Қазақстан жəне шет елдердегі зейнетақы жүйелердің азаматтардың əлеуметтік құқықтарын мен бостандықтарын қамтамасыз ететін элемент ретіндегі сипаты

Қазақстан Республикасының Конституциясында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады деп бекіткен [1]. Мемлекеттің қызметі мен мəнін түсіну адам жəне азаматтың құқықтарын тану мен оны қамтамасыз етуде көрініс табады, сондықтан да Қазақстан Республикасының Конституциясы адам жəне азаматтардың өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең қымбат қазынасы ретінде танып, мүдделердің келісімділік негізінде қоғамның ынтымақтастығы мен нығаюын бекітеді [2]. Қазақстан Республикасының əлеуметтік мемлекет ретіндегі сипаты əлеуметтік қамсыздандыру саласында Конституциямен кепілденген мемлекеттің жан-жақты қолдауының болуын білдіреді. Осы салалардың дамуын мемлекеттің адам мен қоғамға қызмет етуін жəне де игіліктерді тең үлестіру арқылы əлеуметтік теңдіктің қалыптастыруын білдіреді.

Бірақ та ұзақ уақыт аралығында елімізде конституцияда бекітілген жəне жарияланған əлеуметтік құқықтарға қарамастан, əлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары халық мүддесін емес, тек белгілі бір тап мүддесінің мақсатында жүзеге асырылып отырылды. Əлеуметтік саясаттың игіліктерді тең бөлуіне байланысты адамның қоғамдағы рөлі төмендетілді. Əлеуметтік мемлекеттің негізгі белгілеріне əлеуметтік құқықтарды конституциялық деңгейде бекітіп, оның жүзеге асырылуын жəне қорғалуын қамтамасыз ету саясатын жүргізу болып саналады. Əлеуметтік мемлекеттілік идеясын қолдану — қазіргі заман конституциялық құқығында жиі кездестін құбылыс. Əлеуметтік мемлекеттілік идеясының қайнар көзі тамырын тереңнен тартады, бірақ оның ғылыми негіздегі тұжырымы тек ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың орта кездерінде өз көрінісін тапты. Осы идеяны қалаушылар қатарына неміс философы, мемлекеттанушы Лоренц фон Штейн болатын (1815–1890).

Ол «мемлекет əрқайсысының экономикалық жəне қоғамдық дамуын қамтамасыз ету керек, өйткені қоғамның бір мүшесінің дамуы екінші мүшесінің дамуына ықпал етеді жəне тек осындай жағдайда ғана біз қоғамдық немесе əлеуметтік мемлекет туралы айта аламыз» деген. Либералдық жəне радикалдық саяси-философиялық ағымдардың əлеуметтік мемлекеттілік идеясын қолдап, одан əрі дамытуына əсер етеді [3; 46–59]. Осы идеяларды негізге алып, ХХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Германияда төменгі тап өкілдерінің əлеуметтік мүдделерін қорғайтын заңдар қабылданған болатын. Бұл жағдай жаңа заман Конституцияларына əлеуметтік құқықтарды енгізуге себеп болды.

Қазіргі уақытта əлеуметтік құқықтардың адам құқықтар жүйесінде алатын орнына байланысты нақты көзқарас қалыптаспаған, сондықтан осы мəселе конституциялық құқық ғылымындағы даулы мəселелер қатарына жатады. Əлеуметтік-экономикалық құқықтар азаматтық құқықтар мен саяси құқықтардан өзіне тəн айрықша белгілермен ерекшеленеді. Əлеуметтік-экономикалық құқықтардың жүзеге асырылуы мемлекеттегі саясаттың тұрақтылығына байланысты деген көзқарастар қалыптасқан. Қазіргі заман табиғи құқықтық немесе либералдық доктрина əлеуметтік құқықтардың заңдылық сипатының болуын жоққа шығарып отыр, бұл жағдайды олар осы топтағы құқықтарды жалған сипаттағы жəне жүзеге асырылуы саяси жəне жеке құқықтардың жүзеге асырылуына шек келтіретінімен негіздейді.

Мемлекетімізде 1998 жылдан бастап жүргізілген зейнетақы жүйесіндегі қайта құрулар адам жəне азаматтардың əлеуметтік құқықтары, оның ішінде зейнетақымен жəне зейнетақымен қамсыздандыру жүйесіне елеулі өзгерістер алып келді. Зейнетақы жүйесіндегі қайта құрулар Қазақстан Республикасының азаматтарының əлеуметтік қамсыздандыру құқықтарының мəні мен мағынасының өзгеруіне жəне соған байланысты əлеуметтік мемлекет туралы көзқарастар мен əлеуметтік құқықтардың сипаты өзгерді. Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің негізіне əр тұлғаның жеке-жинақтау принципі арқылы зейнетақыны қалыптастыру тəртібі салынды.

Осыған байланысты Қазақстан Республикасындағы адам жəне азаматтың əлеуметтік құқықтарының адам жəне азаматтың конституциялық мəртебесінің құрамдас элементі ретінде жəне конституциялық құқықтар мен бостандықтар жүйесіндегі алатын орнын анықтау өзекті мəселелер қатарына жатады. Құқықтар мен бостандықтарды, оның ішінде əлеуметтік құқықтарды жүзеге асыруда олардың қолдану саласы мен олардың мазмұнындағы адамның еріктілігі деңгейі көкейкесті болып табылады. Өкінішке орай, мемлекетке бағытталған конституциялық нормалар оның əлеуметтік саладағы қызметін жалпылама түрде ғана сипаттайды. Адам жəне азамат алдындағы мемлекеттің тікелей жəне нақты міндеті анықталмаған. Ал мемлекеттің адам жəне азаматтың əлеуметтік құқықтарының халықаралық-құқықтық стандарттарға сай келуі, олардың экономикалық-құқықтық кепілдендірілуі, сот арқылы қорғалу мүмкіндігі құқықтық, əлеуметтік мемлекеттің негізгі бастауы болуы қажет.

Адам құқықтары халықаралық қауымдастықтың ең қымбат қазынасы болып табылады. Олардың танылуы мен қорғалуы əр мемлекеттің негізгі міндеттері болып танылады. Қазақстан Республикасының Конституциясына сəйкес Қазақстан өзін əлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Сондықтан республиканың алдында əлеуметтік мемлекеттің қызметтерін орындау мақсаты алдыңғы орынға шықты.

Қазақстанның нарықты экономикаға көшуі қоғамда көптеген проблемалардың пайда болуына себеп болды. Осындай мəселенің бірі — нарықты экономика заңдарының адамның əлеуметтік қамсыздандыруын қамтамасыз етуі мен оның əлеуметтік, экономикалық құқықтарының қорғалуының сəйкес келмеуі.

Алғашқы социалистік қоғам адам құқықтары мен бостандықтарын жариялай отырып, олардың орындалуын бəрін теңдестіру қағидасына сəйкес қамтамасыз етуге тырысты. Əкімшілік басқару жүйесі адамды тəуелсіздіктен айырып, олардың экономика аумағында еркін əрекет ету мүмкіндіктерінен айырды. Бірақ бұл жүйе əрбір адамның еңбекпен қамтамасыз етілуіне кепілдік берді. Білім беру медициналық қызметтің ақысыз болуын, мектепке дейінгі балалар тəрбиесін т.б. əлеуметтік құндылықтармен қамтамасыз етті. Сондықтан да нарықтық экономикаға көше бастағанда Қазақстан мен басқа да ТМД елдерінің азаматтары осы кішігірім шектелген əлеуметтік құңдылықтардың жоқтығын сезіне бастады. Мемлекеттің көптеген азаматтарының қызметі нарықты экономиканың қойған талаптарына сəйкес келмеді жəне оған ілесе алмады. Сондықтан да Қазақстан Республикасының жаңа сипатта дамуының алғашқы кезеңдерінде қоғамда жоқшылықтың ең төменгі шегінде тұратын адамдар қатары көбейді.

Əлеуметтік мемлекет идеясын қолдану — кең таралған құбылыс. Басқа философиялық, саяси ағымдардың өкілдері де жоғарыда айтылған Лоренц фон Штейннің идеясын қолдады. Бұл идеяның ықпалымен ХIХ ғасырдың екінші жартысында жəне ХХ ғасырдың бірінші жартысында Германияда төменгі таптардың əлеуметтік мүдделерін қорғайтын заңдар қабылданып, осыған сəйкес ережелерді Конституцияға енгізуге дайындық жасалынды.

Əлеуметтік мемлекет концепцияларын қалыптастырушылардың ықпалымен оның əр түрлі варианттары пайда болды. А.Н.Медушевскийдің көзқарасы бойынша, «əлеуметтік мемлекет қағидасының үш түсініктемесі бар: қоғамның дамуы үшін жауапты мемлекет ретінде; жеке тұлғаның басқа тұлғаға жəне қоғамға деген міндеттерінің орындалуын қамтамасыз ету; адамның лайықты өмір сүруіне жағдай жасау мақсатында игіліктерді əділ тарату идеясына негізделген» [4].

Əлеуметтік мемлекеттіліктің конституциялық сипаттамасын əр түрлі түсініктермен үйлестіріп, қысқа түрде берілуі заң шығарушыға ағымдағы заңдар арқылы оның мазмұнын толықтыру жəне конституциялық бақылау органдарына оны нақтылау мақсатында көп жұмыстар тудыртады. Сонымен қатар конституцияларда кейін пайда болған мемлекеттің əлеуметтік сипатын анықтау үшін конституцияда бекітілген əлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтар туралы нормалар маңызды қызмет атқарады. Сондықтан бұл құқықтар екінші буындағы құқықтар ретінде қарастырылады.

Қазіргі уақыттағы əлеуметтік-экономикалық жағдай Қазақстанда əлеуметтік мемлекеттілік қалыптасты деп айтуға мүмкіндік бермесе де, Республиканы əлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырушы мен осы бағыттағы дайындалып, жүзеге асырылып жатқан шаралар азаматтардың, халықтың мүддесі мен сұранысы қоғамдағы өзгерістердің негізгі буыны екенін дəлелдейді. Өйткені қазіргі заман мемлекетінің ролі мен мəні адам жəне азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын тану жəне қамтамасыз ету арқылы өз көрінісін табады. Сондықтан да Қазақстан Республикасының Конституциясында адам жəне азаматтың өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең жоғары құндылық ретінде танылып, қоғамдық мүдделерін негізге ала отырып, ынтымақтастық пен қоғамдық бірлікті бекітті.

Адам жəне азаматтың құқықтық мəртебесінің жүйесі мен негізі — адам жəне азаматтардың құқықтары, бостандықтары жəне міндеттері. Қазіргі таңда мемлекеттің даму прогресінің міндетті көрсеткіші ретінде мемлекет қамтамасыз ететін «өмір сүру сапасы» немесе «адамзаттық өлшем» сияқты категориялар саналады. Жеке тұлғаның бостандығы, тиімді материалдық жағдай, шығармашылық тұрғыда өзін дамыту мүмкіндіктері, құқықтардың əрекет етуі — мемлекеттің даму прогресіне баға беретін негізгі көрсеткіштері. Осы көрсеткіштерге адам жəне азаматтардың əлеуметтік-экономикалық құқықтары жатады жəне осы құқықтар жеке тұлғаның меншік, еңбек қатынастары мен денсаулығына байланысты, демалыс, білімге деген қатынастарын реттеп, материалдық, рухани, табиғи қажеттіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған. Əлеуметтік- экономикалық құқықтар ішінде əлеуметтік құқықтар адам өмірінде маңызды орын алып отыр.

Құқықтық əдебиеттерде көрсетілгендей, «азаматтық жəне саяси құқықтардың мəні рухани, əлеуметтік-экономикалық, саяси реттеуде мемлекеттің рөлін төмендету жəне жеке тұлғаға ерікті түрде таңдау құқығын беру болса, əлеуметтік-экономикалық құқықтар мемлекеттік бақылау аумағын кеңейтіп, қоғамға деген қамқоршылық рөлін арттырады» [5]. Қазіргі таңда бұл процесс тек ұлттық мемлекеттер шекарасында ғана емес, халықаралық деңгейде болып жатқан құбылыс.

Əлеуметтік мемлекеттілік қағидасының конституциялық тұрғыда бекітілуі əлеуметтік құқықтарды мазмұны жағынан əлеуметтік кепілдіктер мен жеңілдіктерді бекітетін заңдар арқылы нақтылаудан көрінеді. Жалпы алғанда, əлеуметтік құқықтар мемлекеттің əлеуметтік қызметінің негізінде жатыр жəне мемлекетті əлеуметтік қызметті жүзеге асыруға тұрақты міндеттеп отырады. Бірақ, екінші жағынан, əлеуметтік құқықтарды қамтамасыз ету мемлекеттің экономикалық дамуына бағынышты болғандықтан, шексіз бола алмайды.

Қазіргі таңда əлеуметтік құқықтардың конституциялық-құқықтық реттелу мəселесі қалыптасу жəне даму үстінде. Осындай жағдайдың болуы мемлекетте жүргізіліп жатқан əлеуметтік- экономикалық жəне құқықтық қайта құрулармен негізделеді. Бұл əлеуметтік құқықтарды қамтамасыз етілуінің кепілдігіне деген жаңа көзқарастардың туындауына себеп болып отыр.

Əлеуметтік қамсыздандыру құқығы көп жағдайда посткеңестік мемлекеттер кеңістігіндегі Конституцияларда нақты, толық бекітілген. Оған себеп кеңестік мемлекеттің маңызды қызметінің бірі — азаматтардың əлеуметтік-экономикалық құқықтарының басқа құқықтардан үстемдігі болатын. Қырғыз Республикасының Конституциясының 27-бабында басқа мемлекеттермен салыстырғанда əлеуметтік қамсыздандыру құқығын толық жəне айқын ашып көрсеткен: «1. Қырғыз Республикасының азаматтарына кəрілік жағдайында əлеуметтік қамсыздандыру кепілденеді. 2. Зейнетақы, əлеуметтік көмек қоғамның экономикалық мүмкіндіктеріне сəйкес заңмен бекітілген күнкөру деңгейінен төмен болмауы керек» [6]. Қырғыз Республикасының Конституциясынан байқағандай, əлеуметтік қамсыздандыру, оның ішінде зейнетақымен қамсыздандыру құқығы мемлекеттің міндеті жəне мемлекеттің өз азаматтарына беретін негізгі кепілдік ретінде бекітіліп отыр. Конституциялық норма түріндегі осы кепілдіктер өзінің конструкциясына сəйкес адамның құқықтарынан гөрі, мемлекеттің міндетін білдіріп отыр. Қырғыз Республикасының Конституциясында əлеуметтік қамсыздандыру құқығының бекітілуі тек азаматтарға бағытталған мазмұнға ие. Ал Əзербайжан Конституциясының 38-бабының 1-тармақшасында «əрқайсысы əлеуметтік қамсыздандыру құқығына ие» делінген. Осы баптың 2-тармақшасында «мұқтаж тұлғаларға көмек беру бірінші кезекте отбасы мүшелерінің ең басты міндеті» [7] делінген. Конституцияда əлеуметтік қамсыздандыру құқықтарын осылай бекітуі көп жағдайда салалық заңнама арқылы еркін реттеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар Қырғыз Республикасымен салыстырған əр адамның құқығы ретінде белгілей отырып, əлеуметтік жағдайға байланысты негізгі көмек отбасы мүшелерінің міндет ретінде бектілуі мемлекет көмек көрсету міндетін от басы мүшелерімен бөлісіп отыр. Өзбекстан Конституциясы əлеуметтік қамсыздандыру құқығын бекіту барысында Əзербайжанмен салыстырғанда нақтылайды, яғни Конституцияның 39- бабына сай «адам кəрі, еңбек ету қабілетінен, асыраушыдан айрылғанда жəне де заңмен көрсетілген басқа да жағдайларда əлеуметтік қамсыздандыру құқығына ие. Зейнетақы мен жəрдемақылар ресми түрде бекітілген күнкөру деңгейінен төмен болмауы керек» [8]. Қазақстан Республикасының Конституциясы (28-бап) əлеуметтік қамсыздандыру құқықты келесі түрде бекіткен «Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда жəне өзге де заңды негiздерде оған ең төменгi жалақы мен зейнетақының мөлшерiнде əлеуметтiк қамсыздандырылуына кепiлдiк берiледi. Ерiктi əлеуметтiк сақтандыру, əлеуметтiк қамсыздандырудың қосымша нысандарын жасау жəне қайырымдылық көтермеленiп отырады» [1]. Алдында айтып өткендей, Қазақстан Республикасыда да зейнетақымен қамсыздандыру құқығын əлеуметтік қамсыздандыру құқығы жүйесінің элементі ретінде бекіткен. Сонымен, жасаған талдауға сүйенсек, ТМД кеңістігіндегі мемлекеттер өз Конституцияларында зейнетақымен қамсыздандыру құқығын əлеуметтік қамсыздандыру құқығының жүйесінің элементі ретінде бекітіп, конституциялық тұрғыда анықтама бермеген. Адам жəне азаматтардың зейнетақымен қамсыздандыру құқығы ерекше топтағы құқықтар болғандықтан жəне жүзеге асырылуы мен қорғалуы мемлекеттің əлеуметтік-экономикалық дамуына тəуелді болу себебі бойынша салалық заңнамада бекітілуі қажет. Нарықтық экономикалық жағдайда зейнетақымен қамсыздандыру құқығын мемлекет тарапынан қамтамасыз ету көптеген қиыншылықтарды тудырады. Сол себептен бүгінгі таңда батыс жəне қазіргі ТМД елдері конституциялық деңгейде зейнетақымен қамсыздандыру құқығын бекітуден бас тартады.

Əлеуметтік құқықтар мен олардың ішіндегі əлеуметтік қамсыздандыру құқығының конституциялар мен теориялық тұрғыда жасалған талдауларға сүйене отырып, азаматтардың зейнетақымен қамсыздандыру құқығы деп мемлекетпен заңда бекітілген жағдайларға байланысты зейнеткердің қадір-қасиетіне, лайық өмір сүруге мүмкіндік беретін бұрынғы еңбек табысымен бірдей немесе еңбек қызметі ескерусіз зейнетақы тағайындалған жағдайда ұлттық заңнама мен халықаралық нормаларда бекітілген əлеуметтік стандарттарға сай ай сайын ақшалай төлем (зейнетақы) алу құқығын атаймыз.

Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекетті əлеуметтік мемлекет ретінде даму бағытын анықтап, əлеуметтік қамсыздандыру заңдылығында өзгерістердің болуын жəне осы саладағы заңнаманың экономикалық өзгерістерге сай дамып отыруын талап етеді. Əлеуметтік қамсыздандыру құқығының конституцияда бекітілуі бұл нормалардың конституцияда бекітілген басқа топтағы нормалармен салыстырғанда тікелей əрекет ету механизмінің жоқытығында. Конституциялық норма мемлекеттің кепілдігін ғана бекітіп отыр, ал Қазақстан азаматтарының басқа мемлекеттермен салыстырған аталмыш құқықты қорғау жолдары күрделірек. Оның ішінде мемлекетіміздегі əлеуметтік қамсыздандыру заңдылығының күрделі, кең ауқымды болуына жəне жиі өзгеруіне байланысты мемлекеттің берген кепілін де жүзеге асыру белгілі бір қиыншылықтар тудыртады.

«Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда жəне өзге де заңды негiздерде оған ең төменгi жалақы мен зейнетақының мөлшерiнде əлеуметтiк қамсыздандырылуына кепiлдiк берiледi». Конституцияның 28- бабының 1-тармақшасындағы «əлеуметтік қамсыздандыруға кепілдік беріледі» құқықтық жағынан нақты тұжырымдама бермейді, сондықтан адам жəне азаматтардың əлеуметтік қамсыздандыру құқығын нақтылау мақсатында осы бапта мемлекет кепілдігінің орнына əлеуметтік қамсыздандырудың əр түрлі нысандарына құқығы бар деп бекіткен жөн болар еді.

Жалпыға бірдей адам құқықтары туралы Декларациядағы (22-бап) бекітілген нормалардың ҚР Конституциясында нақты көрініс алмауы нарықты экономиканың қатаң талаптарының болуымен негізделеді [9]. Бірақ Қазақстан Республикасының Конституциясында жəне басқа да ТМД елдерінің Конституцияларында көрсетілгендей, мемлекеттер əлеуметтік қамсыздандырудың қосымша əдістері ретінде əлеуметтік сақтандыру түрлерін қолдану ұсынылады. Дегенмен, Қазақстан Республикасының Конституциясы əлеуметтік қамсыздандыру құқығын бекіткен уақытта ең төменгі жалақы мен зейнетақы көлеміне сəйкес əлеуметтік қамсыздандыру құқығының бекітілуі мемлекет тарапынан ең төменгі күнкөріс деңгейін бекітетін қосымша құқықтық құжат болуына негіз беріп отыр. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында ең төменгі күнкөріс деңгейін бекітетін құжат ретінде Қазақстан Республикасының «Ең төменгі күнкөріс туралы» 1999 жылғы 16 қарашада қабылдаған заңымен жəне Республикалық бюджет туралы 3 жыл сайын қабылданып, орындалу барысында өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп отыратын заң саналады [10].

Қазақстан Республикасы əлеуметтік бағыттағы нарықты экономиканы жəне əлеуметтік мемлекеттілікті қалыптастыру үстінде адам жəне азаматтардың əлеуметтік құқықтарын, оның ішінде зейнетақымен қамсыздандыру құқығын қазіргі заман талаптарына сай, халықаралық стандарттарына сəйкестендіріп, қамтамасыз ету механизмдерін қалыптастыруы қажет.

Тарихи жағынан адам құқықтары əр мемлекеттің жедел шешуді талап ететін мəселе ғана емес, сонымен бірге территориялық жəне идеологиялық ерекшелігіне қарамастан, дүние жүзіндегі маңызды оқиғалар қатарына жатады жəне олар дүниежүзілік қауымдастықтың дамуында өз ізін қалдырып отырады.

Қазіргі уақытта əлеуметтік-экономикалық құқықтар адам жəне азаматтардың құқықтық мəртебесін бекітуде маңызды қызмет атқарып отыр. Əлеуметтік-экономикалық құқықтар адамның қадір-қасиетіне сай өмір сүру жағдайын жəне əлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етіп береді. Əлеуметтік қамсыздандыру құқығы жəне оның ішіне кіретін зейнетақымен қамсыздандыру құқығы əлеуметтік, экономикалық құқықтар жүйесінің негізін қалайтын құқық ретінде қалыптасқаны туралы айтуға болады. Көптеген уақыттан бері қоғамда əлеуметтік теңдік, əділдік идеялары қалыптасып, мемлекеттің құқықтық, əлеуметтік мемлекет ретінде қалыптасуына негіз қалады. Қазіргі уақытта зейнетақымен қамтамасыз ету саласында егде жастағы адамдардың құқықтары толығымен реттелуде. Бірақ та жүргізіліп отырған зейнетақы реформасына байланысты біздің мемлекетіміздің басым міндеттерінің бірі болып табылатын азаматтарды қартайған шақта лайықты қамтамасыз ету құқықтарын іске асыру бөлігінде туындап жатқан проблемалық мəселелер аз емес.

Өзінің экономикалық мəні бойынша зейнетақы екіжақты сипатқа ие екендігі белгілі:

• бір жағынан, ол кедейшілік азайту мен қайыршылықты болдырмауға, яғни кірістің ең аз кепілдендірілген деңгейімен қамтамасыз етуге, бағытталған;
• екінші жақтан, ол жұмсалған табыстың орнын толтыруға жəне жалақының орнын басатын ба- ламалы жеке коэффициентпен қамтамасыз етуге бейімделген.

Əр елде əлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі пайда болған кезде, əдеттегідей осы мақсаттардың біріне жетуге бағдар алынған. Жалпы сипаттағы жүйелер, көбінесе жаппай кепілді, ең төменгі көрсеткішті қамтамасыз етуге, ал жекелеген кəсіптік топтарды ерекше қамтитын əлеуметтік сақтандыру жүйелері — жоғалтқан еңбекақыны өтеуге бағытталған, онда олар көбінесе кедейліктің алдын алу функциясын, атап айтқанда, əлеуметтік көмек көрсетуді басқа институттарға қалдырады. Зейнетақымен қамтамасыз етуді дамыту барысында осы екі мақсаттың конвергенциялануы орын алды: жалпы жүйелер сақтандыру жүйелерімен толықтырылды, ал сақтандыру жүйелері ең төменгі кепілдіктерді қамтамасыз ету туралы ережелерді қамти бастады.

1998 жылғы 1 қаңтарға дейін республикада зейнетақы жүйесі толық қызмет етті. Зейнетақы көлемі еңбекақының 50 % есебінен белгіленді жəне соңғы жұмыс істеген он жылының 5 жылғы жұмыс өтіліне жəне еңбекақысына байланысты болды. Зейнетақыға əйелдер 55, ерлер 60 жаста шығатын. Бірақ қайта құру процесінің дағдарысы зейнетақы жүйесін күйреуге дейін əкеп соқты да ұрпақтардың «ортақтас» қағидасына негізделген зейнетақымен қамтамасыз етудің бөліп беру жүйесінің сəйкессіздігін айқындады.

«Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 20 маусымдағы Заңымен зейнетақы реформасы басталды, нəтижесінде 3 қосарлас зейнетақы жүйесі қызмет ете бастады, атап айтқанда:

• толық ортақтас жүйе — 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнеткер жасында болғандар үшін;
• аралас жүйе — зейнетақы жоғарыда аталған күннен кейін белгіленген жəне осы уақытта белгіленетін зейнеткерлер үшін;
• жинақтау жүйесі 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін жұмыс өтілі болмаған (немесе жарты жылдан кем болған) адамдар үшін [11].

Бірақта Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің жұмысында кездесетін өзекті мəселелер осы бағытта шет елдердің зейнетақы жүйелерінің қалыптасуы мен олардағы қайта құру жүргізудің ерекшеліктеріне талдау жасауды талап етеді.

Дүниежүзілік тəжірибеде кəрілікке байланысты мемлекет төлейтін зейнетақы — индустриализацияның өнімі ретінде əрекет етті. Индустриализация кезеніне дейін кəрі адамдарға деген қамқорлық жастардың міндеті ретінде қарастырылатын жəне олардың барлығы жеке жинақтарға негізделген болатын (осы қағида зейнетақыны қаржыландырудың алғашқы моделінің негізін қалыптастырды.)

Жасқа байланысты жеке секторда əрекет ететін тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз ету алғашқы рет Германияда енгізілді. Онда зейнетақы жүйенің өзіндік сипаты ретінде əлеуметтік сақтандыруға негізделуі мен осы сақтандыру түрінің жəне төлемдердің міндеттілігімен ерекшеленді. Жұмыскерлерде жұмыс берушілерде сақтандыру қорының қаржыландырылуына өздерінің үлестерін қосу міндетті еді. Германияда енгізілген зейнетақылық жүйе алғашқы гильдиялармен жұмысшы бірлестіктерімен ұйымдастырған ерікті түрдегі ақысыз көмек көрсету қорларға негізделді. Зейнетақы алуға деген құқық алдында төленген жарналарға негізделіп туындап отырды. Осы кезендерде Дания (1891) мен Жаңа Зеландия (1898) кедейлерге мақсатты көмек көрсету негізінде əрекет ететін зейнетақы жүйесін қалыптастырды. Германияның зейнетақы жүйесінен ерекшелігі, ол жалпы салықтық түсімдер арқылы қаржыландырылып, кедейлік туралы заңдарға негізделді [12].

Германиядағы алғашқы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі Отто Бисмаркпен 100 жылдан астам уақыт бұрын енгізілген болатын (1883 ж. бастап денсаулыққа байланысты, 1884 жылдан бастап денсаулығына зақым келген жағдайда, 1889 жылдан бастап кəрілік жағдайына байланысты). Осы жүйе барлық жұмысшылар мен өндірістік қызметкерлерді қамтып, азаматтардың зейнетақыға шығуына 70 жас мерзімін бекітті. Зейнетақымен қамтамасыз етудің осы жүйесі міндетті əлеуметтік сақтандыруға негізделіп, міндетті сақтандырған тұлғалар зейнетақыны ұзақ уақыт жұмысқа жарамсыз болған жəне 70 жасқа келген жағдайда зейнетақы алу құқығына ие болатын. Сонымен бірге алғашқы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінде жынысқа байланысты айырмашылықтар жүргізілмеген.

Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін енгізуде Бисмарк саяси мүддені көздегендіктен, əлеуметтік сақтандыруды негізінен мемлекеттің мойнына жүктеп, зейнетақы қорларына тікелей төлемдерді төлетуге қарсы болды. Бірақта бұл зейнетақының көлемі əлеуметтік сақтандырылған, зейнетақыға шыққан тұрғындардың лайықты өмір сүру денгейін қамтамасыз ете алмады, көп жағдайда осы зейнетақылар өлмей күнкөруге деп берген қаражат сияқты сипатқа ие болды. 1900 жылы Германияда мүгедектік жағдай жəне 60 жасқа толуға байланысты зейнетақыны алушылардың саны жалпы 60 жасқа толған халықтың санмен салыстырғанда 14 % ғана қалыптастырды. Зейнетақымен қамсыздандыруда осындай жағдайдың қалыптасуы сол уақыттағы адамның өмір сүру ұзақтығы ер адамдар үшін 40,6 жасты қалыптастырса, əйелдер үшін 44 жасты құрды. Сондықтан зейнетақымен қамтамасыз етілетін адамдардың көп бөлігі мүгедектік жағдайға байланысты зейнетақы алып отырды. Ал зейнеткерлік жас заңнамаға сəйкес 70 жасты қалыптастырғанда көпшілік зейнеткерлер зейнеткерлік жасқа жетпеді. Ал 1913 жылы шенеуніктер үшін басқа тұлғалармен салыстырғанда əлеуметтік зейнетақы бойынша сақтандырудың тиімді жеке жүйесі қалыптастырылды. Келесі он жылдың ішінде жұмыс істеп жатқан зейнетақы жүйе өзгерістерге ұшырады. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін жəне соғыстан кейінгі инфляция əлеуметтік сақтандыру жүйесінде елеулі өзгерістер тудыртты [12]. Бұл өзгерістер зейнетақымен қамтамасыз етілетін тұрғындар санын көбейуімен жəне зейнеткерлік жасты 65 жасқа дейін төмендетуге байланысты болды. Сонымен қатар 1925–1945 жылдар арасында адамдардың өмір сүру мерзімі жоғарлады. 1945 жылы Германияда зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіне реформа жүргізу мақсатында зейнетақымен қамтамасыз ету жүйенің негізі — Империялық сақтандыру ведомствосы таратылды. Германиядағы зейнетақымен қамтамасыз ету идеясы басқа Еуропа елдеріне де тарады жəне де неміс зейнетақы жүйесін басқа мемлекеттердің жүйелерінің негізігі үлгісі ретінде қарастырылды. Реформалар нəтижесінде мемлекеттік қызметкерлер мен басқа жұмысбастылықпен қамтамасыз етілген тұлғалардың арасындағы зейнетақыны есептеуге, көлеміне байланысты айырмашылық жойылып, міндетті сақтандырудан жеке кəсіпкерлер, фермерлер жəне творчестволық салада қызмет жасайтын тұрғындар босатылды. Бұл категориядағы адамдар өздерінің əлеуметтік қатерлерін болдырмау жағдайларын, қаржыландыру мəселесін еркін түрде шешулері қажет. Бірақ аталмыш категориядағы тұрғындар жалпы сақтандыру қорында жинақталған ақша қаражаттар есебінен зейнетақы алу құқығынан айрылатын болды.

Неміс зейнетақы жүйесі үлестіру немесе жастар кəрілердің арасындағы ынтымақтастық жүйесіне негізделіп қалыптастырылған, яғни жұмыс істейтін тұлға жалақысының бір бөлігін əлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға төлеп, зейнеткерлерді қаржыландырудың қаржылық негізі қалыптастырады. Ал өкімет жастарға зейнеткерлік жасқа келгенде олардың кірістерінің болатынына кепілдік береді. Бұл жүйенің ерекшелігі, болашақ төлемдерге деген ақша-қаражаттар жиналмайды, тек үлестіру үрдісі арқылы, жастардан зейнеткерлерге бөлінетін трансферт түрінде əрекет етті. Осы жүйе əлеуметтік теңдік қағидаттарының көрінісін білдіреді. Зейнетақы жүйенің осы түрінің артықшылығы болып зейнеткерлер арасындағы жоқшылықтың едəуір төмендеуіне негіз болады, алайда зейнетақыны алатындардың саны ұлғайуына байланысты міндетті əлеуметтік төлемдер мен салықтық ауыртпашылықта ұлғая береді.

Германияның зейнетақымен қамтамасыз ету моделіне негізделіп, Еуропа, одан кейін АҚШ өздерінің жүйелерін қалыптастырды. Бұл жүйеде мемлекеттік əлеуметтік қамсыздандыру басымдылыққа ие, сондықтан кəрілікке байланысты мемлекеттік зейнетақы сақталып, оны алуға мемлекеттің барлық азаматтарының құқықтары бекітілген.

Өткен ғасырдың 80–90-жылдары Швеция басқа мемлекеттерден өзінің экономикалық жəне əлеуметтік жетістіктерімен ерекшеленіп отырды. Оның ішінде əлеуметтік салада көрсететін қызметі кеңейген болатын. Швецияда алғашқы зейнетақыны бекітуге байланысты Халықтар (негізгі) зейнетақысы туралы Заң 1913 жылы қабылданған болатын жəне зейнетақымен қамтамасыз ету сақтандыруға негізделген болатын. Осы заңға сəйкес əр жеке тұлғаға төлем зейнетақы жеке дара жұмысшының табысына байланысты есептеліп отырылды. Бірақ өткен ғасырдың 30-жылдарында өткен «ұлы дағдарыс» уақытында бұл жүйе мемлекеттің қолдауынсыз əрекет ете алмады. 1935 жылы риксдагпен жаңа заң қабылданды жəне 1945 жылға қарай зейнетақымен елдің түгел тұрғындары қамтылатын болды. 1951 жылдан бастап зейнетақы өмір сүру деңгейінің ұлғаюымен бастап көбейтіліп отырылды. Оны мемлекет зейнеткерлерге əр түрлі əлеуметтік көмек беру арқылы ұлғайту мүмкіндігіне ие болды. 1959 жылы əлеумет-демократтар партиясы риксдагта Жалпыға бірдей қосымша зейнетақы туралы Заңды енгізіп, оның референдум арқылы қабылдануына ықпал етті. Аталмыш заң 1960 жылы күшіне еніп, 80-жылдардың басында бар күшімен жұмыс істей бастады [13]. Бірақ экономикадағы болып жатқан өзгерістер 1999 жылы Швециянын жаңа зейнетақы моделіне көшуіне негіз болды. Жаңа жүйеге сай зейнетақы үш бөліктен қалыптасты: шартты жинақтау, жинақтау, кепілденген. Осы жүйенің қағидалары басқа да нарықты экономикасы дамыған елдердің зейнетақы жүйесінде қолданылды.

Қазақстан Республикасы өзінің жаңа зейнетақы жүйесін қалыптастыруда Чилидің жүйесін негізге алды. Бірақта Чили мен Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйелерінің əрекет етуінде өзіндік ерекшеліктер бар. Чилиде 1981 жылы зейнетақының үлестіру жүйесі толық жинақтау жүйесіне ауыстырылды. Чилидің жаңа зейнетақы жүйесіне ауысуына сол уақытта мемлекеттің фискалды саясатына əсер еткен қаржылық мəселелер болды. Мемлекет бюджетінде осы уақытта зейнеткерлерге зейнетақы төлеу үшін мүлдем қаражат болмады, сондықтан зейнетақы жүйесінде жекешелендіру процедурасы қаржылық дағдарыстан шығуды қамтамасыз ететін мемлекеттің тиімді шешімі болып келді. Чилидегі зейнетақы жүйесіндегі жекешелендіру өткен ғасырдың 70- жылдарынан басталып 90-жылдары аяқталды. Чилиден кейін басқа да Латын Америка мемлекеттері мемлекеттік зейнетақы жүйелерін жекешелендіру процесіне көшті. Бірақ толық жекешелендіруді тек Чили, Мексика, Боливия, Сальвадорда ғана өткізілді [14]. Зейнетақы жүйесіндегі қайта құруларды өткізген уақытта Чилиде алғашқы уақытта жұмыспен қамтамасыз етілген тұрғындарда мемлекеттік немесе жеке меншік зейнетақы жүйелерінің арасында таңдау мүмкіндіктері болатын, кейін зейнетақы жүйенің толық жинақтай жүйесіне ауысуы елдің азаматтарын ондай мүмкіндіктерден айырды.

Чилидің зейнетақы жүйесінің моделі өте қарапайым. Зейнетақыны жинақтау міндеті жеке тұлғаның өз міндетіне жүктеліп, болашақта игілікті өмір сүру құқығы үшін жауапкершілік өзі жауап беретіндей жүйе болып келеді. Чилидің жинақтау жүйесі жұмысбастыларға міндетті болып келсе, өздерінің жұмысбастылығын қамтамасыз ететіндерге ерікті болып келеді. Əр жұмысбасты жеке тұлғада зейнетақы қорында дербес шот ашылып, ай сайын жалақысынан 10 % шотқа қаражат аударылып отырылады. Сонымен қатар жұмысберушілер өздерінің қызметкерлерінің дербес шоттарына сақтандыру сомаларын енгізіп отыруға құқықтары бар жəне де осы сомалар өндірістік шығындар ретінде қарастырылып, салықтардан босатылады.

Өкіметтің зейнетақы жүйесіндегі атқаратын рөлі жүйені реттеуші, қаржылық кепілдігі жəне бақылаушы қызметін жүзеге асыруда өз көрінісін тауып отырады. Қазақстан Республикасымен салыстырғанда Чилиде зейнетақы қорына салымды салушы тұлға ақша қаражатты басқаратын жеке компанияны таңдайды. Чилиде бастапқы уақытта бəсеке негізде ашық түрдегі зейнетақы қорларын басқаратын компаниялар рыногы əрекет ететін. Реформаның басында 11 компания болса, кейін олардың саны 23-ке көбейді. Қазіргі уақытта ондай компаниялар қысқарып, тек 6 ғана қалды [14]. Чилидің зейнетақы жүйесінде мемлекеттің қатысуы барынша кеңейтіліп, зейнетақы қорларының əрекет етуіндегі қатерлер бойынша мемлекет жауаптылығы күшейтілген. Мемлекет сақтандыру компаниясының банкроттық жағдайында қормен төленбеген табыстарды (орташа соңғы 3 жылғы) өтеу міндетін өз мойнына алады. Чилидің зейнетақы жүйесінің ерекшелігі ретінде жеке салымшының құқықтары кеңірек бекітілген. Мемлекет азаматы жинақталған қаражатының соңғы 10 жылдағы табыс көлемінің 75 % астам құратын болған жағдайда, ерте зейнеткерлікке шығуға құқығы бар. Сонымен бірге арнайы категориядағы жұмысшыларға бөлек жеңілдіктер беріліп отырылады. Бұл Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінен ерекшелендіретін норма болып келеді. Зейнетақы жүйесіндегі зейнетақы жинақтаушы қорынан зейнетақыны алу тəртібін таңдау жағдайында да Чилидің жүйесінде ерекшеліктер бар. Зейнеткерлік жасқа келгенде салымшы қорға келіп болашақта қызметті зейнетақы қорынан ба, жоқ əлде сақтандыру компаниясынан алғысы келетінін жасырын анықтауға болады. Зейнетақы қоры электрондық түрде тек салымшының жинақтаған қаражаты жəне жасы туралы ақпарат береді, басқа қорлар мен сақтандыру компаниялары өздерінің ұсынысын жібереді. Ал зейнеткер осылардың ішінде өзіне тиімді жағдайды таңдап алуға мүмкіндік алады. Бұл жағдай азаматтардың жеке салымдардың құпиялық конституциялық қағидасын қорғауға мүмкіндік береді жəне өз меншігін зейнеткерлік жаста өз еркімен басқару құқығының жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар Чилидің зейнетақы жүйесінің əрекет етуі осы бағытта кездесетін ақаулықтарды да анықтады. Осы ақаулықтардың ең маңыздысы зейнетақы қорларының əкімішілігінің қызмет көрсету бағасының жоғары болуы. Сонымен қатар зейнетақы жинақтау жүйесінің тиімді жұмыс істеуіне тұрғындардың кедейшілігі үлкен əсер етіп отырады. Жұмыссыздық пен кедейлік қорларға ақша төлеуден жалтару жағдайларының пайда болуына себеп болып отыр. Аталған жағдайлар Латын Америка мемлекеттері зейнетақы жүйесіндегі қайта құрулардың екінші толқынын өткізді (Аргентина, Колумбия, Перу, Уругвай). Осы мемлекеттер өздеріндегі үлестіру немесе бөлу жүйесін қалдыра отырып, қосымша көмек ретінде жинақтау жүйесін енгізді. Сонымен бұл мемлекеттерде аралас зейнетақы жүйесі қалыптасты. Жұмыспен қамтамасыз етілген тұлғалар екі жүйенің біреуінде қалуды таңдау мүмкіндігі жəне бір жүйеден екінші жүйеге ауысу құқығы бекітіліп, конституциялық құқыққа кепілдік беріп отыр.

Латынамерикалық зейнетақылық қайта құрулардың нəтижелігіне баға беру үшін олардың екі үлкен ерекшелігін атап өту керек. Біріншіден, өкіметтің ескі үлестіру жүйенің зейнетақыға байланысты міндеттемесін тану, жеке зейнетақы қорларының қызметінің сəтсіздікке ұшырауы жағдайында мемлекет тарапынан ең төменгі зейнетақыға кепілдік беру жəне жаңа жүйеге қосыларда салымшылардың көтеретін ауыртпашылығын əр түрлі нысандарда өтеу жолдарын бекіту болып саналды. Екінші ерекшелігі болып зейнетақы қаражаттарының қолдануын мемлекет тарапынан қатаң бақылауға алуы.

Чилидегі жəне одан кейін қосылған Латын Америка мемлекеттерінің зейнетақы жүйелеріндегі қайта құрулар (реформа) мемлекет пен саясаттың зейнетақы жүйесіне жасайтын ықпалынан айыру болып саналады. Бұрынғы жүйеге сай мемлекет зейнетақының шектері мен оларды индексация жүргізуде көрініс тауып отыратын. Реформа нəтижесінде саясат расыменен зейнетақының көлеміне əсер ету мүмкінідігінен айырылып қалды. Бірақ жинақтау жүйенің əрекет етуінде де мемлекеттің ықпалы əлі қалып отыр. Өйткені зейнетақы қорларының қызметтері тиімсіз болса, мемлекет тарапынан зейнетақы беріліп отырады. Оның ішінде ең төменгі зейнетақыға тек 20 жылдан астам уақыт қорға жарна төлеп отырған жеке тұлға ғана ие бола алады [14].

Қазақстан — халықты əлеуметтік қамсыздандыру реформасын жүзеге асырған Тəуелсiз Мемлекеттер Достастығы елдерінiң ішіндегі алғашқы ел. Халықты əлеуметтік қамсыздандыру жүйесін қайта құру Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 12 мамырдағы № 819 қаулысымен бекiтілген Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін реформалау тұжырымдамасына сəйкес жүзеге асырылды [15].

Зейнетақы реформасының басты стратегиялық бағыты ұрпақтар сабақтастығына негiзделген əлеуметтік қамсыздандырудың жүйесінен жинақтаушы зейнетақы қорларында дербес зейнетақы жинақтауды көздейтін жинақтаушы зейнетақы жүйесіне бiртіндеп көшуi болды. Реформа жүргізу сəтiнен қазіргі уақытқа дейiнгi жинақтаушы зейнетақы жүйесiнің негiзгi қағидаттары:

• зейнетақы жүйесiн мемлекеттiк pеттеу;
• зейнетақы жинақталымын қалыптастыру үшін азаматтарға жинақтаушы зейнетақы қорларын таңдау құқығын қамтамасыз ету;
• азаматтарға белгiленген ең төменгi зейнетақыны қамтамасыз ету жөніндегі тiкелей мемлекеттiк кепiлдiктер;
• зейнетақыны жəне əлеуметтік қамсыздандырудың басқа да нысандарын ажырату;
• еңбек етуге қабiлеттi жастағы əрбір азаматтың жинақталған зейнетақы жинақталымын қалыптастыруға мiндетті түрде қатысуы;
• еңбек етуге қабiлеттi азаматтардың қартайғанда өздерiн зейнетақымен қамтамасыз етуге жеке жауапкершiлiгi;
• халықтың жинақтаушы зейнетақы қорларындағы ақшасының қауіпсіздігін жəне сақталуын ұштастырып, зейнетақы жинақталымдарын инвестициялаудың тиiмдiлiгi;
• азаматтардың жинақтаушы зейнетақы қорларындағы жинақтарды мұраға алу құқығын қамтамасыз ету;
• əрбiр азаматтың қосымша ерiктi зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы;
• азаматтардың зейнетақы жинақтарын инвестициялау арқылы экономикаға үлес қосуы болып табылады [15].

«ҚР зейнетақымен қамсыздандыру туралы» ҚР Заңының енгiзілуімен 1998 жылдан өз есебiн бастаған жинақтаушы зейнетақы жүйесі, құрылған құқықтық инфрақұрылым арқасында, қазiргi заманғы даму кезеңінде өзінің қарқынды өсуiн бастан кешіп отыр.

Бұдан басқа, жинақтаушы зейнетақы жүйесін мемлекеттiк əлеуметтiк-экономикалық саясаттың бiр бөлiгi ретiнде дамытудың негiзгі басымдықтарын айқындау жəне мемлекеттiк органдардың осы саладағы орташа мерзiмдi перспективаға күш-жiгерін үйлестiру қажеттілігі мемлекет тарапынан арнайы бағдарламаны дайындау қажеттілігін белгіледі.

Чилилік модельдегі сияқты, қазақстандық модельде де табыстың тым төмендігі үшін қор мен компанияны басқарушыларды жазалау қарастырылған. Бірақ, қандай жағдайда да жүйеге қатысушы зейнеткерлікке шыққанда, мемлекет ол салған жарналарды басшылыққа ала отырып жəне жинақталған инфляцияны ескере отырып, оның зейнетақы алуына кепілдік береді. Чилиде инвестициялау саясатының шектен тыс тəуекелшілдігін көрсететін басы артық жоғары табыстылық та жазаланады. Олардың жағдайында артық қаржы арнаулы резервтік қорға аударылады.

Дүние жүзіндегі зейнетақы жүйелерінің модельдеріне талдау жасай отырып, жинақтау зейнетақы жүйесінің келесі ерекшеліктерін атап көрсетуге болады.

Жинақтау жүйесі үлестіру жүйемен салыстырғанда келесі басымдылыққа ие:

• зейнетақының көлемі тікелей жиналған ақша қаражаттардың қаржылық салым ретінде салған нəтижесіне бағынышты, осы жағдайда салымшылардың өз жинақтарына деген бақылау ұлғаяды;
• жинақтау жүйенің қатысушылары мемлекет тарапынан ақша-қаражаттарды бөлген уақыттарда пайда болатын саяси қатерлерден жақсы қорғалған;
• табыстардың толық көрсетілуіне ынталандырады, азаматтар жұмыс берушінің толық көлемде зейнетақы төлемдерін аударылып отырғанына мүдделі жəне жұмыс берушінің жалақыны заңға сəйкес төлегендеріне мүдделі;
• мемлекеттің экономикасында ұзақ мерзімді инвестициялар жасауға қаражаттар пайда болады.

Сонымен қатар жинақтау зейнетақылық жүйеде осы жүйеге тəн проблемалар да кездеседі.

Оларға:

• тұрғындардан зейнетақы қорларының əрекет ету тəсілдері, қаржылық құралдар туралы ақпаратқа ие болып отыру талабы қойылады;
• жинақтау жүйе ұйымдастырушылық жағынан өте күрделі болып келгендіктен, нақты жəне реттеуді талап етеді;
• жинақтау зейнетақы жүйесінде нақты қатысушылардың жинақтаған қаражаты төмен болуы мүмкін немесе жинақтаған қаражаттар сəтсіз инвестициялық шешімдердің нəтижесінде азайып қалуы мүмкін.

ХХ ғасырдың аяғында тек бес мемлекет қана (Чили, Боливия, Сальвадор, Мексика жəне Қазақстан) толық үлестіру зейнетақылық жүйеден бас тартып, таза жинақтау жүйеге көшті. Көптеген мемлекеттер аралас, көп деңгейлі өзінің құрамына жинақтау да үлестіру жүйесін қамтыған зейнетақы жүйесін қалыптастырды (Швеция, Германия, Польша, Ұлыбритания).

Сонымен, əр мемлекеттерде əрекет еткен жинақтау жүйесінде, үлестіру жүйесінде тиімді жəне тиімсіз жақтары да кездеседі. Екі жүйенің біреуін де қазіргі замандағы зейнетақы саясатының негізгі мақсаттарына жетуге мүмкіндік беретін жүйе ретінде тиімді деп тануға болмайды.

Нарықты экономикасы дамыған мемлекеттердің көбі зейнетақы жүйені диверсификациялау арқылы, əр түрлі модельдерді қолдану арқылы зейнетақы жүйесіндегі проблемаларды шешу жолдарын тапты. Яғни

• міндетті мемлекеттік жүйе — əр түрлі жастаға тұлғалар арасындағы үлестіру арқылы. Бұл жүйенің мақсаты — зейнеткерлер арасында кедейлікті алдын алу жəне қысқарту;
• міндетті жинақтау жүйе, осы жүйеге сəйкес зейнеткердің зейнетақысының көлемі жеке шотта жинақталған қаражаттар мен инвестициялық табысқа байланысты болады. Ол жалпы орталықтандырылған жəне мемлекеттің басқаруында болуы мүмкін, сонымен қатар жеке басқарудағы шоттар болуы мүмкін;
• ерікті түрдегі жеке сақтандыру.

Көп деңгейлі жүйе көптеген қатерлерден сақтандырады, əсіресе экономика мен саясаттың тұрақсыздығынан, басқару жүйесіндегі диверсификация жүргізу, қаржыландыру көздерінен, инвестициялық стратегияларды жүзеге асыру арқылы сақтандыруды қамтамасыз етеді.

Əдебиеттер тізімі

1. ҚР Конституциясы. — Алматы: Юрист, 2009. — 3-б.
2. Кубеев Е.К. Конституционный строй Республики Казахстан (социальные и духовные аспекты). — Караганда, —С. 3–7.
3. Гончаров П.К. Социальное государство: сущность и принципы // Вестн. Российского ун-та дружбы народов. Сер. Политология. — № 2. — М.,
4. Медушевский А.Н. Сравнительное конституционное право и политические институты: Курс лекций. — М.: ГУ «ВШЭ», — С. 373.
5. Михайловская И. Генезис социально-экономических прав и их влияние на формирование посттоталитарных систем //
6. Конституционное право: восточноевропейское обозрение. — № 1 (30). — М., 2000. — С. 147.
7. Конституция Кыргызской Республики // Информационно-правовая система (ИПС) «Законодательство стран СНГ».
8. Конституция Азербайджанской Республики // ИПС «Законодательство стран СНГ».
9. Конституция Узбекской Республики // ИПС «Законодательство стран СНГ».
10. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы // wikisource.org
11. Ең төменгі күнкөріс туралы 1999 жылғы 16 қарашада қабылдаған Заңы // www.zakon.kz
12. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңы // www.zakon.kz
13. Федотов А.И. История возникновения пенсионных систем в зарубежных странах / Научные исследования / Научные работы сотрудников / www.cognitive.ru
14. Волков А.М. Швеция: социально-экономическая модель. — М., 1991. — С.
15. Хосе Пиньера. Шанс для трудящихся: приватизация социального обеспечения в Чили // The Cato Journal. — Vol. —№ 2 / Пер. с англ. к.э.н. Ю.В.Кузнецова / Под ред. к.э.н. Гр.Сапова www.sapov.ru/
16. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1997 жылғы 12 мамырдағы № 819 қаулысымен бекiтілген Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін реформалау тұжырымдамасы // www.zakon.kz.