Alchemilla l. туысының өсімдіктерінің ботаникалық сипаттамасы, химиялық құрамы, қолданылуы (шолу)

Түйіндеме

Мақалада берілген әдебиеттердің талдауы бойынша Alchemilla L. туысының өсімдіктерінің халық және ғылыми медицинада қолданылуы осы тұқымдастың өкілдерін жаңа дәрілік препараттар алуға зерттеуге негізделген.

Кілт сөздер: Раушангүлділер тұқымдасы, дәрілік өсімдік шикізаты, сауыр теңгежапырақ, биоло- гиялық белсенді заттар.

Қазақстандағы денсаулық сақтаудың шет елдік импортқа бағыныштылығын жоспарлы түрде төмендету мақсатында өз еліміздегі шикізат ресурстарын тиімді пайдалану - еліміздің алға қойған міндеттерінің бірі болып табылады. Атап айтар болсақ, Елбасымыздың денсаулық сақтау саласын дамытудың мемлекеттiк бағдарламасының да алдына қойған мақсаттарының бірін шешудің көзі – елімізде шикізат қоры жеткілікті табиғи дәрілік заттарды ресми медицинаға енгізу арқылы халықты тұтынуға қол жетімді, тиімділігі жоғары , қауіпсіз дәрілік заттармен қамтамасыз ету болып табылады.

Көп жағдайларда ресми медицинаға енгізілген өсімдіктерден алынған дәрі-дәрмектердің басым көпшілігі бұрын-соңды халық медицинасында қолданыста болған өсімдіктер. Сонымен, ресми медицинада аз зерттелініп, Оңтүстік аумақта кең тараған және мүлдем зерттелінбеген өсімдіктің бірі сауыр теңгежапырақ. Сондықтан, Оңтүстік Қазақстан аумағында кең таралған сауыр теңгежапырақ (Alchemilla Sauri Juz) шөбін зерттеу қызығушылық тудырды [1,2].

Ботаникалық сипаттамасы. Теңгежапырақ туысы бүкіл Еуропа бойынша, көбінесе Ресей Еуропа аумағының басым бөлігінде және Сібірде көптеп кездеседі. Қоңыржай климат аймағында, тропик және субтропиктің таулы жерлерінде және тау бөктерінде, ормандар, шалғындар, егістіктер, жол жиектерінде таралған шамамен 300-400 түрлері кездеседі, соның ішінен 40 түрі Раушангүлділер тұқымдасына жатады [3]. Атап өткендей Қазақстанда 25 түрі және де Оңтүстік Қазақстанда 5 түрі жатықтүк теңгежапырақ - Alchemilla retropilosa Juz, қисық теңгежапырақ – Alchemilla cyrtopleura Juz, қаршыл теңгежапырақ - Alchemilla chiоnophila Juz, крылов теңгежапырақ- Alchemilla krylovii Juz кездеседі [4].

Қазақстанда Алтай, Тарбағатай, Іле Алатау, Батыс Тянь Шаньда кең көлемде таралған.

Түркістан облысында Түлкібас, Қазығұрт, Толеби аудандарында өседі [5].

Медициналық мақсатта кәдімгі теңгежапырақтың – Alchemilla vulgaris.L, альп теңгежапырақтың – Alchimilla alpina.L, жұмсақ теңгежапырақтың – Alchemilla mollis.Rothm гүлдерін дайындайды.

Сауыр теңгежапырақ – Alchemilla Sauri Juz. – көп жылдық шөптесін өсімдік, ұзындығы 30-65 см дейін жетеді. Тамыры қалың және тамырларын барлық жаққа тарата отырып, көлденең өседі, қоңыр түсті. Жапырақтары тамырға жақын орналасқан төменгі бөлігі бүйрек тәрізді. Жеті тоғыз тілімшеге бөлінген. Қаздың табаны тәрізді көрініске ие. Сабағы мен жапырағының көп бөлігіні киіз түк басқан. Гүл шоғыры – өсімдіктің ұшар басындағы қалың шоғыр, гүлдері топтасып гүлсағақта шоғырланып орналасқан, олар гүл шоғырына жанама жайылып өскен, төменгі жағында гүл шоғырының өсіне бірігіп өскен. Гүлдері майда, сары түсті. Гүлдену кезеңінде әрбір гүл шоғы шарға ұқсайды. Теңгежапырақ жылына екі рет гүлдейді, бірінші мамыр маусым, екіншісі қыркүйекте, егер күн жылы болса. Тұқымдар тамыз айында қалыптасып, көбейтіледі. Теңгежапырақ гуттация құбылысына тән – гидатод деп аталатын ерекше бездерден сұйықтық тамшысын бөліп алу. Осындай қабілеттің арқасында, күн сәулесінде жапырақтың айналасында жарқыраған жаңғақ пайда болады. Шөп жапырақтарынан оралған шұңқырлар таңертең шық ішінде ұстап тұрады, себебі оны құдайдың көз жасы деп атайды [6,7,8].

Шикізатты дайындау. Өсімдіктің барлық бөліктерін гүлдену кезінде дайындау ұсынылады. Жиі дәрілік мақсаттарда теңгежапырақ шөбі қолданылады, бірақ халық медицинасында оның тамырын жинайды. Өсімдікті мамыр-маусым айларында жинайды. Жапырақтардың ортасындағы шықты және гидатодтармен бөлінетін сұйықтықты қоса алғанда, өсімдікте ылғал толық құрғағаннан кейін күндізгі уақытта жүргізіледі. Кешке қарай жиналған, аздап солған шөптерді жинамайды, өйткені олар кептіру кезінде қоңырқайланады.Шықтан және жаңбырдан суланған шөптерді жинауға болмайды, өйткені олар кептіру кезінде қараяды және қолдану үшін жарамсыз болады. Теңгежапырақты жер асты бөлігі тамырымен бірге қазып алынады. Өсімдіктің жер үсті бөлігін сабақтар мен жапырақтардың тазалығын мұқият қарайды. Олардағы бөгде заттарды алып тастайды. Тамырлар салқын ағынды судың көп мөлшерімен жуылады. Жиналған шөптерді жақсы желдетілетін темір немесе шиферлі төбесі бар шатырларда жіптерге ілініп кептіріледі. Тамырларды көлеңкеленген жерде немесе металл шатыры бар жылы шатырда бір қабатқа орналастырады. Теңгежапырақтың толық құрғауы үшін үй-жайдың сапалы желдетілуін қаматамасыз ету керек. Шикізатта ашы дәм пайда болған кезде кептіруді аяқтайды. Тұтас немесе ұсақталған шөп толық құрғағаннан кейін мақта матадан тігілген қаптарға оралады. Ілінген күйде қараңғы, желдетілген үй–жайда сақтайды. Кептірілген теңгежапырақты бір жылдан астам сақтау ұсынылмайды [9,10].

Химиялық құрамы. Теңгежапырақ туысының өсімдіктерінің құрамында биологиялық белсенді заттардың кешені бар. Олардың ішінен жер үсті бөлігінде иілік заттары (7,2- 11,3%),катехиндер,фитостериндер, флавоноидтар, фенолкарбонды қышқылдар және олардың туындылары (лутеон, эллаг), лигнин, липидтер,витаминдер мен минералдар, кумариндер бар. Иілік заттары жапырақтарында 2,5% ға дейін айтарлықтай аз, бірақ С витамині 210мг% ға дейін. Өсімдіктің әртүрлі бөліктерінде темір, бор, марганец, мыс, мырыш, молибден, никель бар [11,12].

Өсімдіктер зерттеуінің басым көпшілігі иілік заттарды және флавоноидтарды зерттеуге арналған, өйткені осы тұқым өкілдерінің фармакологиялық белсенділігі дәл осы биологиялық белсенді заттармен қамтамасыз етіледі [13,14].

Теңгежапырақ туысының түрлерінің халық медицинада қолданылуы. Әлемнің әртүрлі елдерінде дәрілік өсімдік шикізаты ретінде бүкіл өсімдік те, сондай-ақ оның жеке бөліктері де қолданылады. Әдеби мәліметтерге сәйкес, теңгежапырақ шөбі кез келген бақшаны безендіруге қабілетті әдемі сәндік өсімдік ғана емес, сонымен қатар көптеген аурулармен күресуде көмектесетін тиімді дәрілік зат, оның ішінде семіздік, туберкулез, бедеулік, бронхит, пневмония, диарея, созылмалы пиелонефрит, жара мен безеу, цистит, ревматизм, атеросклероз, эпилепсия, бронхиалды астма, қант диабеті, асқазан жарасын емдеуде және гинекологияда т. б қолданылады. Теңгежапырақ шөбін бүйрек ауруларында, қуық ауруларында, диареяда, асқазан жарасында,бронхитте, атеросклерозда ішке қолданады. Ал жараларда, мұрыннан қан кеткенде, безеуде, фурункулезде сыртқа қолданады. Теңгежапырақтың ғажайып қасиеттері бар және оны ресми медицинада өте шектеулі, халық медицинасында кеңінен қолданады [15,16].

Халық медицинасында теңгежапырақты салмақ жоғалту үшін және целлюлитпен күресу үшін пайдаланылған. Өсімдікті ішке де, сыртқа да қолданады. Бұл ретте қан айналымы мен зат алмасуы жалпы ағзада ғана емес, сонымен қатар терінің жоғарғы қабаттарында да күшейтіледі, осылайша целлюлитті түйіндердің сіңірілуіне ықпал етеді.

Компресс дайындау тәсілі 40 гр майдаланған шөпті өлшеп, 1 литр қайнаған су құйып, жарты сағат тұндырып, сүзіп аламыз. Алынған шөпті матаға орап, компресс түрінде целлюлит аймағындағы теріге қояды,30 мин кейін әсер ете бастайды.

Қант диабеті кезінде қандағы қант (глюкоза) мөлшері артады, ал организм инсулинді қабылдамайды. Теңгежапырақ препараттары қандағы қанттың концентрациясын қалыпты ұстауға көмектеседі, сонымен қатар қосымша дәрі – дәрмектерді қабылдамайды. Қант диабеті қан құрамына қатты әсер ететінін атап өткен жөн, сондықтан теңгежапырақты қолданар алдында міндетті түрде қан ұюына талдау жасау ұсынылады. Бұл тұнба қант мөлшерін азайтуға және жалпы көңіл- күйді жақсартуға көмектеседі. Сонымен бір шай қасық кәдімгі теңгежапыраққа стакан қайнаған су құйып, 4 сағат тұндырады, сүзілген тұнбаны тамақтан алдын 3-4 бөліп қабылдайды [17,18].

Сондай-ақ жүктіліктің 14 аптасынан теңгежапырақтың тұнбасын пайдалану өте тиімді. Бұл түсік тастау қаупінің алдын алуға мүмкіндік береді және іштегі баланың дұрыс дамуына ықпал етеді. Сонымен қатар болашақ аналардың жүйке жүйесі шаршауының алдын алуға, ал ағзаны босануға дайындайды. Теңгежапырақ босанғаннан кейін сүт өндіруді арттыруға пайдалы.

Тұнба дайындау тәсілі 50гр майдаланған шөпке 400мл қайнаған су құйып 4 сағ тұндырып қойылады. 0,25-0,5 стакан 3-4 рет тамақтан алдын қолданады.

Теңгежапырақтан алынған қайнатпа сыртқа жараны емдеуде, қышымада, безеулерде, қабынуға қарсы, дымқыл экземаларда, кез келген жараны емдеуде қолданылады. Қайнатпаны ішке қан кету кезінде қан тоқтататын құрал ретінде қабылданады. Сонымен қатар қақырық түсіретін және қабынуға қарсы қасиеттерге ие, сондықтан жөтел, подаграда, ревматизмді емдеуде қолданылады.

Қайнатпаны 4 шай қасық құрғақ теңгежапырақ жапырағына бір стакан қайнаған су құйып, 5 минут қайнатамыз. Суыған соң оны сүзіп тамақтан алдын күніне 2-3 рет ішеміз.

Теңгежапырақтан дайындалған шай ауыр өтетін етеккір кезінде ауырсыну синдромын жоюға көмектеседі. Сонымен қатар, организмді тазалау курсы кезінде жиі қабылданады, өйткені ол зат алмасуды және жалпы асқазан-ішек жолдары жұмысын қалыпқа келтіреді. Сондай- ақ ол ұйқысыздық, суық тигенде, жоғары температурада кеңінен қолданылады.

Шай дайындау үшін 2 шай қасық майдаланған шөп қажет. Күніне үш кеседен артық емес жылы күйінде шай ішеді.

Теңгежапырақ сығындысы тері серпімділігін арттырады, тері жасушаларының функциясын, қанның микроциркуляциясын қалпына келтіреді.Сондай- ақ қабынуға қарсы және тыныштандыратын қасиеттерге ие [19,20].

Сауыр теңгежапырақтың химиялық құрамы бойынша мәліметтерді жинақтап қорытқанда өсімдік жеткілікті зерттелмегенін айтуға болады, өйткені оның әртүрлі мүшелерінде теңестірілген биологиялық белсенді заттардың сандық құрамы туралы мағлұматтар жоқ. Олардың жинақталу динамикасы зерттелмеген, негізгі фармакологиялық әсер ететін заттар анықталмаған. Негізгі әсер ететін заттарды сандық анықтау әдістемесі жасалынбаған, сауыр теңгежапырақ шөбінің сапасын белгілейтін нормативтік құжаттама жоқ.

Теңгежапырақ туысының түрлерін ғылыми және халық медицинасында қолдану бойынша мәліметтердің талдауы олар алуан түрлі фармакологиялық қасиеттерге (өт айдайтын, антисептикалық, қақырық түсіретін, қабынуға қарсы, тыныштандыратын және т.б.) ие екенін және бірқатар ауруларды емдеу үшін дәрілік зат ретінде қызығушылық танытатынын көрсетті. Ресми медицинада теңгежапырақтың тек гүлдері ғана қолданылады. Халық медицинасында сауыр теңгежапырақтың және басқа да түрлерінің бүкіл жер үсті бөліктерін қолданады. Осыған байланысты сауыр теңгежапырақ шөбін ғылыми медицинада қолдану мүмкіндігін ғылыми түрде дәлелдеу өзекті болып отыр.

Сонымен, сауыр теңгежапырақтың фармакологиялық зерттеуі, шикізатты кешендік пайдалану мүмкіндігін анықтау сөзсіз қызығушылық танытады деген қорытынды жасауға болады.

Әдебиеттер

1. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1994.
2. Артамонов В. И. Редкие и исчезающие растения. Кн. 1 : По страницам Красной кн. СССР / В. И. Артамонов. - М. : Агропромиздат, 1989.
3. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Коллектив авторов. ГУГК. 1980.
4. Государственный кадастр растений Южно-Казахстанской области. Книга первая. Конспект видов высших сосудистых растений. Алматы, 2002.
5. Описание 300 лекарственных растений и способы их приминения от 100 самых распрастраненных заболеваний, А.Подоляк-Liters, 2015.
6. Иллюстрированный определитель растений Казахстана. (Байтенов М.С., Васильева А.Н., Рамаюнова А.П.). – Алма-Ата:Наука, 1972.
7. Растения Казахстана. (С.А.Арыстангалиев, Е.Р.Рамазанов). – Алма-Ата:Наука, КазССР, 1977.
8. Растения для нас. Справочное издание /Блинова К.Ф. и др. под ред. Яковлева Г.П., Блинова К.Ф./ – СПб.: Учеб.кн., 1996.
9. ҚожабековМ.К, Қожабекова Г, Дәрілік өсімдіктер, -Алматы,1982.
10. Ростительные ресурсы СССР. Под ред Соколов- СПб.Наука, 1993.-Л.Наука, 1985.
11. Минина С.А. Химия и технология фитопрепаратов. – М.: ГЭОТАР. – МЕД, 2004.
12. Чирков А. И. Лекарственные растения в дерматологии и косметике : монография / А. И. Чирков, А. А. Киликеев. - М. : Медицина, 1995.
13. Георгиевский В.П. Биологически активные вещества лекарственных растений. – Новосибирск: Наука, 1990.
14. Петриченко В.М. Перспективные источники биологически активных веществ // Материалы Всерос. науч. конфер. – 2003.
15. Полная энциклопедия народной медицины/Коллектив авторов, ОЛМА медиа Групп, 2011.
16. Кьесоьев П.А. Полный справочник лекарственных растений.- ЭКСМО-Пресс, 2000.
17. Попов А.П. Лекарственные растения в народной медицине.- Киев. Здоровье, 1970.
18. Гончарова Т.А. Энциклопедия лекарственных растений. Лечение травами.-М.Издат,дом МСП,1997. Т.1.
19. Бендер К.И., Гоменюк Г.А., Фрейдман С.Л. Указатель по применению лекарственных растений в научной и народной медицине. – Саратов: Саратовский ун-т, Саратовский ун-т, 1988.
20. Завражанов В.И., Хмелев К.Ф. Лекарственные растения: лечебное и профилактическое использование. – Воронеж: Изд-во ВГУ, 1994.