Әлеуметтік-медициналық даму мен алкогольмен жіті уланудың салыстырмалы көрсеткіштері (шымкент қаласы бойынша)

ТҮЙІН

Мақалада Шымкент қаласы бойынша 2002 және 2019 жылдар аралығында әлеуметтік-медициналық даму барысындағы алкоголь ішімдіктерімен жіті уланудың кейбір статистикалық көрсеткіштеріне шолу жасалынған. Азаматтардың өмір сүру деңгейіндегі өзгерістеріне байланысты бұл уланудың өзгерістеріне сипаттама жасалынған. Олардың негізінде уланудың осы түрінің алдын алу мен оны болдырмауға бағытталған пәрменді күресудің жолдарына ұсыныс жасалынған.

Кілт сөздер: алкоголь, улану, токсикология, әлеуметтік-медициналық, аурушаңдық, өлім-жітім, сатитистика.

Кіріспе. Елімізде алкоголизм мен нашақорлыққа белсенді, күшейтілген пәрменді медициналық және құқықтық шаралар қарастырылуына қарамай бұл проблема әлі де күн тәртібінен түспей келеді.

Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (БДЖДСҰ) деректері бойынша [1] алкогольді зиянды пайдалануынан жыл сайын 2,5 миллион адам қайтыс болады екен. Олардың 320 000-ын 15-29 жас аралығындағылар құрайтыны белгілі болған.

Мемлекет тарапынан адам өмірінің сапасының көрсеткіштерін арттырумен қатар олардың салауатты өмір салтын қалыптастыру, интеллектуалды дамуы мен рухани құндылықтар жөніндегі түсініктерінің артуына мән беру керектігіне назар аударылады.

Алкоголизмнің себептерін жою, қоғамдық денсаулықтың жоғары деңгейін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік институттармен жүргізілетін тәрбиелік шаралар мен заң шығарушы жүйелердің қоғамдық алдын алу болып табылады [2].

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Өткен жылдары (2002 мен 2019 жылдардағы) алкогольдік жіті уланудың басқа уланулардың арасындағы үлесі мен осы жылдардағы әлеуметтік-медициналық дамудың барысымен салыстырмалы көрсеткіштеріне сипаттама жасау.

Осы деректер мен басқа да салалардың дамуларын ескере отырып, аталған улану түрін ары қарай азайту мен болдырмау мақсатында тиімді жолдарын қарастырып, қажетті ұсыныстар жасау.

Зерттеудің материалдары мен әдістері. Зерттеуге Республика бойынша әлеуметтік-медициналық шараларды жақсарту туралы мемлекеттік қаулылар, заңдар мен қабылданған құжаттардың мәліметтері. Республикалық медицина саласындағы және «Т.О.Орынбаев атындағы облыстық гипербариялық оксигенация орталығының» токсикология бөлімшесінің уланулар жөніндегі көрсеткіштері мен кейбір елдердің осы мәселеге тиісті көрсеткіштері пайдаланылды.

Зерттеудің нәтижелері. 2002 және 2019 жылдардағы орталықтың токсикология бөлімшесіне түскен жіті уланудағы науқастардың жалпы саны, улану түрлерінің өзара салмағы, алкогольдік ішімдікпен жіті уланудың аурушаңдығы мен өлім-жітімдік көрсеткіштері және сол жылдардағы олардың саны кестеде көрсетілген [3, 4] (1 кесте).

Кестеде сол жылдары алкогольдік ішімдікпен уланғандардың аурушаңдығы, өлім-жітім көрсеткіштері осы зерттеудің маңыздысы ретінде назарға алынды, сонымен қатар халық санының көрсеткіші де ескерілді. Осы мақсатта қол жетімді құжаттардың деректеріне негізделген «Улану, жарақат және т.б. себептегі сәтсіздік жағдайлардағы» аурушаңдық пен өлім-жітімнің ҚР мен ОҚО бойынша статистикалық көрсеткіштері назарға алынды [5, 6] (2 кесте).

1 кесте – Шымкент қаласындағы 2002 және 2019 жылдардағы алкогольдік ішімдікпен жіті уланудың басқа жиі кездесетін уланулармен салыстырмалық көрсеткіштері

2 кесте - «Улану, жарақат және т.б. себептегі сәтсіздік жағдайлардағы» аурушаңдық пен өлім-жітімнің ҚР мен ОҚО бойынша көрсеткіштері

Қоғамдық денсаулықтың маңызды проблемасының бірі алкоголь ішімдіктерін теріс пайдалану. Оны тұтыну Ресейдегі деректер бойынша 1990 жылдан 2016 жылға дейін 2,5 есеге артқан. Роспотребнадзордың дерегі бойынша адам басына таза спиртке есептегенде 2002 жылы ересектер ішінде 18 литр, 2010 жылы – 26,0 литр болса, бұл көрсеткіш Қазақстанда 2005 жылы – 10,96 литр, ал 2019 жылы – 7,7 литрді құраған [7]. Ал, соңғы жылдарыдың деректері – 9 литр болып тұр [8].

Осы көрсеткіштер қатарында 2015 жылы Қазақстанда 15 жастан жоғары адам басына шаққанда арақты ішудің көрсеткіші 2,7 литрді құраған, оның ішінде ең жоғары деңгейі Ақмола облысында 5,9 л, ал ең төменгі деңгейі Маңғыстау мен Оңтүстік Қазақстан облыстарында, тиісінше 0,6 л, және 0,3 л құраған [9].

39

Ресми мәлімететрге сүйенсек «ең көп ішетін» қазақстандықтар 2018 жылдың басында Қарағанды облысының тұрғындары болған, мұндағы ересек адамдар ОҚО-на қарағанда 7 есе көп пайдаланған [10].

Алкогольдік ішімдіктерінің сапасының улануға әсерін тигізетінін ескерсек те, бұл жөнінде олардың сапасының едәуір жоғарылағаны, сол жылдар аралығында байқалғаны жөнінде нақты деректер келтіруге қолжетімді мәлімет таба алмадық.

Алкоголизм мен маскүнемдіктен өмір сүретіндердің арасында уланулар жиі кездесетінін ескеріп[11], Шымкент қаласындағы жұмыссыздық пен жұмысқа қамтылғандардың мәліметтері алынды [4], (3 кесте).

3 кесте – Шымкент қаласындағы 2002-2019 жылдардағы жұмыссыздар мен жұмыспен қамтылғандардың сандық көрсеткіштері

Денсаулық сақтау жөніндегі бірнеше теориялар бар. Олардың ішінде «кедейшілік пен аурулардың тұйыққа тірелу фактілері» теориясы осы проблемаға сәйкес келеді. Денсаулық үшін қауіпті топтардың ішінде (Ю.П.Лисицын бойынша) қайыршылық, кедейшілік және өмір сүрудің төменгі материалдық деңгейінің болуы бойынша қауіпті топта толық жұмыс күнімен қамтамасыз етілмегендер, жұмыссыздар болса, ал жағымсыз (девиантты, мінез-құлқымен қауіпті топта – алкогольді артық «шамадан тыс») пайдаланушылар құрайды [12].

Осы тұрғыдан Шымкент қаласындағы тұрғындардың ең төменгі жалақы көлемінің деректері алынды (4 кесте).

4 кесте – Республикадағы 2002 және 2019 жылдардағы белгіленген ең төменгі жалақы көлемі

Зерттеу нәтижелерін талқылау. 2002 жылы алкогольдік өнімдермен жіті улану қаладағы токсикология бөлімшесінің барлық уланудың жартысының артығын құраған (56,8%), оның ішінде басты себептері-нің бірі созылмалы алкоголизмге шалдыққандардың көп болуы, олардың ұзақ уақыт мерзім бойы сапасы төмен ішімдіктерді қолдануынан болатыны болса керек. Осы жылдың улануларынның ішіндегі ең жоғары орынды иелеген алкогольдік уланудың саны мен олардың арасындағы өлім-жітім де 2019 жылы едәуір байқалып тұр. Жалпы Республика мен ОҚО бойынша топтастырылған «Улану, жарақат және т.б. себептегі сәтсіздік жағдайлар», бойынша түзілген аурушаңдық пен өлім-жітімнің деректері сондай жағдайды растап тұр (2 кесте).

Қоғамдық денсаулықты бір жағынан елді мекен тұрғындарының алкоголь ішімдіктерін артық, теріс пайдаланумен бағалап есептейді. Бұл жөнінде көптеген елдердің ішінде Ресей мемлекетіндегі тұрғындар алдындағы қатардың еншісінде, ал Қазақстандықтардың да деректері мәз емес екені белгілі болғаны мәлім (Ресейде әр ересек тұрғын үшін спиртпен есептегенде 2002 жылы – 18л , ал 2010 жылы – 26,0л, ал Қазақстанда 2005 жылы – 10,96л, 2019 жылы – 7,7л [7], соңғы жылдары – 9 л құрап отыр [8]. Ал, өңірлік көрсеткіштердегі арақты пайдалану Қазақстандағы 2015 жылы орта есеппен 2,7л болса, ОҚО-да 0,3 л құраған. Жалпылай қорыта алғанда тұрғындар арасындағы алкоголь ішімдіктерін тұтыну азайып, улануға септігін тигізіп отырғанын байқауға болады. оның үстіне ішімдіктердің сапалық көрсеткіштері де артақаны жасырын емес, оның нақты дәлелі ретінде қолдан жасалған ішімдіктерге мемлекет тарапынан қатаң шаралар қарастырылған, ол туралы мәліметтерді атап өтусіз-ақ түсінуге болады.

Жыл өткен сайын жұмыссыздықтар саны артып, жұмыспен қамту едәуір артқаны оң нәтижеге жетудің айғағы болып табылады.

Өмір сүру деңгейі бойынша басқа деректерді келтірмей-ақ (жан басының айлық табысы, орташа айлық номинальды есетелген еңбек ақыны және т.б.), тек қана орта есеппен ай сайынғы ең төменгі күн көріс шамасының 2002 және 2019 жылдардағы айырмашылық 10 еседен артқанын айтудың өзі жеткілікті болар.

А.М. Нашкенова және т.б. [13] өздерінің мақаласында көптеген елдерде алкоголь қолдануға қатысты саясаттарды көрсетіп, Қазақстанда маскүнемдіктің өріс алуы жөніндегі, маскүнемдіктің алдын алу жөніндегі, салауатты өмір салтын жүзеге асыру туралы саясаттарды келтіреді. Әртүрлі уақыт кезеңдерінде және түрлі елдерде алкогольді қолдануға қатысты саясаттардың бір-бірінен айырмашылығын баяндайды. Қазақстан Республикасында қазіргі кездерде салауатты өмір салтын жүзеге асыру жөніндегі алкоголь ішімдіктеріне құмарлық пен маскүнемдіктің алдын алудың мемлекеттік бағдарламаларының іске асырылуы жөнінде тоқталады.

Алкоголь ішімдіктерімен жіті уланудың Қазақстан облыстарындағы статистикалық көрсеткіштеріне стационарлық токсикологиялық қызметтің тиімділігіне өңірлік шолу жасап, қажетті ұсыныстар жасаған [14].

Осы жылдар аралығында денсаулық саласындағы тегін кепілдендірілген медициналық көмектің көле- мінің, сапасының артуы мен еліміздегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ілгерілеуі, тұрғындарға салауатты өмір салтын уағыздау жұмыстары мен тұрғындар арасындағы Имандылық түсініктерін ұғыну дәрежелерінің артуын да алға тартуға болар еді, алайда бұл салалардағы көрсетілген шараларды тізбектеп айтуға материал көлемі көтере алмайды. Айта кететін жағдай, соңғы жылдары алкогольдік ішімдіксіз өткізіп жатқан той- томалақтардың саны арта бастады.

Соңғы деректер бойынша қаладағы мешіттер саны 2002 жылы 8-9-ы құраса, олардың саны бүгінгі күндері 106-ға жеткен. Қалалық бас Имамның дерегі бойынша «Имандылық шараларына» ықылас танытқандардың 80%-дан астамы жастарды құрайтынын келтіреді.

Қорытынды

1. Өткен жылдардағы әлеуметтік-медициналық даму мен алкогольмен жіті улануларға салыстыр-малы шолу зерттеулері тәуелсіздік жылдарындағы денсаулық саласындағы қол жеткізілген табыстарды айқындайды.
2. Зерттеу нәтижесіне назар аудару келешектегі мақсатты шараларды пәрменді ұйымдастыруға, жоспарлауға, тиімділік әкелуге өз ықпалын тигізуде.
3. Алкоголизм мен маскүнемдіктің алдын алу бойынша көзделген шаралары, әрі қарай жалғастырып, оның орындалуына ерекше назар аударды күшейтіп, оны болдырмау, тұрғындар арасында алкогольдік ішімдікті тұтынуды мейілінше азайту мақсатында қажетті заңдар қабылдау қажет.
4. Тұрғындар арасында салауатты өмір салтын қалыптастыруда бұл індеттің зияндылығы жөнінде деректі материалдар даярлап, қалың көпшілікке жария етілуі мен ұлттық және алкогольдік сусындардың (қымыз, қымыран, шұбат, айран және т.б.) пайдалылығы жөнінде үгіт- насихатын жүргізуді қолға алуды жан- жақты арттыру қасиет.
5. Жіті улану жағдайларында медициналық көмекті жетілдіру бойынша ғылыми ізденістерді қарастыруға жол табу.
6. Мемлекет тарапынан тұрғындардың әлеуметтік-медициналық дамуын ары қарай жетілдірудің жобасын жасауға денсаулық сақтау басшыларынан қажетті ұсыныстарды даярлап, оның қабылдануына ат салысуы қажет.
7. Алкоголь ішімдіктері көпшілікке оңай жолмен қол жетімді бола бермес үшін, оның бағасын едәуір арттырып, сатылу уақытына шектеу жасау қажет. Соның арқасында, тұрғындар арасында ішімдікке шалдық- қандар саны азайып, қоғамдық орында маскүнемдікке салынған азамататрға айып пұл мөлшерін жоғарылату, мемлекеттік бюджетке қомақты қаржы түсіруге ықпал етер еді.

Әдебиеттер

1. https://www.who.int/substance_abuse/publications/global_alcohol_report/en/
2. Материалы для подготовки и квалификационной аттестации по специальности «Общественное здоровье и здравоохранение» (учебное пособие)./Под ред. В.С.Лучкевича и И.В.Полякова.-СПб.: 2005-251 c.
3. «Т.О.Орынбаев атындағы гипербариялық оксигенация орталығының» токсикология бөлімшесінің 2002 және 2012 жылдық есебі.
4. Шымкент қаласының статистика департаменті (www.stat.gov.kz) .
5. 2017 ж. ҚР Халық денсаулығы және денсаулық сақтау ұйымдарының қызметі. Статистикалық жинақ, Астана 2018 ж. – 353 б.
6. Здоровье населения РК и деятельность организации здравоохранения в 2002 году. Статистический сборник, Астана, Алматы 2003 г. – 236 с.
7. https://ru.wikipedia.org/wiki/Список_стран_по_потреблению_алкоголя_на_человека
8. 8.https://otyrar.kz/2019/04/v-kazahstane-v-srednem-1-chelovek-v-god-potrebljaet-pochti-9-litrov-alkogolja/
9. 9.https://informburo.kz/novosti/v-kakom-regione-kazahstana-bolshe-vseh-pyut-alkogol-pokazala-statistika.html 10. https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazahstantsyi-stali-menshe-pit-alkogol-issledovanie-380084/
10. Е.А.Лужников «Клиническое токсикология» М.Медицина,1999-416.с.276
11. Ю.П.Лисицын, Г.Э.Улумбекова Общественное здоровье и здроохранение .м.изд.группа « ГЭОТАР- МЕДИА» 2011-544с.с119.
12. А.М.Нашкенова, М.Махметов, К.Бильдебаев. Политика Республики Казахстан в борьбе с алкоголизмом (в историческом разрезе и сравнении с другими странами 210)// Вестник КазНМУ, №2-2015-С. 205-210.
13. И.Тулеев. 2008-2012 жылдар аралығындағы ОҚО бойынша стационарлық токсикологиялық қызметке шолу зерттеуі//Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік фармацевтика академиясының Хабаршысы-2013-№ 3(64).