Қазақстан Республикасы өзінің тəуелсіздігі мен егемендігін паш ете отырып, жаңа мемлекеттіліктің өмірге келуі, экономикалық жəне саяси жүйелердің қайта құрылуы, қоғам өмірінің түбегейлі өзгеруі сияқты оңай емес кезеңді басынан өткергені баршамызға мəлім. Құқықтық жəне демократиялық мемлекетті құру жағдайында орталық жəне жергілікті билік органдарының өкілеттіктерінің арасында айырмашылық нақты анықталған тиімді, кəсіби мемлекет құру мəселелеріне ерекше орын берілетіні дұрыс. Аңсаған тəуелсіздігімізге қол жеткізген уақыттан бастап мемлекетіміз көптеген қиын сəттерді басынан кешіріп, күрделі экономикалық жəне саяси өзгерістерді жүзеге асырды. Демократиялық мемлекет құрудағы ең ауыр жəне ірі қадамдар жасалды. Экономиканың, əлеуметтік, құқықтық жəне өзге де ахуалды ауыртпашылықтардың ауыр жүгі қоғамның еңсесін басып, көптеген қиыншылықтар туғызды. Бұл қиыншылықтардың бірден-бір шешімі мемлекеттік институттарды түбегейлі реформалау жəне мемлекет пен халықтың ықпалдасуының жаңа сапалы тетігін ойлап табу болатын. Мұндай тетікте ерекше орынды өкілді демократия алатындығы ешкімнің де күмəнін туғызбайды. Себебі мұнда азаматтар саяси шешім қабылдауды, заң шығаруды, жоспарларды қоғам игілігі үшін жүзеге асыруға көмектесетін билікті таңдайды.
Ел Президентінің «Қазақстан – 2030» Қазақстан халқына жолдауында мемлекеттің негізгі міндеттері ретінде заманауи тиімді мемлекеттік басқару жүйесін қалыптастыру алдыңғы қатарға қойылады [1]. Бұл дегеніміз мемлекеттік басқару жүйесі бір жүйеге келтірілуі тиіс жəне басқарудың əр деңгейінде дұрыс жолға қойылған демократиялық тетіктердің қалыптасуы қажет дегенді білдіреді. Мемлекеттік басқарудың жүйесін қалыптастыру стратегиясының қағидаларының негізгі қатарына мемлекеттік қызметті орталықтан аймақтарға қарай орталықсыздандыру жатқызылады. Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру жоғарғы да, жергілікті де деңгейлердегі билік жүйелерінің қызметінің тиімділігін де арттырады, сонымен қатар азаматтарға жергілікті жерлердегі саяси шешім қабылдау үрдістеріне белсенді ат салысуға мүмкіндік туғызады. Яғни азаматтар елді басқару үрдісіне тікелей қатыса алады. Демек, жергілікті өзін-өзі басқару мемлекет пен қоғам арасында мықты байланыс орнатады, толыққанды азаматтық қоғам құру үрдісінде үлкен рөл атқарады.
Ең алдымен, жергілікті өзін-өзі басқаруды азаматтардың жергілікті мүдделерінің негізінде жалпы мəселелерді шешу барысында индивидтердің əлеуметтік мəртебесіне, этникалық тегіне, саяси көзқарастарына жəне т.б. қарамастан, тең мүмкіндіктерге ие болуын көздейтін үйлестіруші фактор ретінде қарастырамыз.
Г.С. Сапарғалиевтің пікірінше, «жергілікті мемлекеттік басқаруды өзін-өзі басқарудан формальды түрде бөліп қарастыруға болады, ал шын мəнінде бұлай істеу мүмкін емес, себебі мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың арасында табиғи байланыс элементтері бар» [2; 512, 513].
Нақ осындай ойды Н.С. Тимофеев те ұстанады, оның ойынша, «жергілікті өзін-өзі басқарудың дербестігі идеясын тым асыра пайдалану жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ұйымдастырушылық дербестігінің тек кепілдік қана сипатын жояды да, өз табиғаты бойынша мемлекеттен тəуелсіз тұратын кейбір табиғи құқықтар туралы жаңсақ пікір қалыптастырады» [3].
Біздің ойымызша, жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттен толықтай дербес тұратын тəуелсіз құбылыс ретінде қарастырудың ешбір негізі жоқ. Мемлекеттер жергілікті өзін-өзі басқаруды мойындай отырып, өзінің жергілікті жерлердегі сұрақтарын шешу бойынша өкілеттіктерінің бір бөлігін ерікті түрде шешуге береді.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды конституциялық-құқықтық реттеудің теоретикалық базасын 1985 жылдың 15 қазанында қабылданған Жергілікті өзін-өзі басқарудың Еуропалық Хартиясында бекітілген муниципалдық демократия мен муниципалдық басқарудың жалпымен бірдей мойындалған құндылықтары құрайды, аталмыш құжат жергілікті өзін-өзі басқаруды кез келген демократиялық құрылымның негіздерінің бірі ретінде бекітеді.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың ерекшелігін анықтай отырып, екі негізден бастау алуымыз керек: жергілікті мүдделерді ескеру — өзін-өзі басқарудың мəні; жергілікті басқару жалпы мүдденің жалғасы болуы тиіс, орталықпен бір байланыста болуы қажет. Осыған байланысты жергілікті өзін-өзі басқару органдарына мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру мүмкіндігі беріледі.
Жергілікті жерлердегі билікті демократиялық ұйымдастырудың қазіргі кездегі тəжірибесі ағылшын-американдық жəне еуропалық жүйелерінің қалыптасқандығын көрсетеді. Алғашқысы биліктің орталықсыздануының бекітілуі мен жергілікті өзін-өзі басқарудың мемлекеттік деңгейден төменгі деңгейлердің барлығында болуымен ерекшеленеді. Мəселен, мемлекеттік басқару федерация субъектісінің немесе облыстық деңгейде аяқталуы мүмкін. Бұл үлгінің мəні мемлекеттің өзінің ықпал ету саласын саналы түрде шектеуінде жəне жергілікті билік органдарына, мəселен, қала мен ауыл деңгейіндегі барлық сұрақтарды дербес түрде шешуге мүмкіндік беретіндігінде болып отыр.
Еуропалық жүйе жергілікті өзін-өзі басқару мен жергілікті мемлекеттік басқарудың үйлесімділігімен ерекшеленеді. Үйлесімділік түрлі нысанда көрініс табуы мүмкін. Жергілікті өзін-өзі басқарудың мұндай үлгісінің шегінде мемлекеттік органдармен барлық əкімшілік-аумақтық бірліктерде бірлесіп өмір сүреді.
Орталықсыздандырылған унитарлы державаларда орталық билік пен жоғарғы деңгейдегі аумақтық бірліктердің арасындағы өкілеттіктер конституциялық тұрғыда жіктеледі. Италия Конституциясына сəйкес орта жəне төменгі буындарда — провинциялар мен қауымдарда — өзін-өзі басқару жүзеге асырылады. Жергілікті мемлекеттік басқарудың міндеттерін орындау министрлер кеңесімен тағайындалатын префектпен жүзеге асырылады жəне ол өзін-өзі басқаруға əкімшілік қадағалау жасайды жəне провинциялық полицияны басқарады.
Жоғарыда көрсетілген мысалдарды негізге ала отырып, Қазақстан үшін еуропалық жүйенің таңсық емес екендігін байқауға болады, дегенмен де саяси реформалардың қазақстандық жолын таңдап алу үшін бүгінгі күнгі қоғамның ерекшеліктерін де ескеруіміз керек. Біздің еліміздегі демократия əр ұлт пен халықтың ұлттық сана-сезімі мен болмысы арқылы қабылдануы тиіс.
Еліміздің тəуелсіздік пен егемендікке қол жеткізу жылдарындағы мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру бойынша кезең-кезеңімен жасалған қадамдар оның қызмет етуінің тиімділігін арттыруға жағдай жасап, биліктің барша деңгейінде үйлесімді əрекеттесуіне мүмкіндіктер берді. Қазіргі кезде заңдық күші жойылған жергілікті өзін-өзі басқаруға ешбір норма арнамаған 1993 жылғы Конституцияға қарағанда 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған əрекет етуші Негізгі Заңымыз жергілікті сипаттағы сұрақтарды тұрғындардың дербес шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқаруды тани отырып, жергілікті өзін-өзі басқарудың заңдық негізін бекітті.
Қазақстан Республикасын унитарлы, біртұтас мемлекет болғандықтан, өзінің қалыптаса бастау уақытында тұрғындардың орталықтандырылған билікке деген құштарлығы жағдайында жергілікті билікті орталықтан дербес ұйымдастыру мəселесі күн тəртібіне қойыла қойған жоқ. Мұнда, əрине, Қазақстанның ауқымды территориясы, тұрғындардың ұсақталып орналасуы, аймақтардың теңбе-тең орналаспауы, көпұлтты сипаты сияқты геосаяси, жағрафиялық жəне демографиялық ерекшеліктері соңғы орынға қойылған жоқ. Дей тұра, бүгінгі күні егеменді еліміз жергілікті билікті ұйымдастыру мен орталықсыздандырылған басқару институттарын енгізе алатындай көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Жергілікті өзін-өзі басқару азаматтар үшін олардың өздерімен қалыптастырылатын биліктік органдармен демократиялық ықпалдасудың дағдыларын үйренуге жəне көпшілік биліктің барлық сатыларындағы қызметінің тиімділігіне қоғамдық бақылау жасауға мүмкіндік береді. Конституция алғаш республикалық референдумда қабылданған мəтінінде «жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғын халық тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ халық топтары жинақы тұратын аумақты қамтитын селолық жəне қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы жəне басқа да жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады» деп бекіткен болатын [4; 2-т.].
2007 жылғы 21 мамырда Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу нəтижесінде жергілікті өзін-өзі басқару тікелей, сонымен қатар мəслихаттар жəне тұрғындардың тұрғылықты жерлерін қамтитын жергілікті қауымдастықтардағы өзге де өзін-өзі басқару органдарымен жүзеге асырылады деп өзгертіліп, мəслихаттардың сипаты жергілікті өзін-өзі басқару тұрпатына ауыстырылды. Мəслихаттар тиісті аумақтағы тұрғындардың еркін білдіреді жəне жалпы мемлекеттік мүдделерді ескере отырып, оны іске асыруға қажетті шараларды белгілейді, олардың жүзеге асырылуын бақылайды.
Біздің ойымызша, бүгінгі күнде жергілікті өзін-өзі басқару органдарын, яғни мəслихаттарды, аудандық деңгейде құрып, көпке созбай село, поселке жəне ауыл деңгейіне дейін жеткізу керек.
Жергілікті өкілді органдардың рөлін күшейтіп, оларға қосымша өкілеттіктер беру жергілікті жерлерде өзін-өзі басқаруды қалыптастыру бойынша алғашқы қадамдардың бірі болып табылады. Айта кетерлік жайт, Қазақстанда қала жəне аудан аумақтарында жергілікті өзін-өзі басқарудың нақты құрылымын құрудың алғы шарттары бар деуге тұрарлық. Мұндай органдарға еркін, жасырын, тікелей дауыс беру жолымен сайланатын мəслихаттар жатқызылады. Жергілікті өзі-өзі басқару белгілі бір дəрежеде мемлекеттік биліктің жалғасы екендігін естен шығармағанымыз да абзал. Сонымен бірге ол жергілікті тұрғындардың қатысуымен жүзеге асырылатындықтан, қоғамдық сипатқа ие. Яғни жергілікті өзін-өзі басқару органдары екіұдай сипатта — мемлекеттік жəне мемлекеттік емес қызметтерді жүзеге асырады.
А.О. Қопабаеваның ойынша, мəслихаттар — халық билігінің конституциялық институттарының бірі [5].
Профессор Ғ.С. Сапарғалиев мəслихаттардың белгілері ретінде сайланбалылықты; өкілді сипатта болуды; тиісті аумақта тұратын тұрғындардың еркін білдіруді; олардың қызметінің Қазақстан Республикасының заңнамасының шегінде жүзеге асырылуы жəне тұрғындардың еркін жүзеге асыру үшін қажетті шараларды анықтау мүмкіндігін атап көрсетеді.
Алғашқы үш белгі өкілді органдардың қалыптасу үрдісін анықтаса, төртіншісі олардың қызмет саласына қатысты [2; 481, 482]. Мұнда жергілікті билік органдарының сайланбалылығы мен өкілді сипаты көптеген авторлар үшін оларды жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жатқызуға немесе жергілікті мемлекеттік билік жəне өзін-өзі басқару органдарын бірлестіруге мұрындық болады.
Мəслихаттардың сайланбалылығы мен өкілдік сипаты, жергілікті тұрғындардың еркін білдіруі оларды біржақты түрде жергілікті өзін-өзі басқару институттарына жатқызуға толық негіз бола алмайды. Сонымен қатар оларда өзін-өзі басқарудың бастаулары бар екендігін де жоққа шығаруға болмайды. Сайланбалылық пен өкілдік сипаттан басқа мұндай бастаулар мəслихаттардың барлық деңгейінің дербестігінде бар, оларға вертикалды бағыныңқылықтың жоқтығы, қандай да бір органдарға есеп бермейтіндігі тəн.
Жергілікті өкілді билік органының мақсаты — халықты саяси билікпен жəне экономикалық өмірді шынайы басқарумен қамтамасыз ету. Өкілді органдар қоғамның істерін басқаруды жүзеге асыру үшін қалыптасып, ең маңызды шешімдерді қабылдап, олардың атқарылуын қамтамасыз етеді. Бүгінгі күні жергілікті өзін-өзі басқару көпшілік биліктің нысаны ғана емес, қоғамдық институт ретінде де өз даму жолын тапты. Яғни жергілікті басқарудың бірден-бір субъектісі халық екендігі сөзсіз. Тұрғындар жергілікті сипаттағы сұрақтарды тікелей ерік білдіруі арқылы шешуге толықтай құқылы. Олар мұндай құқықтарын жергілікті жерлердегі халық өкілдерін — депутаттарды сайлау арқылы шешетіндігі сөзсіз.
Демократияның басты идеясы, мəні халықтың өзін-өзі басқаруы болса, онда мұндай биліктің ең тиімді, əрі халыққа ыңғайлы түрі жергілікті өкілді органдар арқылы басқару екендігін ерекше атап өтуімізге болады. Халық өз арасынан елдің қамын ойлайтын, жоғын жоқтайтын тұлғаларды таңдап, сайлап алады. Қазіргі таңда мұндай тұлғалардың жарқын көрінісі депутаттар болып табылады.
Ю.А. Дмитриев пен А.А. Златопольскийлердің тұжырымдауы бойынша, тұрғындар дауыс беру, яғни қандай да бір кандидатқа қатысты өз ойын тікелей білдіру, арқылы олар белсенді сайлау құқығының өз пайдасына қарай шешілуіне мүмкіндігін анықтайды [6]. Тұрғындар сайланбалы органды құрып алып, сол органның депутаттарына ықпал ете отырып, өз істерін басқаруға ықпал ете алады. Бұл 2001 жылдың 23 қаңтарында қабылданған «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару жəне өзін-өзі басқару туралы» Заңның 21-бабының 2-тармағында көрсетілген мəслихат депутаттарының өз округi сайлаушыларымен тұрақты байланыс жасауға, оларға мəслихаттың жұмысы, оның тұрақты комиссиялары мен өзге де органдарының қызметi, мəслихат шешiмдерiнiң орындалуы туралы, сондай-ақ өзiнiң депутаттық қызметiнiң барысы туралы жылына кемiнде бiр рет хабарлап отыруға, мəслихат шешiмдерiнiң орындалуын ұйымдастыруға жəне бақылау жасауға қатысуға; сайлаушылардың өзiне келiп түскен өтiнiштерiн қарауға, азаматтарды жеке қабылдауды ұдайы жүргiзуге; тиiстi əкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiсте тұруға мiндеттiлігінен көрініс табады.
Мəслихаттардың халық билігінің конституциялық-құқықтық институттарының негізгілерінің бірі ретіндегі мəнімен келісе отырып, халық билігі қағидасының Қазақстан Республикасының Конституциясына сəйкес мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық екендігімен конституциялық тұрғыдан бекітілетіндігін атап өткен жөн. Халықпен қалыптастырылған мемлекеттік билік халық егемендігінен туындайды.
Халық егемендігі қағидасы халықтың мемлекеттегі барлық биліктің қайнар көзі екендігімен, оның шынайы көрініс табуымен, құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның даму жағдайымен анықталады. Егемендік — қоғамның қалыпты əрекет етуі мен халықтың өмір сүруінің деңгейін сипаттайтын əлеуметтік құнды ұғым.
Жергілікті мəслихаттар тиiстi əкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстiң халқымен жалпыға бiрдей, тең, төте сайлау құқығы негiзiнде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзiмге сайланатын депутаттардан тұрады. Депутаттардың құқықтық жағдайын талдау үшін объективті əлеуметтік, саяси жəне заңдық факторлар зерттеледі. Ол үшін ең алдымен «Депутат кім?» деген сұраққа жауап беруге тиіспіз. Депутат — халық өкілі. Заңнама мəслихат өз өкiлеттiгiн сессияларда тұрақты комиссиялары мен өзге де органдары, мəслихат сессиясының төрағасы, мəслихаттың депутаттары мен хатшысы арқылы Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тəртiпте жүзеге асырады деп бекітеді. Аталған органдар мен лауазымды тұлғалар сайланған депутаттардың арасынан тағайындалып, құрылады. Депутат ретінде қоғамның еркін білдіретін тұлғаны түсінуіміз керек. Депутаттық мандаттың да мəні осында.
«Депутат» ұғымын «депутаттық мандат» түсінігімен байланыстырамыз. Лауазымға ие болған сəттен бастап депутат мандатқа, нақтырақ айтсақ, жалпы мемлекеттiк мүдделердi ескере отырып, тиiстi əкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстегi халықтың еркiн бiлдiру, мəслихаттың жəне өзi құрамына сайланған органының жұмысына қатысуға құқығы мен бір мезгілде міндетіне ие болады дегеніміз абзал. Бірқатар авторлардың көзқарастары бойынша, «депутаттық мандат» ұғымы мен «депутат» сайлаушыларынан тікелей алатын тапсырмаларды жүзеге асыру бойынша өкілеттіктері екеуі бірдей мəселе ретінде есептеледі. Олар депутат мандатқа ие бола отырып, мəслихат қызметіне кедергісіз қатысу үшін мүмкіндік беретін ерекше мəртебеге ие болады деп қарастырады [7].
Тұрғындар қандай да бір тұлғаға билікті жүзеге асыру бойынша өз өкілеттіктерін береді. Заң шығарушы депутаттың өкілеттігіне қатысты осындай амалды қолданады. Дегенмен, «депутат» ұғымына заңнамалық тұрғыда анықтама берілмеген. Анықтама арқылы ғана ұғымның негізгі белгілерін ашуға болатындығымен келісеміз. «Заңнама анықтама бермей, қалайша мəслихат депутатының мəртебесінің мəнін ашады екен?» деген сұрақ туындайды. Біздің пікірімізше, мұндай амал — теория мен тəжірибенің ұштаспауының нəтижесі. Заң құқықтың көрінісі болып тұрған жоқ. Əрине, заң барлық мəселелерді қамти алмаса да, негізгілерді міндетті түрде бекітуі тиіс.
«Депутат» терминін талдауды халық өкілінің сайланбалы тұлға екендігінен бастағанымыз жөн. Елімізде мəслихаттар тек облыстық, аудандық деңгейде ғана құрылғанымен, аудандық мəслихаттарды сайлауға ауыл, поселке, кент, село жəне басқа да ұсақ əкімшілік-аумақтық құрылыстардың да тұрғындары қатысады. Депутат объективті түрде сайлау округінің барлық тұрғындарымен бірдей сайлана алмайды. Біз сайлау құқықтық қатынастарының субъектілерінің қатарын «халық» термині арқылы осыншама кеңейтуге қарсымыз, əрине, халық — көпшілік биліктің қайнар көзі ретінде мемлекеттік-билікті қатынастардың субъектісі. Дегенмен «халық» ұғымы конституциялық құқық ғылымында мемлекеттің барлық тұрғындарын қамтиды. Ал халық сайлау механизмі арқылы өзіне тиесілі билікті сайланған субъектілерге береді. Халық сайлау үрдісінің субъектісі бола алмайды, өйткені сайлауға елдің барлық тұрғындары емес, азаматтығы бар жəне құқық субъективтілікке ие тұлғалар ғана қатыса алады. 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің Жалпы бөлімінің 17-бабына сəйкес азаматтың іс- əрекетке қабілеттігі ретінде азаматтың өз іс-əрекеттері арқылы азаматтық құқықтарды жүзеге асыра алу, азаматтық міндеттерді қалыптастырып, оларды орындай алу қабілеттігі түсіндіріледі. Іс-əрекетке қабілеттіктен тек сот тəртібімен ғана айыра алады. Бұдан басқа, сайлауға сот үкімімен бас бостандығынан айыру орындарында отырған, халықтың бір бөлігін құрайтын азаматтар да қатыспайды. Əрекет етуші қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сай бас бостандығынан айыру орындарында ұстау тек заңдық күшіне енген сот үкімінің негізінде ғана жүргізіледі.
Осылайша, сайлау заңнамасы барлық тұрғындардың өкілді органдарды қалыптастыруға құқығын əділ түрде шектейді. Дауыс беруге қатысу құқығынан заңды негіздер бойынша шектелгендермен қатар,
«Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңның 3-бабының 3-тармағына сəйкес «Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерікті болып табылатындықтан», сайлау күні сайлаушылардың барлығы бірдей сайлау учаскелеріне келмейді. Сонымен қатар дауыс беру қорытындыларын санау жүйесі бекітілген аталмыш Конституциялық заңның мазмұны көрсеткендей, еркін жəне баламалы сайлау кезінде ешбір кандидат электораттың жүз пайыз дауысын иемденуі мүмкін емес. Анықталған факторлардың барлығын ескере отырып, автор мəслихат депутаттары халықпен емес, сайлаушылармен сайланады деп тұжырым жасайды. Сол себептен Конституцияда қолданылған «халық» терминін өзгертіп, оның орнына «тұрғындар» сөзін қолданған дұрыс деп санаймыз.
Cондай-ақ тиісті аумақта қанша уақыт тұрақты тұрғанына қарамастан, азаматтығы жоқ тұлғалар мен шетел азаматтары қатыспайтындықтан, сайлаушылардың анықталған құрамымен сайланатындығын ескере кеткеніміз жөн. Бұл жерде белгілі заңтанушы-ғалым Э.Б. Мұхамеджановтың «тиісті аумақта тұрақты тұратын шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғаларға да сайлауға қатысуға құқық беріп, сайлаушылардың шеңберін кеңейту қажеттілігі» жөніндегі ұсынысын еске салуға болады [8].
Белсенді сайлау құқығы үшін заң шығарушы кəмелеттік жасқа толуға қатысты жастық цензді бекітеді, яғни Қазақстан Республикасының он сегіз жасқа толған азаматы сайлауға қатыса алады.
Жоғарыдағы ерекшеліктерді ескере отырып, депутат өз округінің сайлаушыларының өкілі деп айтуымызға негіз бар ма? Оның өкілдігі неден көрініс табады? Өкілдік дегеніміз тұрғындарға тиесілі билікті беруді ғана білдіретін пікірмен келіспеуге толық негіз бар. Өкілдік — халық еркін білдіруге ресми түрде сенім арттыру. Депутаттардың қызметінің өкілдік сипаты, біріншіден, депутат сайланбалы органға тек сайлау арқылы ғана келетіндігінде, екіншіден, өкілдіктің өзі депутат үшін маңызды міндет болып табылатындығында, үшіншіден, халық өкілдігі жүйесі тікелей жəне кері байланыс бастауларына негізделе отырып, өмір сүретіндігінде жəне дамуында [9].
Дж. Локк, Ш. Монтескье, Ж.Ж. Руссо сияқты ұлы ойшылдармен ұсынылған халық өкілдігі идеясы шынайы демократиялық билікті ұйымдастырудың жалғыз ғана ақылға сыйымды негізі ретінде қабылданды. Жергілікті сайланбалы органның өкілдігіне қатысты ой қисындары сайланбалы органдарда неғұрлым көп əлеуметтік мүдделер көзделсе, оның өкілдік дəрежесі соғұрлым арта түсетіндігін байқатады. Қалыптасып қалған саяси-философиялық жəне теоретикалық-құқықтық дəстүрлерге сай мұндай органның өкілдік сипаты ең алдымен оның жалпы мүдделерді көздеп, баршаның еркін білдіру дəрежесімен айқындалады.
Бұл мəселе Руссоның «Қоғамдық келісім туралы» трактатында жалпы ерік пен баршаның еркі арасындағы алшақтықтарды аша отырып, толық қарастырылған. «Жалпы ерік, — дейді ол, — əрқашан қоғамның пайдасына ұмтылады, бірақ бұл халықтың шешімі əрқашан дұрыс бағытта болады деп тұжырым жасауға негіз болмайды... Баршаның еркі мен жалпы еріктің арасында айырмашылықтар жиі кездесіп отырады. Жалпы ерік жалпы мүдделерді көздейді, ал баршаның еркі жекелеген адамдардың еріктерінің жиынтығы ғана».
Демек, сайланбалы жергілікті органның жалпы ерікті көздеу бағыты онда жекелеген əлеуметтік топтардың емес, əкімшілік-аумақтық бірліктің барлық тұрғындарының жалпыға тəн көпшілік- құқықтық мүдделері қарастырылатындығында. Жергілікті халық қалаулыларына жалпы бастауларды сипаттаушы ретіндегі депутаттардың гегельдік сипаттамасы тəн келеді.
«Депутаттар жалпыға тəн істерді талқылау мен шешуге жіберілетіндіктен, — деп жазды ол, — депутаттарды сайлаудың мəні оларға өкілеттіктерін бергендердің сенімінің артатындығында,сонымен қатар олар жекелеген қауымның, корпорацияның ерекше мүддесін көздейтіндігінде емес, жалпыға бірдей маңыздылығын бекітетіндігінде».
Б.А. Страшунның халық өкілдігі тұжырымдамасы келесідей негіздермен анықталады: халық өкілдігі Конституциямен бекітіледі; халық егемендік иесі ретінде өкілді органға өз атынан билік етуге өкілеттік береді; осы мақсатта өз өкілдерін сайлайды; өкілді органның депутаты — тек өзін сайлағандардың ғана емес, барлық сайлау округінің тұрғындарының өкілі [10].
Көрсетілген сипаттамаларды талдау нəтижесінде біз депутаттардың халық өкілдері ретіндегі рөліне тұжырымдамалар жасадық:
- депутат сайлаушылардан алған мандатты қорғайды, ол өзіне жəне өзінің сайлау алдындағы бағдарламаларына дауыс берген сайлаушылардың атынан өкілдік етеді;
- депутат өз округіндегі жалпы əлеуметтік, экономикалық жəне саяси мүдделерді қорғай отырып, оған қарсы дауыс берген немесе бейтарап қалған сайлаушылардың да атынан өкілдік етеді;
- депутат тек заң нормалары мен жеке ұстанымын ғана басшылыққа алады;
- депутат тиісті аумақтық қауымдастықтағы түрлі əлеуметтік топтардың мүдделерін жалпылай білдіреді;
- депутат, ең бастысы, ұлт жəне халық егемендігін білдіруші болып табылады, яғни барлық деңгейде ол толығымен ұлттың, елдің, жекелеген əлеуметтік топтардың мүддесін қорғайды.
Əрине, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай отырып, депутат өзі үшін дауыс берген адамдардың мүддесін бірінші кезекте қорғауға тиіс еместігін айтамыз. Оның үстіне, сайлау заңнамасымен бекітілген жасырын дауыс беру қағидасы қай сайлаушының кімге жақтап дауыс бергендігін анықтауға мүмкіндік те бермейді. Мүдделерді білдіру əр азамат үшін тең дəрежеде, яғни қарсы дауыс бергеніне немесе ешкімге дауыс бермегеніне қарамастан, жүзеге асырылуы негізінде атқарылады.
Мəслихат депутаты сəйкес əкімшілік-аумақтық бөліністегі тұрғындардың еркін жалпы мемлекеттік мүдделерді ескере отырып білдіреді. Ғ.С. Сапарғалиевтің пікіріне сүйенсек, тұрғындардың еркін жеке депутат емес, мəслихат толығымен немесе оның көпшілігімен білдіреді. «Заң, — деп көрсетеді ол, — əрбір депутатты тұрғындардың жалпы еркін білдіруге міндеттемейді. Тұрғындар түрлі əлеуметтік, əлеуметтік-экономикалық топтардан тұратынын естен шығармаған жөн. Олардың еркі ешқашан біртұтас, монолитті болмайды. Тұрғындардың жекелеген топтарының еркі тұрғындардың жалпы еркімен сəйкес келмейді» [2; 486].
Əлеуметтік-саяси жəне заңдық факторлар ескеріле отырып, жергілікті өкілді органның депутаттарының құқықтық жағдайын талдауда біздің зерттеу тақырыбымыздың аясында қажеттілік туындайды. Депутаттың мəртебесі мəслихат қызметінің өкілдік сипатымен, құқықтық жағдайымен тығыз байланыста. «Мəртебе» ұғымын ғалымдар сан-саққа жүгіртеді, осыған сəйкес ұғымның үлгілік анықтамасы осы күнге дейін əлі де болса жасалып шыққан жоқ. Алайда оның жалпылама анықтамасы қалыптасқандықтан, соған жүгінуімізге тура келеді. Бұл анықтамаға сəйкес мəртебе — тұлғаның, мемлекеттік органның немесе халықаралық ұйымның құқықтық жағдайын анықтайтын құқықтар мен міндеттердің жиынтығы [11].
Сондай-ақ кейбір ғалымдар құқықтық мəртебеге нормативтік реттеу тұрғысынан қарап, тұлғаның қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орнын, яғни қандай құқықтар мен міндеттерге ие бола алатындығын, сипаттай келе, оны əлеуметтік мəртебенің түрі деп тапқан болатын. Мұндай мəртебенің түрін ғалымдар əлеуметтік-нормативтік деп сипаттайды [12].
Депутат өзінің басқарушылық функцияларын жүзеге асыру кезінде өкілді органдағы жұмысына байланысты өкілеттіктерін орындайды. Онда ол комиссияларға, комитеттерге мүше болуына, түрлі шешімдердің қабылдануына өзінің қарсы немесе қарсы еместігін білдіруіне құқығы бар.
Депутаттың саяси мəртебесі ерекше категорияға жатады. Депутаттардың көпшілігі депутаттық мəртебеге ие болған кезде, яғни, заңда белгіленген депутаттардың жалпы санының төрттен үші сайланған жағдайда ғана жергілікті өкілді органның өзі де заңды деп есептеледі. Осыған сəйкес кез келген жеке дара депутат жергілікті өкілді органнан бөлектеліп қарастырылмауы тиіс.
Депутаттың көпшілік құқығы оның сайлаушыларының сенімі нəтижесінде жергілікті халықтың билік органындағы өкілі болуымен түсіндіріледі. Жоғарыдағы аталмыш мəртебенің элементтерін жекелеп қарастыратын болсақ, депутаттың құқықтары, өкілеттіктері жəне міндеттер алғашқы қатарға шығады [13].
Депутаттың құқығы оның жалпы өкілеттігінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Оған депутат сайлану нəтижесінде заң жолымен қол жеткізеді. Тəжірибеде əлі күнге дейін құқық пен кепілдікті бір-бірінен айыратын жіктемелер жоқтың қасы. Кепілдіктер əрбір адамның өзінің құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудың бірдей құқықтық мүмкіндіктерін қамтамасыз етудің шарттары мен тəсілдерінің жүйесін білдіреді. Жергілікті өкілді органдарға байланысты заңнамада кепілдіктерге арнайы тарау немесе бөлім көзделмей, шашыраңқы орналасып, бір жүйеге келтірілмеген. Осының барлығы құқық пен кепілдіктің арасындағы айырмашылықты дөп басып айтуға кедергісін келтіруде.
Заң депутаттардың өз өкілеттіктерін жүзеге асыру барысындағы негізгі құқықтарын бекітеді. Ғ.С. Сапарғалиев оларды үш топқа біріктіріп көрсетеді: 1) мəслихат жұмысымен байланысты (мəслихат жұмысына қатысу, депутаттық бірлестік құру жəне т.б. құқықтар; 2) жергілікті атқарушы органдардың қызметімен танысуға байланысты құқықтар; 3) сайлаушылармен қарым-қатынасқа түсу құқығы [2; 487].
Осы негіздеме бойынша бірінші топқа кіретін депутат құқықтарына сайлауға жəне мəслихат сессиясының төрағасы, мəслихат хатшысы, тексеру комиссиясының төрағасы, тұрақты комиссияның төрағасы немесе мүшесi болып сайлануға, мəслихаттың өзге де органдарына сайлануға; мəслихат сессиясы мен оның тұрақты комиссияларында жəне өзге де органдарда қарау үшiн мəселелер ұсынуға, оларды қарауға жəне шешiмдер қабылдауға қатысуға; мəслихат пен оның органдары отырыстарының стенограммаларымен жəне хаттамаларымен танысуға; фракциялар мен депутаттық топтар түрiнде депутаттық бiрлестiктер құруға құқықтарын жатқызады.
Екінші топ депутаттың жергілікті атқарушы органдарының қызметімен танысу ғана емес, олардың жұмыс істеуін бақылауға жəне тиісті аумақта орналасқан ұйымдардың қызметтерімен де танысуға жəне бақылау жасауға байланысты құқықтарын қамтиды. Оларға сессияда тиiстi мəслихат аумағында орналасқан жергiлiктi атқарушы орган мен ұйымдардың лауазымды адамдарының мəслихаттың құзыретiне жатқызылған мəселелер бойынша есептерiн тыңдау туралы ұсыныстар енгiзуге; тиiстi əкiмдiк отырыстарының жұмысына қатысуға; ресми жазбаша сауалмен əкiмге, атқарушы органдардың лауазымды адамдарына мəслихат құзыретiне жатқызылған мəселелер бойынша жүгiнуге; тиiстi əкiмдiк отырыстарының жұмысына қатысуға; сессияда тиісті мəслихат аумағында орналасқан жергілікті атқарушы орган мен ұйымдардың лауазымды адамдарының мəслихаттың құзыретіне жатқызылған мəселелер бойынша есептерін тыңдау туралы ұсыныстар енгізуге құқықтары топтастырылады.
Үшінші топ өз округi сайлаушыларымен тұрақты байланыс жасауға, сайлаушылардың өзiне келiп түскен өтiнiштерiн қарауға, азаматтарды жеке қабылдауды ұдайы жүргiзуге депутаттың өз округінің сайлаушыларымен, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару міндеттерімен жіктеледі. Бірақ бұл депутаттың өкілеттігінің түпкілікті тізімі дегенді білдірмейді. Себебі ол заңдарда жəне мəслихат регламентінде көзделген өзге де іс-əрекеттерді жүзеге асыруына құқылы болып табылады.
Құқықтық мəртебенің маңызды элементтерінің қатарына жауапкершілік ұғымы да жатқызылады. Əдетте құқық субъектілері міндеттерді орындамағаны немесе дұрыс орындамағаны үшін жауапты болады.
Кеңес Одағының тұсында депутат өзін сайлаған халықтың еркін білдіріп, сол ерікпен заңдық тұрғыда байланыста болған. Сайлаушы халық депутатқа атқарылуға міндетті тапсырмалар жүктеп, депутат олардың үмітін ақтамаған жағдайда оны кері шақырып алуға хақылы еді. Халық қалаулысына оны сайлаған сайлаушылар алдында есеп беру міндеті заңмен жүктелетін. Бұл дегеніміз депутаттың императивті мандатқа ие болғандығын білдіреді.
1990 жылға дейін жергілікті өкілді орган депутатының құқықтық мəртебесі 1982 жылдың 22 ақпанында қабылданған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңес Президиумының Жарлығымен бекітілген «Қазақ КСР сайлаушыларының тапсырмаларымен жұмыс жасауды ұйымдастыру туралы Ережені бекіту туралы» Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің жəне жергілікті Кеңестер туралы заңдармен, содан кейін 1982 жылдың 1 желтоқсанындағы Қазақ КСР Заңымен анықталып келді [14].
1990 жылдың 13 қарашасында Жоғарғы Кеңеспен қатар жергілікті Кеңес депутаттарының құқықтық жағдайын бекіткен Қазақ КСР-нің «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасындағы халық депутаттарының мəртебесі туралы» [15] жəне «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының халық депутатын кері шақыртып алу туралы» [16] Заңдары қабылданды. Бұл заңдар Кеңестер жүйесінің біртұтастығынан келіп туындайтын өкілді органдардың кез келген деңгейіндегі депутаттардың мəртебесінің бірегейлілігін білдірді.
Қазақстан өзінің тəуелсіздігін жариялағаннан кейін жергілікті билікті ұйымдастырудың жаңаша үлгісін орнатуға тырысты. Жаңа үлгі бойынша жергілікті өкілді жəне атқарушы билік органдарының əрқайсысы бөлек қалыптасып, сəйкесінше, құзыреттері де өз алдына бөлек болуы керек. Сонымен қатар заңнан «императивтік мандат» деген түсінік алынып тасталды.
Дегенмен, мəслихат депутаты əлі де болса сайлаушылармен байланысын үзбей, мəслихаттағы болып жатқан жұмыстар, орындалып жатқан жоспар-бағдарламалар жайлы ақпарат беріп, халықтың пікірін тыңдап, хал-ахуалын, мұң-мұқтажынан хабардар болуға міндетті болды.
Депутаттың сəйкес аумақта тұрып жатқан азаматтармен қарым-қатынасының осындай «жұмсақ» нұсқасы тапсырыстар мен есеп беру институттарының орнын басты.
Əрекет етіп жатқан заңнамаға сəйкес мəслихат депутаты өзінің сайлаушыларының еркін білдірумен шектелмей, сəйкес əкімшілік аумақтағы тұрғылықты халықтың еркін білдіруі керек. Сайлаушылар оны кері шақыртып алу құқығынан айырылды. Бұл жағдай жергілікті өкілді органның депутаты Парламент депутаты секілді еркін мандатқа ие болды деуге негіз берді.
Депутаттың еркін мандаты депутаттың ұстанымын анықтауға сайлаушылардың заң негізінде əсер ете алмауы жəне депутаттың сайлаушылар алдындағы заңдық міндеттемелерінің болмауын білдіреді. Бірақ еркін мандат қағидасының жариялануы депутатқа толық еркіндік беру дегенді білдірмейді. Жағдайдың өрбуіне байланысты депутат кейбір жағдайларды мемлекеттік қызметші ретінде, кейде жергілікті мүдделерді білдіруші тұлға ретінде қатынасқа түседі. Мəслихат депутаты өзінің сайлау округіндегі сайлаушылармен үнемі байланыста болып, мəслихаттағы болып жатқан жұмыстарды хабарлауға, сайлаушылардан келіп түскен хаттарды қарастыруға жəне азаматтарды қабылдауды жүзеге асыруға міндетті.
Əдебиеттер тізімі
- Назарбаев Н.Ə. Қазақстан – 2030: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. — Алматы: Білім, — 132 б.
- Сапаргалиев Г.С. Конституционное право Республики Казахстан: Акад. курс. — Алматы: Жеті жарғы, — 542 с.
- Тимофеев Н.С. О некоторых современных аспектах государственной политики развития местного самоуправления //Вестн. Москов. ун-та. — Сер. 11. Право. — 2002. — № 4. — С. 49.
- Қазақстан Республикасының Конституциясы. — Алматы: Юрист, 2008. — 89-б.
- Копабаева А.О. Конституционно-правовой статус маслихатов. — Алматы: Жеті жарғы, — С. 8.
- Дмитриев Ю.А., Златопольский А.А. Гражданин и власть. — М.: Юристъ, 1994. — С.
- Конституция РФ: Энциклопедический словарь / Под ред. С.М. Шахрая. — М.: Норма, — С. 61.
- Мухамеджанов Э.Б. Избирательное право Республики Казахстан: Автореф. дис. … д-ра юрид. наук. — Алматы,— С. 36, 37.
- Авакьян С.А. Депутат: статус и деятельность. — М.: Политиздат, — С. 12.
- Конституционное (государственное) право зарубежных стран: Учеб.: В 4 т. — Т. 1, 2 / Отв. ред. Б.А.Страшун. — М.: Изд-во БЕК, 1995. — С. 97,
- Политология: Энциклопедический словарь. — М.: Юристъ, 1993. — С.
- Демократия и правовой статус личности в социалистическом обществе / Ред. В.М. Чхиквадзе. — М.: Интерстиль,— С. 63.
- Москалев А.В. Проблемы совершенствования местных Советов народных депутатов. — Свердловск: Изд-во юрид. лит., 1988. — С. 50–96.
- Ведомости Верховного Совета Казахской ССР. — — № 9. — Ст. 105; № 50. — Ст. 520.
- Ведомости Верховного Совета Казахской ССР. — 1990. — № 46. — Ст.
- Ведомости Верховного Совета Казахской ССР. — 1990. — № 46. — Ст.