонымен қатар, мұрагерлердің үш санаты бар.

Бірінші санат тікелей мұрагерлерден тұрады. Бұл адамдарға Құранның немесе биылғы жылы жоғары өкілдің өмірбаяны туралы айтылған адамдар жатады. Бұл ерлі-зайыптылар, мұрагердің əкесі, анасы, туған-туғандары мен ұлдары.

Екінші санат — əкесі тарапынан туыстар. Олар алдыңғы параграфта сипатталған адамдар өз үлестерін алғаннан кейін ғана мұрагер бола алады.

Үшінші санат — анасының туыстары. Олар үшінші орынға мүлікті бөлу үшін басымдық тəртібімен беріледі.

Жағдайға байланысты əр түрлі туыстар алатын үлестер. Күйеуі. Егер оның əйелі қайтыс болса, балалардың қатысуымен қалған мүліктің төрттен бір бөлігін алады. Егер əйелі баланың мұрагерлеріне ие болмаса, онда күйеу мұраның жартысын алуға құқылы. Əйел. Егер əйел оның күйеуі қайтыс болса, оның сегізіншісі басқа мұрагерлері болған жағдайда мұраға қалады. Бірақ ол екі есе көп — егер қайтыс болған күйеуінің бірінші санатты мұрагерлері болмаса, төрттен бірі.

Егер ер адамның бірнеше əйелі болса, онда олар бұрын айтылған үлестерді (яғни тиісінше сегізінші жəне төрттен бір бөлігі) алады. Егер адамның бірнеше əйелі болса, олар бұрын айтылған акцияларды (яғни, тиісінше бір-сегізінші жəне төртінші) жиынтығында алады.

Қайтыс болған адамның əкесі қалған мұралық иелері болса, оның мұрагерінің алтыдан бір бөлігін алады (ұлы, ұлы немересі). Егер марқұмның тек қана əйелдер (қыздар) мұрагерлері болып табылса, онда бұл жағдайда əкесі қызының қажетті бөлігін бөлгеннен кейін, алтыншыдан басқа мүліктің қалған бөлігін алады.

Егер қайтыс болған адамның бірінші санаттың басқа мұрагерлері болмаса, онда барлық мүлік əкесіне беріледі. Марқұмның (қайтыс болғанның) анасы, мұрагері болса, мұраның алтыдан бір бөлігін алады. Егер қайтыс болған адамның екі əпкесі немесе ағасы бар болса, ол да сол үлеске ие. Егер қайтыс болған адамның жұбайы (немесе ері) болса, онда оған тиісті үлес төлегеннен кейін, анасы қалған мүліктің үштен бірін алады (яғни, үлесі жұбайына (еріне) бөлінгеннен кейін). Егер қайтыс болған адамның бірінші санаттағы мұрагерлері болмаса, бүкіл мүліктің үштен бірі анасына өтеді.

Өлген адамның балалары. Егер қайтыс болған адамның тек қана қызы болса (басқа балалар болмаса, əсіресе ұлдар болмаса), қалған мүліктің жартысы оған барады. Егер оның екі немесе одан көп қызы бар болса (жəне оның ұлдары қайтадан жоқ болса), онда олар мұрагерлік мүліктің үштен екі бөлігін қалдырады. Егер қайтыс болған адамның ұлдары да, қыздары болса, онда олар бірінші санаттағы басқа мұрагерлері тиісті үлесті алғаннан кейін барлық мүлікке ие болады. Өлгендердің балалары арасында мүлкі екі есе көп ақша алуға тиіс.

Марқұмның немерелері. Егер марқұмның екі қызы немесе бір ұлы болса, немерелері ештеңе алмайды. Егер марқұмның өз балалары болмаса жəне еркек ұлы жоқ болса, онда бұл жағдайда мұраның жартысы ұлының қызына барады. Егер ұлдың қыздары екi немесе одан да көп болса жəне алдыңғы сөйлемнің шарты орындалса, онда бұл немерелер меншiктiң үштен екiсiн мұра етедi. Егер қайтыс болған адамның немересі (ұлының ұлы) жəне басқа да мұрагерлері бар болса, ол мұраға қалған барлық мүлікті алады. Егер марқұмның бір қызы болса, ұлының қызына қосымша, мұраға алтыдан бір бөлігін алады.

Марқұмның апалы-сіңлілері. Егер марқұмның мұрагерлері (əкесі, ұлы, немересі) болса, оның əпкелері ештеңе алмайды. Егер қайтыс болған адамның қарындасы мен ағасы болса жəне олардың «бұғаттайтын» басқа мұрагерлері болмаса, онда екеуі мүліктің жартысын алады. Егер апалы-сіңлілер бір-бірінен артық болса жəне бұрынғы жағдайдың шарттары орындалса, онда осы мұрагерлер марқұмның мүлкінің үштен екі бөлігін алады. Егер қайтыс болған адамның бір қызы мен əпкесі болса, онда мүліктің алтыдан бір бөлігі соңғы болып табылады, ал қызына барлық мұраның жартысы беріледі.

Өлген адамның əжесі жəне атасы. Əр адамның екі атасы болуы мүмкін. Бұл мағынада мұраны бөлу контексінде қандай туыстың қандай екенін түсіну маңызды. Сондықтан екі атаның түрі бар: «дұрыс» жəне «дұрыс емес». Біріншісі — ата-ананың əкелері жəне атасының əкесі (үлкен атасы). Екінші санат — əкесінің анасы. Атасы марқұмның əкесі сияқты бір мұраны алады (яғни, алтыншыдан бір — егер мұрагерлер болса жəне мұрагерлер ретінде қайтыс болғандардың қыздары болса, барлығы алтыншы). Алайда, əкесі тірі болса, «дұрыс атасы» ештеңе алмайды [5].

Жоғарыда аталған жағдайларды ескере отырып, дін бүгінде ғылыми-зерттеу бағытының қадір- қасиетіне ғана емес, сонымен бірге мəдени-ағартушылық əлеуеттің эвристикасына ие гуманитарлық ойдың өте перспективалы бағыты екенін түсіну керек. Шынында да, қазіргі мəдениетте діннің мəні, діни сананың табиғаты, діни өмірдің формалары, жеке тұлғалардың, адамзат қауымдастықтары мен қоғамдарының өміріндегі діннің орны мен рөлі түбегейлі өзгеруде [6].

Қорытынды

Ғалымдардың пікіріне сүйенсек, аталған бағыттар бойынша мұсылман құқығына жүгіну əсерлілігі əдеттегі заңнамалық шараларға қарағанда жоғарырақ болуы керек. Себебі мұсылман құқығы тек құқықтық құрал ғана емес, сондай-ақ күшті идеологиялық, əлеуметтік-психологиялық фактор болып табылады. Бұл мұсылман құқығының, оны шариғатпен, яғни сенімімен, тығыз байланыста қабылдайтын, мұсылмандардың құқықтық саналарына жəне жалпы дүниетанымдарына жақындығымен түсіндіріледі.

Əдебиеттер тізімі

1. Нирша В.А Личность мусульманина в том виде, который стремится придать ей ислам с помощью Корана и Сунны / А.В. Нирша.— М.: Умма, 1999. — 429 с.
2. Өсерұлы Н. Шариат / Н.Өсерұлы, О. Сəрсенбай, А. Отарбай. — А.: Қайнар, 1996. — 351 б.
3. Махрам деген кім? [Электрондық ресурс]. — Қол жетімділік тəртібі: https://everything.kz/article/7861857-makhram- degen-kim.
4. Аль-Газали М. Права человека в исламе / М. Аль-Газали. — М.: Андалус, 2006. — 176 с.
5. Как делится наследство в исламе [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://yandex.kz/turbo? text=https%3A%2F%2Fislam.global%2Fsemya%2Fotnosheniya-s-rodstvennikami%2Fkak-delitsya-nasledstvo-v-islame%2F.
6. Карипбаев Б.И. Философско-методологические аспекты религиоведения в контексте формирования мировоззренческой культуры казахстанской молодежи [Электронный ресурс] / Б.И. Карипбаев // Вестн. Караганд. ун-та. Сер. История. Философия. — 2020. — № 4. — С. 108–118. — Режим доступа: https://history-philosophy-vestnik.ksu.kz/apart/2020–100– 4/13.pdf.