Экономикалық өсудің қажетті шарттары, жаңа қуаттылық көзқайнарлары, технологиялар, басқару жүйелеріне айналатын білім мен ойлар болып табылады. Осы ойлар мен білімдер адамдардың шығармашылық қызметіндегі үрдісте үздіксіз ұдайы өндірісте болуы тиіс.
Форсайт — ғылыми-техникалық дамудың басымдықтарын анықтайтын жаңа модель, онымен ұзақ мерзімді келешектегі елдің əлеуметтік-экономикалық дамуына əсер ететін, жаңа ғылыми- стратегиялық бағыттар мен технологиялық жетістіктерді анықтаушы жүйелендірілген үрдіс түсіндіріледі. Форсайт үрдісі басты орынды ғылыми-техникалық бағыттарды алатын, орта немесе ұзақ мерзімді уақытша жиекті жүйелену болып табылады. Форсайт мемлекеттік-жеке серіктестік спектрін кеңейтеді, өзіне жеке болжамалы жəне байланыс технологияларын үйлестіреді. 1990 жылдары форсайт үрдісін АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Жапония жəне Австралия (30 мемлекетке жуық) үкіметтері белсенді түрде пайдалана бастады [1]. Қазақстанда бұл əдіс ҒЗТКЖ саласындағы институционалды өзгерістерге қажетті анықтау механизмі жəне ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыру ретінде, ҒЗТКЖ-дың жаңа бағыттарында мемлекеттік қаржыландыру басымдықтарын өңдеу үшін қолданылуы мүмкін.
Осы əдіс мемлекеттік сектор, жеке кəсіпкерлікте жəне қоғамдағы қарым-қатынасты нығайту, елдің инновациялық даму жолдары туралы принципиалды шешімдер жасау ісіне қолдануда зор үлесін тигізер еді.
Экономиканың макродеңгейінде инновациялық үрдістерді талдау алдында кəсіпорындардың «қарапайым» экономикалық субъектілерінің инновациялық сипатының алгоритмін бөлшектей қарастыру қажет. Кəсіпорынның инновациялық қызметінің маңызды бағыттары болып келесілер табылады: белгілі бағдарламалық жіберілімдегі өндіріс ішіндегі шығындарды барынша азайту мақсатымен өндірістегі инновация, сонымен қатар сақтандыру ісіндегі жəне аяқталмаған өндірісті минималдау негізінде өндірістік үрдістерді ұтымдандыру; жабдықтау мен өткізуді ұйымдастырумен байланысты сыртқы трансакциялық шығындарды азайту мақсатымен айналым саласындағы инновациялар; техникалық жобаларды тиімді басқару мақсатымен қаржылық-инвестициялық саладағы инновациялар; кəсіпорын ішіндегі трансакциялық шығындарды қысқарту мақсатымен басқару жəне есептеу жүйесінің салаларына инновациялар.
Өнімді жетілдіру бойынша технологияларды енгізуге ынталандырушы жəне тосқауылшы факторларды анықтауға болады, олар төмендегі кестеде көрсетілген.
Инновациялық жұмыс барысына қатысты салық саясатының келесі ерекшелік белгілері: кəсіпорын табысына қатысты салыққа жеңілдік жүйесін қолдану; технологиялық өзгерулердің ұлттық саясатының тапсырмалары мен мақсаттарына байланысты салықтық жеңілдіктердің салалық бөлінуі (таралуы), салықтық жеңілдіктердің міндетті сипаты жəне айқын мақсатты бағыттылығы, салықтық жеңілдіктерді қолдануға байланысты статистикалық есептің мемлекеттік міндетті жүйесінің қолайлығы. Жетілдірілген саясатқа бой ұрып келе жатқан кəсіпорындарды иивестициялық жолмен қолдау келесілер: салық айналымы жəне зерттелген несие (тəуекелдік технологиялық өзгерулерді қолдау үшін корпорациялардың салық айналымының төлем деңгейі, тəуекелдік жұмыстарды қолдаудың арнайы жүйесі, инновациялық жобаларға ақша қаражаттарын салып отырған резидент еместерге жеңілдіктер). Жаңа технологиялармен жұмыс жүргізетін ғылымның дамуына қолдау жасаудың түрлері салықтық демалыстарды белгілеу, бюджет есебінен немесе бюджеттен тыс қорлардан ғылыми зерттеулерді қаржыландыру болып табылады.
«Халық байлығының» жаңа əлемдегі айқын факторларының бірі — ол инновациялық белсенділік [2–6]. Сондықтан Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың бастамасымен іске аса бастаған Қазақстанның жаңа индустриалдық саясаты ұлттық экономиканы шикізатқа тəуелділіктен арылтып, құны жоғары өнім шығаруға, қайта өңдеу секторын дамытуға жəне инновациялық технологияларды енгізу арқылы еңбек өнімділігі мен тиімділігін арттыруға бастайды. Тұтастай алғанда бағдарлама болашақ табыстардың негізі өнеркəсіпте ғана емес, сонымен бірге адам санасындағы өзіндік бір төңкеріс болмақ [7, 8].
Біздің ойымызша, Мемлекеттік үдемелі индустриалдық-инновациялық бағдарламаны іске асырудың қыр-сыры мынада жатыр. Осы бағдарлама аясында 2015 жылға дейін ішкі жалпы өнімді 50 пайызға арттыру көзделген. Мұндай асқақ мақсатқа жетудің амалы қандай? Ондай жетістікке жету үшін белсенді жүргізуді талап ететін үш басты бағытты атап өткен жөн.
Бірінші — индустриаландыру, яғни жаңа өндіріс қуатын қалыптастыру, өнеркəсіп саласында жəне агроөнеркəсіпте құны жоғары өнім шығару.
Екінші — үдемелі индустриаландыру. Дағдарыс тұсындағы ахуал мен Кеден одағы аясындағы жаңа мүмкіндіктерді пайдалана отырып, біз өзіміздің бəсекелестік тұрғыдағы артықшылықтарымызды барынша игеруіміз керек. Бір сөзбен айтқанда, қысқа мерзімде дамыған елдердің деңгейіне жету үшін алғы шептен көрінуге талпынған абзал.
Жəне ақырғысы, үшінші міндет — инновациялық индустриаландыру. Еңбек өнімділігі жоғарылап, алдыңғы катарлы технологиялар барынша қолданылып жатса, ұлттық инновациялық жүйе дами түссе, инновациялық индустриаландырудың нəтижесі сол болар еді. Сондықтан да осы күнде инновацияға, ғылымға, шет елдік технологиялық компаниялармен серіктестік орнатуға басымдық беріліп отыр. Бəріміз — қарапайым халықтан бастап министрлерге, əкімдерге дейін бизнеске өзгеше көзқарас немесе артықшылық бар жерде ғана табысқа қол жеткізуге болады деп ойлаймыз.
Ал егер келешегі бар жобаларға келсек, олар барлық салада кездеседі. Фармацевтикада Мемлекет басшысы нақты тапсырма қойды — əрбір екінші дəрілік препарат Қазақстанда жасалуы керек. Бүгінде біз 100 млн. долларға дəрі-дəрмек өндіреміз, оңың 20 пайызы экспортқа жіберіледі. Казіргі уақытта «Фармация» БК ұзақ мерзімді сатып алу арқылы 2014 жылға дейін Президент тапсырмасын орындауға бағытталған жобамен жұмыс істей бастады. Сонымен қатар Астанада фармацевтикалық зауыт құрылысын бастау жобасы жүзеге асқалы тұр. Биыл дəл сондай жоба Шымкент, Алматы қалалары мен Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында да қарқын алады. Осы іспетті маңызды жобалар металлургия, машина жасау, химия жəне өзге де салаларда баршылық. Барлығы да бағдарламаның айқындаушысы ретінде Индустриаландыру картасына енгізілген.
Үдемелі индустриалдық даму бағдарламасы жақсы платформадан серпін алғалы тұр. Өйткені ел экономикасы өрлеу кезеңінде. Ішкі жəне сыртқы рыноктағы байланыс қазіргі жағдайға қолайлы. Елімізші өнеркəсіптік негізгі тауарларына деген сұранысы артты. Мұның бəрі өздігінен емес, экономиканы сауықтыру жəне дамыту жолындағы Үкіметтің бұрынғы жылдардағы қам-қарекетінің арқасында жүзеге асты. Тағы бір айбынды фактор келтіре кетудің орайы келіп тұр. Біле білсек, өнеркəсіптің өрлеуі — қазақстандық үлесті қорғауға алған Үкіметтің отандық тауар өндірушілерді қолдау шарасының нəтижесі. Атқарылған шаруаның берекеті сол, өнеркəсіп саласында айтарлықтай өсім байқалды, бүгінде ол 11,5 пайыз деңгейінде. Мысалы, өңдеуші өнеркəсіптер 742,1 млрд. теңгенің тауарын өндірді. Бұл физикалық көлем индексінде өткен жылдың осы уақытымен салыстырғанда 18,7 пайызға артық.
Енді осыны əр саладағы нақты мысалдармен əспеттеп көрейік.
Тоқыма өнеркəсібінде мақта-мата иірілімін өндіру 4,2 мың т дейін жоғарылап, 248,3 пайызға жетті. Тоқыма бұйымдарын шығару (киім-кешектен бөлек) 974,1 мың данаға, яғни 260,3 пайызға, ұлғайды.
Химия өнеркəсібінде хром тотықтарын шығару 6,9 мың т, жалпы алғанда үш есе көбейгені тіркелді. Натрий бихроматын өндіру алты есеге, 15,9 мың т өсті. Фосфорлы, минералды жəне химиялық тыңайтқыштар шығару 136 пайызға артқан (12,1 мың т). Металлургия саласында ферроқорытпа өндіру 426,9 мың т дейін (158,5 пайыз), түрлі диаметрдегі кұбырлар жасау, прокат заттары 37,9 мың т дейін (өсім 288,3 пайыз) жоғарылауы да қуантарлық жайт.
Отандық фармацияда да ілгерілеушілік бар. Дəрі-дəрмек өндірісі 3,6 млрд. теңгеге, яғни 192 пайызға, көтерілген. Өзге де фармацевтикалық препараттар — негізінен дəрі-дəрмекке қажетті қайта өңдеу шикізаты 548,5 млн. теңгеге (155,6 пайызға) артты.
Өткен жылы саяси қайшылықтың ортасында қалған атом өнеркəсібінде де уран өндіру мөлшерінің көбейгенін байқаймыз. Алғашқы тоқсанда бұл көрсеткіш 4004 т тұрақтады. Жоспарда 3881 т көзделген болатын. Мұндай жоғары көрсеткіштер кез келген Еуропалық держава алдында абырой болуға жарап тұр. Бірақ бұл біз үшін тоқмейілсуге себеп емес. Өйткені осы жылы алдымызда 144 индустриялық жобаны іске асыру міндеті тұр.
Бағдарламаны қаржыландыру кезінде «Қандай да бір жеке дара, жоғары табысты салаға немесе өндіріске басымдық беріле ме?» деген сұрақ туындайды.
Қаржыландыру жағы түрлі формада жəне түрлі сипатта болады. Қазір «Бизнестің жол картасы– 2020» жұрттың назарында. Мемлекет басшысының тапсырмасымен Үкіметте əзірленген құжатта аймақтардағы бизнестің бастамаларын қолдау жағы қарастырылған. Оның ішінде пайыздық ставканы субсидиялауды жеті пайызға дейін қысқарту мен несиені кепілдендіру жəне экспорттық тауарларды қаржыландыру гранты бар. Бұған дейінгі бағдарламалардан өзгешелігі сол, қаржыландыру құралдары жан-жақты пысықталған. «Бағдарламаның жүзеге асу барысын қалай тиімді бақылауға болады?» дегенге келсек, біріншіден, бұл құжатта мақсат пен меже нақты көрсетілген. Ішкі жалпы өнімді 50 пайызға көбейтуден бөлек қайта өңдеу саласындағы еңбек өнімділігін де 50 пайызға арттыру жоспарланған (кей салаларда 100 пайызға). Оған қоса инновациялық белсенді кəсіпорындардың үлесін жоғарылату, шикізатқа жатпайтын экспортты ұлғайту жəне басқа да шаралар көзделген. Салааралық бағдарламаларда əр сала бойынша өзіндік «маңызды тиімділік көрсеткіштерін» дайындау жағы карастырылған, оның үстіне əр министрлікте стратегиялық жоспар бар.
Көптеген жобалар, əсіресе қосымша құны жоғары өнім, шығаруға бағытталғандары ұлттық компаниялар арқылы қаржыландырылады. Ал ірі энергетикалық жобалар «Самұрық-Қазына» ҰƏҚ арқылы қаржыландырылады. Мұнай өңдеу саласындағы жобалар, оның ішінде шетелдік инвесторлармен бірлескен жобаларға қаржы «Қазына-инвест» компаниясы арқылы бөлінеді. Сонымен бірге бірқатар жобаларды «ҚТЖ», «Қазатомпром» компаниялары іске асырады. Ауыл шаруашылығында жобалар «Қазагро» холдингі арқылы жүзеге асады. Шағын жəне орта бизнес болса, «Самұрық-Қазына» ҰƏҚ-тың «Даму» қоры арқылы қаржыландырылады. Қаржыландырудың бірнеше институтқа бөлінуі жобалардың салалық ерекшелігіне қарай орайластырылған.
Үкімет Үдемелі индустриалық-инновациялық даму бағдарламасын, оны іске асыру жоспарын, 2015 жылға дейін өндірістік қуаттылықты ұтымды орналастыру сызбасын, құны 6,8 трлн. теңге болатын 101 жоба құрамына кірген республикалық Индустриаландыру картасын бекітіп, «Бизнестің жол картасы–2020» құжатын қабылдау туралы қаулы шығарды. Демек, барлық дайындық шаралары аяқталды. Келесі кезеңде ел үшін маңызы зор осы құжаттың барлық мүмкіндіктері белсенді түрде пайдаланылуы керек. Əр жоба министр, əкім, ұлттық компания басшылары қатыстылығына қарай бекітілген.
Отандық өндірісшілердің бəсекелестікті арттыруда зор мүмкіндігі бар екендігі, Индустриалық- инновациялық даму бағдарламасының негізгі құралы қазақстандық үлес екендігі үнемі айтылады. Бірақ жергілікті өндірістерде проблемалар бар екенін ешкім жоққа шығара алмайды.
Бүгінгі күнде өнеркəсіптегі проблемалардың дені технологиялық жағынан артта қалғандықта жатыр. Проблеманы шешудің амалы — конструкторлық бюро ашу үшін 2,2 млрд. теңге бөлінді. Одан бөлек Индустриалық-инновациялық даму бағдарламасының аясында сұранысқа ие өндіріс ошақтарын жаңадан жасақтауға қаржы жұмсау жоспарланған.
Өнеркəсіптегі өзекті проблема — кəсіпорындардағы айналымға қажет қаржының жоқтығы. Оларды каржыландырудың сенімді баламасы — тапсырыс беруші мен отандық өндірісшілер арасындағы ұзақ мерзімді келісімнің үлесін барынша ұзарту. Бұл қазақстандық үлесті дамыту мен өзгеше өнім шығарудың күшті құралы. Мəселен, 2010 жылдың алғашқы тоқсанында «Самұрық- Қазына» ҰƏҚ компаниялар тобының тауарлар алдыру, жұмыс жəне қызмет түрлері бойынша жасасқан келісімдерінің жалпы құны 879 млрд. теңге болды. Ұлттық əл-ауқат қорының мамандары жыл соңына қарай қазақстандық үлес мөлшері 47 пайызға жетеді деп болжап отыр. Бұл өз деңгейінде жоғары көрсеткіш.
Өткен жылы Президенттің тапсырмасымен Үкіметте, министрліктерде жəне ұлттық холдингтерде осы бағытта шұғыл əрі жүйелі жұмыстар атқарылды. Байқап қарасақ, нəтиже жаман емес. Тек мемлекеттік сатып алудағы қазақстандық үлестің тауар түріндегі мөлшері 52 пайыз, «Самұрық-Қазынада» — 63, жүйе қалыптастырушы кəсіпорындарда — 43,2, жер қойнауын пайдаланушыларда 10,7 пайызға жетіп отыр. Тұтастай алғанда, 2009 жылы өткен форумдардың қорытындысына сəйкес 776,2 млрд. теңгелік 11 мың келісім-шарт жасалған.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, осы саладағы мамандар мен оған қатысы бар мемлекеттік ұйымдар инновациялық инфрақұрылымның ұлттық экономика үшін тиімділігін көтеретін жəне ұтымды жұмыс жасайтын тетігін қалыптастыруға атсалысулары қажет деген пікір туындайды.
Отандық инновациялық инфрақұрылым Қазақстан Республикасы аумағында инновациялық қызметті жүзеге асыратын мамандандырылған субъектілердің жəне инновациялық қызметтің жүруіне ыңғайлы жағдай жасайтын ұйымдардың өзара байланысқан жүйесінен тұрады (сур. қара).
ҚР «Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы» Заңына сəйкес елімізде инновациялық қызметтің мынандай мамандандырылған субъектілері қызмет жасайды: технологиялық парк, технологиялық бизнес-инкубатор жəне инновациялық қор. Бұл мамандандырылған əрбір субъектінің өзіне тəн қызмет ету ерекшеліктері бар.
Технологиялық парктер əлемдік инновациялық инфрақұрылым элементтерінің негізгісі болып табылады. Технопарктердің басты қызметі — елдің инновациялық мүмкіндіктерін ынталандыру жəне дамыту. Сондай-ақ экономиканы инновациялық өніммен қамтамасыз ету.
Біздің ойымызша, ұлттық инновациялық инфрақұрылым элементтерінің ішіндегі технологиялық парктерді дамытудың экономикалық тетіктері мыналарға иек артуы тиіс.
Біріншіден, мемлекеттік қолдау. Мемлекеттің белсенді рөлі бірінші кезекте қолданысқа жарамды инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру үшін, соның ішінде технопарктердің қызметін жандандыру тетіктерін айқындау үшін қажет. Əлемнің көптеген елдерінде ұлттық экономиканың бəсекеге қабілетін арттыру үшін мемлекет инновациялық инфрақұрылымға белсенді қатысушының рөлін өзіне алады. Мемлекеттің белсенді рөлі инфрақұрылымның барлық элементтерінің өзара іс-қимылдарын мемлекеттік деңгейде үйлестіруді жүзеге асыруға; дамудың ұлттық, салалық жəне өңірлік басымдықтарының өзара келісушілігін қамтамасыз етуге; ресурстарды басым бағыттарға шоғырландыруды реттеуге мүмкіндік береді.
Мемлекеттің жеке капиталмен серіктестігі инновациялық даму үрдісіне жеке сектордың ресурстарын тарту үшін қажет. Мемлекет жеке секторды алмастыруы қажет емес, ол инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру мен дамыту үрдісінде ұйымдастырушы, катализатор жəне үйлестіруші ретінде ғана көрінеді, яғни оның басты мақсаты жеке капиталды инновациялық үрдістерге белсенді қатысуға тарту болып табылады. Елдегі инновациялық инфрақұрылымның қалыптасуына қарай оның жұмыс істеуіндегі жəне одан əрі дамуындағы мемлекеттің рөлі қысқаратын болады.
Екіншіден, еліміздегі технопарктер кез келген ғылыми өнертабысты, кез келген коммерциялық ұтымды əзірлемені іске асыру мүмкіндігін қамтамасыз етуі тиіс. Бұл өндіріс пен ғылыми зерттеулердің жаһандану үрдістерінен барынша нəтиже алуға, инновациялық қызметке елдің барлық талантты адамдарын тартуға мүмкіндік береді.
Үшіншіден, арнайы өндірістік-экономикалық аймақтардың санын ұлғайту жəне олардағы артықшылықтар мен жеңілдіктерді тек инновациялық-өндірістік сипаттағы мекемелерге беру. Бұл тетік жеке капиталдың сауда-саттық саласынан өндірістік салаға тартылуына едəуір ықпал етуі тиіс.
Төртіншіден, жоғары оқу орындарының жанынан ғылыми-зерттеу орталықтарын ашуды жəне олардың аумақтарында технопарктерді ұйымдастыруды ынталандыру. Бұл бағыт бүгінгі күні Қазақстанның білім жүйесіндегі ғылым мен өндірістің арасындағы байланыстың жандануына ықпал етер еді. Сондай-ақ ғылымға икемді жас мамандар өз идеяларын сынауға жəне жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Қазіргі жоғары оқу жүйесіндегі жаңа өзгеріс болып табылатын «бакалавриат– магистратура–докторантура» бағытын саннан сапаға өткізуге, яғни мамандардың теориялық білімдерін тəжірибеде шыңдауға, негіз болады.
Бесіншіден, технопарктерді мемлекеттің қоғамдық, өндірістік, əлеуметтік, ғылыми жəне басқа да істеріне тығыз араластыру. Яғни технопарктерге өз əлеуетін елдің барлық салаларында сынауға жəне қолданысқа енгізуге мүмкіндік жасау.
Қазақстан Республикасындағы инновациялық инфрақұрылымның келесі бір мамандандырылған маңызды субъектісі — технологиялық бизнес-инкубаторлар. Олар инновацияны құру, қорғау құжаттарын алуға, өтінімдерді рəсімдеу жəне инновациялық жобаны дайындау үшін жеке жəне заңды тұлғаларға құқықтық, ұйымдық, ақпараттық жəне өзге де қызметтер ұсыну жөніндегі іс-шараны жүзеге асырушы заңды тұлға болып табылады.
Қазақстандағы технологиялық бизнес-инкубаторларды дамытудың экономикалық тетіктері ретінде мыналарды көрсетуге болады:
- отандық технологиялық бизнес-инкубаторларды шын мəнінде инновациялық бизнесті дамыту орталықтарына айналдыруға ықпал ететін озық тəжірибелерді анықтау жəне оларды қызметтеріне енгізу;
- технологиялық бизнес-инкубаторларға жаңа идеяларды тартуды ынталандырудың экономикалық тетіктерін анықтау;
- технологиялық бизнес-инкубаторларда идеясы бар талантты адамдардың ақыл-ой жетістіктерін тəжірибеден өткізіп, оны қолданысқа дейін жеткізуге мүмкіндіктер жасау жəне т. б.
Отандық инновациялық инфрақұрылымның тағы да бір мамандандырылған субъектісі — ол инновациялық қор, негізінен инновациялық жобаларды жəне инфрақұрылымды қаржыландыру, сондай-ақ инновациялық қызмет саласында қызметтер көрсету арқылы инновациялық қызметтің дамуына жəрдемдесетін заңды тұлға ретінде танылады. Елімізде мұндай міндетті алып жүру ҚР «Ұлттық инновациялық қоры» АҚ жүктелген.
Сөз соңында айтарымыз, үдемелі индустриаландыру — дамудың сапалы жаңа кезеңіне шығу, бірінші кезекте ілгерілуі тұрғысында сана-сезімді өзгерту. Міне, сондықтан да индустриялдық- инновациялық даму бағдарламасын көп мақсатты деп есептеген жөн. Бұл өз деңгейінде ұлттық бірлік идеясының материалдық тұрғыдан орындалуының кепілі. Ол биліктің, бизнестің жəне халықтың бірлігі.
Əдебиеттер тізімі
- Брыкин А.В., Шумаев В.А. Организация стратегического развития экономики на основе форсайта // Менеджмент в России и за рубежом. — 2009. — № 2. — С. 9–14.
- Муканов Д. Индустриально-инновационное развитие Казахстана: потенциал и механизмы реализации. — Алматы: Дайк-Пресс, 2004. — 274 с.
- Каренов Р.С., Каренов А.Р. Менеджмент технологий: Учеб. пособие. — Астана: Изд-во КазУЭФМТ, — 363 с.
- Трифилова А.А. Управление инновационным развитием предприятия. — М.: Финансы и статистика, — 176 с.
- Барлыбаева Н.А. Национальная инновационная система Казахстана: перспективы и механизм развития. — Алматы: Ин-т экономики, 2006. — 199 с.
- Базилевич А.И. Инновационный менеджмент предприятия: Учеб. пособие. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, — 231 с.
- Индустриально-технологическое развитие Казахстана ради нашего будущего: Выступ. Президента Республики Казах- стан, Председателя НДП «Нур Отан» Нурсултана Назарбаева на внеочередном XII съезде партии // Мысль. —№ 6. — С. 2–11.
- Новое десятилетие — новый экономический подъем — новые возможности Казахстана: Послание Президента Респуб- лики Казахстан Нурсултана Назарбаева народу Казахстана // Мысль. — 2010. — № 3. — С. 2–14.