Түйін
Мақалада автомобиль көлігінің және автокөлік кәсіпорындарының қоршаған ортаға кері әсері қарастырылды. Автокөлік кәсіпорындарындағы өндірістік жұмыстарға жылжымалы құрамға техникалық қызмет көрсету, ағымдағы жөндеу жұмыстары жатады. Жөндеу жұмыстары кезіндегі қоршаған ортаға бөлінетін және адам денсаулығына кері әсер ететін зиянды заттар туралы мәліметтер қарастырылып, аймақтағы, учаскедегі, бөлімшедегі өндірістік үрдіс, қолданылатын құрал-жабдықтар, бөлінетін зиянды заттар талданды. Ауа ластауыштарының үлесін талдау үшін қоршаған орта факторын ескере отырып, шикізатты ластаушы заттарға айналдыруды ескере отырып, қоршаған ортаның ластану процесінің моделі жасалды.
Кілт сөздер: қоршаған орта, адам денсаулығы, автомобиль көлігі, ластаушы заттар, атмосфера
Зерттеу мақсаты. Автомобиль көлігі - қоршаған ортаға қатысты басқа көлік түрлерімен салыстырғанда ең агрессивті әсер ететін, химиялық заттарды бөлетін (қоршаған ортаға улы заттардың мол көлемін қамтамасыз етеді), шу мен механикалық ластанудың қуатты көзі болып табылады. Автокөлік паркін ұлғайту кезінде автокөліктің қоршаған ортаға зиянды әсер ету деңгейі тез артады. Мысалы, 20 ғасырдың соңында ғалым- гигиенистер автомобиль көлігімен атмосфераға енгізілген ластаушы заттардың үлесін 13 пайызға тең деп тапса, қазір ол 50 пайызға жетті және өсіп келеді. Ал қалалар мен өнеркәсіптік орталықтар үшін ластаудың жалпы көлеміндегі автокөліктердің үлесі әлдеқайда жоғары және 70% немесе одан да көп, бұл урбанизациямен байланысты елеулі экологиялық проблеманы тудырады [1].
Автомобильдерді пайдалану, жөндеу және оларға қызмет көрсететін кәсіпорындардың кері экологиялық әсері - ауаның ластануы, гидросфераның ластануы, өнеркәсіптік қалдықтармен литосфераның ластануы және түрлі теріс энерго әсерлері (радиация, шу және т.б.) бөлінеді. Автокөлік кәсіпорындарының өндірістік жұмыстары кезіндегі негізгі шығарындылары атмосфералық ауаға тасталады. Атмосфералық ауаның құрамын және қасиеттерін өзгертетін болса, кез-келген шығарындылар ластаушы болып саналады және адам денсаулығына және қоршаған ортаға теріс әсер етеді. Әртүрлі ластаушы заттарды шаңға, аэрозольдерге және газ қоспаларына (күкірт диоксиді, азот тотықтары, көміртегі тотығы және т.б.) бөлуге болады. Автокөлік кәсіпорындарының өндірістік жұмыстары кезіндегі тасталатын зиянды заттардың адам денсаулығы жағдайына әсерін зерттеу – жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады [2].
Материалдар мен әдістер. Қолданылатын талдау әдісіне қарамастан, зиянды қоспалардың шоғырлануын бақылау төмендегідей операцияларға дейін төмендейді: ауа үлгілерін іріктеу, талдау үшін үлгі дайындау, нәтижелерді талдау және өңдеу. Зиянды қоспалардың шоғырлануын анықтаудағы ең маңызды қадам - бұл нәтижелердің сенімділігін қамтамасыз ететін өкілдік ауада іріктеу. Газ үлгісін жинақтаудың ең қарапайым және кең таралған тәсілі ауа сорғыш құрылғыларымен (аспиратор, сорғы) қажетті сіңіру қабілеті бар сақтау элементтері арқылы шығын өлшегішпен (регометр, ротометр, газ сағаты) белгілі бір жылдамдықта тартылады. Сүзу әдісі 0,1 микроннан астам бөлшектерді таңдауға мүмкіндік береді. Бұл әдіс сынақ ауасының белгілі бір көлемін аспирациялық құрылғы арқылы сүзгі арқылы өтуге негізделген. Газ тәрізді қоспаларды талдау кезінде ауаны іріктеу ауаны арнайы қатты немесе сұйық сіңіргіштер арқылы тарту арқылы жүзеге асырылады, онда газ қоспасы конденсацияланып немесе сіңіріледі. Атмосфералық ауаның газ қоспаларының шоғырлануын бақылау газдағы анализаторлар арқылы жүзеге асырылады, ол зиянды қоспалардың мазмұнын жедел және үздіксіз бақылауға мүмкіндік береді. Уытты заттарды жылдам анықтау үшін сызықты түсті талдау әдісіне негізделген жеңілдетілген түрдегі әмбебап газ анализаторлары (UG2, UX2) пайдаланылады. Ауа қатты инвертормен толтырылған индикаторлық түтіктер арқылы ауа соратын кезде индикатор ұнтағының түсі өзгереді. Түсті қабаттың ұзындығы мг/л ауқымда өлшенген сынақ затының концентрациясына пропорционалды.Ластанған ауаны талдау әдісін таңдау қоспалардың табиғаты, сондай-ақ күтілетін концентрация және талдаудың мақсаты бойынша анықталады.
Нәтижелер мен талқылаулар. Автомобильдерді жөндеу және жөндеу процестері негізгі өндірістік бөлімшелердің - мерзімді қызмет көрсету аумағы мен жедел қызмет көрсету нысандарының жұмысымен байланысты. Жөндеу жұмыстары технологиялық жабдықтары (машиналар, механикаландыру және қазандық қондырғылары) өндіріс орындарында жүзеге асырылады, ластаушы заттар шығарындыларының тұрақты көздері болып табылады. Мұндай кәсіпорындардың негізгі қалдықтары сұйық, беттік және ағынды суларға (еріткіштерге, мұнай өнімдеріне, суспензияға) және полигондар мен полигондарға көмуге немесе басқа кәсіпорындарға қайта өңдеуге және кәдеге жаратуға арналған немесе өздерінің қажеттіліктері үшін пайдаланылатын қалдықтар болып табылады. Технологиялық процестер кезінде пайда болатын сұйық қалдықтар, тазалау бөлшектерін, электрохимиялық өңдеу, бояу және т.б. ағынды сулардың негізгі ластағыштары болып табылады. Автомобиль көлігі кәсіпорындарынан (АТК) бір автомобильден беттік суларға жылына 100 кг қалдықтар тасталса, оның ішінде кг: құрғақ қалдықтар - 76, хлоридтер - 17, сульфаттар - 4, суспензия - 1, қалғандары – 2 құрайды [3]. Құрамында мұнай өнімдері мен ауыр металдарды қоса алғанда, көптеген зиянды қоспалары бар шлам және лас заттар мөлшері түзіледі. Технологиялық процестердегі қатты қалдықтардың көлемі күнделікті жұмыс жиілігіне және қолданылатын жабдық номенклатурасына байланысты. Автомобильдерді жөндеу және техникалық қызмет көрсету бойынша операцияларды орындау кезінде металл өңдеу (әртүрлі бөліктердің, табақша, түрлі өлшемдегі құрылымдық пішіндер, қорғасын, қалайы, мыс, тұзды, жезден жасалған құбырлар); кескіш құрал; электротехникалық материалдар; үйкеліс материалдары және т.б. қолданылады. АТК-дағы өндірістік жұмыстар кезіндегі адам денсаулығына кері әсер ететін зиянды заттар туралы мәліметтер 1-кестеде келтірілді.
1-кесте - АТК-дағы өндірістік жұмыстар кезіндегі адам денсаулығына кері әсер ететін зиянды заттар туралы мәліметтер
|
Аймақтың, учаскенің, бөлімшенің аталуы |
Өндірістік үрдіс |
Қолданылатын құрал- жабдықтар |
Бөлінетін зиянды заттар |
|
Жылжымалы құрамды жуу-тазалау учаскесі |
Сыртқы бөлігін жуу |
Механикалық жуу (жуу маиналары), шлангамен жуу |
Шаң, сілтілік, жер үсті белсенді синтетикалық заттар, ерітілген қышқылдар, фенолда |
|
Қызмет көрсету аумақтары, диагностикалық бөлім |
Техникалық қызмет көрсету |
Көтеру-тасымалдау құрылғылары, тексеру канавалары, майлау жүйесінің майын және жинақтаушыларын ауыстыру құрал- жабдықтары мен стендтері, ауа алмастыру жүйесі |
Көміртек монооксиді, көмірсутек, азот оксиді, май тұманы, күл, шаң |
|
Слесарно-механикалық бөлім |
Слесарлық, жону, бұрғылау, кесу жұмыстары |
Токарлық, тік-бұрғылау, фрезерлеу, шлифтеу және басқа станоктар |
Абразивті, металл шаң, май тұманы, эмульсиялар |
|
Электротехникалық бөлім |
Қайрау, тұйықтау, орау жұмыстары |
Қайрау станогы, электролизді ванналар, дәнекерлеу жабдығы, сынақ стендтері |
Абразивті және асбест шаңы, канифол, қышқылдардың буы |
|
Аккумулятор учаскесі |
Құрастыру- бөлшектеу және зарядтау жұмыстары |
Жуу және тазалау үшін ванналар, дәнекерлеу жабдықтарын, шкафтар, ауа алмастыру жүйесі |
Жуу ерітінділері, қышқылдың буы, электролит, шлам, сілтілік аэрозольдар |
|
Отын жабдықтарының бөлімі |
Жанармай жабдықтарын реттеу және жөндеу жұмыстары |
Тексерустендтері, арнайы жабдықтар, ауа алмастыру жүйесі |
Бензин, керосин, дизель отыны, ацетон, бензол |
|
Ұсталық-рессорлық бөлім |
Металл бұйымдарын соғу, қатайту, кесу |
Ұста пеші, термиялық ванналар, ауа алмастыру жүйесі |
Көмір шаңы, көміртегі, көміртегі тотығы, азот, күкірт, ластаушы ағынды су |
|
Мыспен дәнекерлеу- темір жапсыру бөлімі |
Кесу, пісіру, өңдеу, шаблондар бойынша үлгілеу |
Металл кесетін қайшылар, дәнекерлеуге арналған құралдар, шаблондар, ауа |
Қышқылдардың буы, тұнба, тегістегіш мен металл шаңы және |
|
алмастыру жүйесі |
қалдықтары |
||
|
Дәнекерлеу бөлімі |
Электродоғалы және газбен дәнекерлеу |
Доғалық дәнекерлеуге арналған жабдықтар, ацетилен-оттегі генераторы, ауа алмастыру жүйесі |
Минералды шаң, дәнекерлеу, марганец, азот, хром оксидтері, сутегі хлориді, фторидтер |
|
Арматуралық бөлімше |
Шыны кесу, есіктерді, едендерді, орындықтарды, ішкі беттерді жөндеу |
Электр және қол аспаптар, дәнекерлеу жабдықтары |
Шаң, дәнекерлеу түтіндері, ағаш және металл кесу, металл және пластикалық қалдықтар |
|
Тыс қаптау бөлімше |
Тозған және зақымдалған орындықтарды, сөрелерді және т.б. жөндеу және ауыстыру |
Тігін машиналары, кескіш үстелдер, поролон пішу және кесу үшін пышақтар |
Минералды және органикалық шаң, матаның қалдықтары және синтетикалық материалдар |
|
Шиналарды ажырату мен шиналарды жөндеу учаскесі |
Шиналарды бөлшектеу және жинау, шиналарды жөндеу |
Шиналарды бөлшектеу және жинау, желімдеуге арналған жабдықтар, динамикалық және статикалық теңдестіруге арналған машиналар |
Минералды және резеңке шаңы, күкірт диоксиді, бензин буы |
|
Лак-бояу қаптамасы учаскесі |
Ескі бояуды алу, майсыздандыру, лак- бояу жабынын енгізу |
Пневматикалық немесе ауасыз бүркуге арналған жабдық, ванналар, кептіру камералары, ауа алмастыру жүйесі |
Минералды және органикалық шаң, еріткіш булар мен бояу спрейлері, ластанған ағынды су |
|
Ішкі жану қозғалтқыштарының сынау алаңы |
Қозғалтқышты суық және ыстық өңдеуден өткізу |
Қозғалтқышты өңдеуден өткізу стенді, ауа алмастыру жүйесі |
Көміртегі оксиді, азот, көмірсутек, күйе, күкіртті ангидрид |
|
Тұрақ және жылжымалы құрамның күту аймағы |
Жылжымалы құрамның орын ауыстыруы, күтуі |
Ашық немесе жабық жабдықталған сақтау аймағы |
Көміртегі оксиді, азот, көмірсутек, күйе, күкіртті ангидрид |
|
Жанар-жағармай материалдарықоймасы |
Жанар-жағармайларды алу, сақтау, беру |
Сақтауға арналған ыдыстар мен резервуарлар, таразы жабдығы |
Жанармай мен майлардың буларының және сұйықтықтың төгілуі |
|
Гальваникалық бөлімше |
Металл жабынын енгізу |
Электролитті ванналар, ауа алмастыру жүйесі |
Гидрохлорлы және күкірт қышқылы, никель, мыс, натрий гидроксиді, хромдық ангидрид |
Қоршаған ортаның ластаушы заттарын мақсатты бақылау жүйесі антропогендік факторлардың әсерін анықтауға, қоршаған ортаның улы ингредиенттермен ластану деңгейін анықтауға, ластану көздері мен факторларын анықтауға, сондай-ақ олардың әсер ету дәрежесіне, қоршаған ортаға ластаушы заттардың анықталған көздерін бақылайды. Қоршаған ортаның ластану процесін модельдеу үшін ластауыштарды өлшеу жүргізілді [4]. Қауіпті класстар мен ластауыштардың адам денсаулығына әсері анықталды. Ауа ластауыштарының үлесін талдау үшін қоршаған орта факторын ескере отырып, шикізатты ластаушы заттарға айналдыруды ескере отырып, қоршаған ортаның ластану процесінің моделі жасалды (1-сурет).
АТК-дағы көптеген өндірістік процестер зиянды заттардың жұмыс аймағындағы ауаға шығарылуымен бірге жүреді. Кішкентай мөлшерде адам ағзасына еніп, зиянды заттар денеде, оның органдарында және жүйесінде өзгерістерді тудырады. Өзгерістердің дәрежесі мен сипаты әсер етудің мөлшері, ұзақтығы, ену жолдары, зиянды заттардың химиялық құрылымы, қоршаған ортаның температурасы, дене күйі және көптеген басқа факторларға байланысты. Адам ағзасына әсер ету дәрежесіне байланысты зиянды заттар төрт қауіп класына бөлінеді: біріншісі өте қауіпті; 2 - өте қауіпті; 3 - орташа қауіпті; 4 - төмен қауіпті.
Қорытынды. Ұсынылған модель атмосфераға ластаушы заттардың таралуының технологияларын ұсынады. Модельдің құрастырылған құрылымы ластауыштардың пайда болу процестерін, олардың қоршаған ортаға таралуын кейіннен адам ағзасына әсері мен одан кейінгі салдарын сипаттайды.
53
Сурет 1 – Автотранспорт кәсіпорындарындағы шикізаттың ластаушы затқа айналу моделі
Әдебиеттер
- Лукaнин В.Н., Буcлaeв A.П., Яшинa М.В. Aвтoтрaнcпoртныe пoтoки и oкружaющaя cрeдa. -М.: Инфрa- М, 2001. - 645 c.
- Гeoргиeв В.Н. Зaгрязнeниe aтмocфeры aвтoмoбильным трaнcпoртoм. -CПб.:Aтмocфeрa, 2002. - 149 c.
- Туленов А.Т., Пернебеков С.С., Шойбеков Б.Ж., Бекболатов Г.Ж., Горская Н.А. Глава 4. Расчет выброса загрязняющих веществ производственными участками автотранспортного предприятия // Коллективная монография «Innovations in technical and natural sciences», - Вена, Австрия, 2016. -76с.
- Горская Н.А., Туленов А.Т., Кадырбаева А.С., Мейрбеков А.А. Модель процесса загрязнения окружающей среды с учетом экологического фактора и отражением трансформации сырья в загрязняющее вещество // Журнал «Естественные и технические науки», - Москва: Издательство Спутник+, №4 (94), 2016г. – с.88-90.