Графика жəне жобалау» пəні бойынша оқу жəне шығармашылық графикалық тапсырмалар жүйесінің ерекшеліктері

«Графика жəне жобалау» пəнінің оқу бағдарламасының негізінде пəннің əрбір тарауы бойынша шығармашылық жұмыстар енгізіп, графикалық іс-əрекетті оқу шығармашылығымен байытуды іске асыру идеясы жатыр. Сол мақсат үшін дидактикалық құрал ретінде оқушылардың жобалау іс- əрекеттеріне жалпы дайындығын дамытатын жəне ойлау амалдарын жоғарырақ деңгейдегі тапсырмаларды шешуге бағыттауды қамтамасыз ететін арнайы пропедевтикалық тапсырмалар қызмет етеді. Оларға техника, сəулет өнері жəне дизайн салаларындағы жобалау іс-əрекет элементтері бар тапсырмалар кіреді.

Бірінші категорияға оқытудың алғашқы кезеңдерінде қолдану ұсынылатын қоршаған өмірден жəне жобалау-конструкторлық тəжірибеден алынған пропедевтикалық тапсырмалар («қызықты проекциялар», «вербалдық жұмбақтар», «модель-жұмбақтар», «жұмбақ сымдар», «конструкторлық жұмбақтар», «комбинаторлық жұмбақтар», «аналогтар жасау», «ойша түрлендіру тапсырмалары», «пішінді   модельдеуге  берілгендері   толық   емес   тапсырмалар»,  «эвристикалық   графикалық тапсырмалар», «модельдеу жəне конструкциялау элементтері бар тапсырмалар», «тапсырма- ойындар» т.с.с.) жатады. Пропедевтикалық тапсырманың əрбір түрі пəннің белгілі тарауына арналған, сондықтан оларды графикалық білімдерді қалыптастыру, бекіту жəне қолдану үшін таңдап пайдалануға болады. Оларды шешу барысы өзінде бар тəжірибені зерделеу, аналогтарды талдау, бастапқы берілгендерді түрлендіру, комбинаторлық мазмұндағы түрлендірулерді орындау, эвристикалық амалдардың мүмкін қорын (ондай тапсырмалар жүйесі М.М.Хасеновтың

«Оқушылардың графикалық іс-əрекеттерінде кескіндерді түрлендіру» [1], Л.В.Павлованың «Сызуға оқытуды дəстүрден тыс жүргізу» [2], Г.Ф.Хакимов, Р.Р.Вахитовтың «Эвристикалық графикалық тапсырмалар» [3] атты оқу құралдарында жəне басқа да авторлардың жұмыстарында берілген) пайдаланумен байланысты іс-əрекеттерді қарастырады. Пропедевтикалық тапсырмалар ойлау амалдарын жоғары деңгейдегі тапсырмаларды шешуге бағыттайтын дидактикалық құрал қызметін атқарады.

Екінші категорияға жаңа пəннің деңгейінде шығармашылық кəсіптер мамандарының графикалық қызметтерін үлгілейтін жобалау іс-əрекет элементтері бар тапсырмалары енеді. Олардың ішінде ортаңғы орын техникалық конструкциялаумен байланысты тапсырмаларға беріледі, себебі олар ғылыми-техникалық прогрестің басым бағыттарынан мысалдарды пайдалануға мүмкіндік береді. Пəннің мазмұнына ең жақын жəне оқушылардың қолынан келетіні — конструкцияның жетіспейтін бөлігін толтыру (конструкцияны тəмамдау); прототиптерін талдау негізінде конструкцияны жетілдіру (қайта конструкциялау); техникалық шарты бойынша (заттық-графикалық тірекке сүйене) конструкциялау тапсырмалары.

Жоғарыда берілген нұсқауларды ескере отырып, конструкциялауға арналған тапсырмаларды ғана емес, сонымен қатар сəулет өнері мен дизайн салаларындағы жобалау тапсырмаларын да дайындауға болады.

Сонымен қоса шығармашылық ең басты компонент ретінде өз құрамына кескіндері бойынша заттардың пішіні мен кеңістіктік орналасуын ойша өзгертумен байланысты түрлендіру іс-əрекетін енгізеді, бірақ сонымен ғана шектелмейді. Адамның зияткелік іс-əрекетінің графикалық негізде іске асырылатын бөлігін психологтар кеңістіктік ойлау деп атайды. Кеңістіктік ойлаудың негізгі көрсеткіші ретінде оны диагностикалауда образдармен əрекет ету типін алады. Кеңістіктік образдармен əрекет ету типтері кеңістіктік ойлаудың дамуының соңғы сатысы ретінде қарастырылады. Кеңістіктік образдар əрекет етудің орнықтылығын анықтау үшін əрекет ету кеңдігі, образдың толықтығы мен есептеу жүйесінің өзгеру өнімділігі (кеңістікте бағдар алу) көрсеткіштері ескеріледі. Оқушылардың аталған зерделік қабілеттерінің деңгейін уақытында диагностикалау графикалық жəне жобалау іс-əрекеттерінің қалыптасуы мен дамуына тиімді педагогикалық ықпал ету шарттарының бірі болып табылады (ұсынылатын əдебиеттер тізімінен М.М.Хасеновтың «Оқушылардың заттарды кескіндері бойынша ойша түрлендіру қабілеттерін дамыту» т.б. жұмыстарын қара.) [4].

Тапсырмалар жүйесін дайындауда, оқушылардың жоғарыланған графикалық дайындықтарын ұйымдастыруды ойластыруда, көрсетілген мектептегі ұйымдастырылатын оқу үрдісінің талаптарын ескеру қажет. Мұндай тəсілде əрбір оқушыға өзінің білімінің шамасын айқындауға міндетті талап төңірегінде, сонымен қатар жоғарылатылған деңгейдегі дайындықтарға мүмкіндік береді. Соған байланысты тапсырмалар əр сабақтың мақсатына сəйкес жүйеде оқушылардың міндетті (ең төменгі) жəне сонымен қатар жоғарғы деңгейдегі дайындықтарына жетуге бағытталып іріктеліп алынады. Жүйеге əр дайындық деңгейіне сəйкес келетін бірнеше тапсырмалар кіргізуге болады. Оқушылар, өздерінің жеке қабілеттіліктерін жəне тану мүмкіндіктерін ескере отырып, тек қана міндетті (ең төменгі) деңгейдегі тапсырмаларды орындап қана қоймай, сонымен қатар шығармашылық (жоғарылатылған) дайындықтар деңгейіндегі тапсырмаларды орындайды.

Бізге жалпы білім беретін орта мектептердегі (əр түрлі даму кезеңдеріндегі) оқу үрдісіндегі қолданылатын графикалық тапсырмаларды талдауда, оларды тұрғызуды анықтау барысында (классификациялау, жүйелілеу жəне топтастыру), оқу-графикалық тапсырмаларын тұрғызу жүйесіне, сонымен қатар оны қолданудың əдістемесіне маңызды өзгерістер кіргізуге мүмкіндік берді [5].

Тиімді деңгейдегі оқу іс-əрекетіндегі оқу үрдісінің нəтижелілігі жəне оқушылардың іскерлігі мен дағдыларын, білімдерін қалыптастыру айтарлықтай дəрежеде арнайы дайындалған тапсырмалар жүйесіне байланысты деп есептейміз. Төменде осы көзқарасқа байланысты оқушылардың шығармашылық графикалық (жобалау) іс-əрекеттеріне бағытталған оқу бағдарламасындағы орынды жəне жүйелі түрде орналасқан тапсырмалар жүйесін ұсынып отырмыз.

«Графика жəне жобалау» пəні бойынша оқу жəне шығармашылық графикалық тапсырмалар жүйесі

1. Репродуктивтік графикалық іс-əрекетті қалыптастыруға арналған оқу тапсырмалары (А.Д.Ботвинниковтің классификациясы бойынша) [6].

1. Нысан мен оның кескіндерін салыстыру.

• Нысандарды олардың кескіндері немесе кескіндерді нысандар бойынша тану жəне таңдау.
• Нысанды оның кескіні бойынша бақылау.

1. Нысанды оның кескіні бойынша жасау жəне бастапқы қалпына келтіру.

• Кескіні бойынша нысанды модельдеу.
• Нысанды кескіні бойынша бастапқы қалпына келтіру.
• Нысандарды жасауға қажетті материалдық құралдарды таңдау.

3.  Заттың өзіне қарап кескіндерін орындау.

• Техникалық суреттерін, эскиздерін жəне абрисін орындау.
• Нысанды дайындау үрерісін графикалық кескіндеу.

4.  Кескіндерді таңдау.

• Кескіндердің геометриялық құрамына сөзбен талдау жасау.
• Нысанның сөзбен жасалған сипатын берілген кескіндермен салыстыру.
• Əр түрлі проекциялау əдістерімен орындалған кескіндерді салыстыру (жобалау).

5.  Кескіндерді оқу.

• Кескіні бойынша образын жасау амалдарын қалыптастыруға тапсырма.
• Кескіндерді оқу.

6.  Сөзбен мəнерленген тапсырма бойынша кескіндер орындау.

• Нысанды сөзбен сипаттау бойынша елестету амалдарын қалыптастыруға арналған тапсырмалар.
• Сөзбен сипатталуы бойынша кескіндерін орындау.

7.  Кескіндерді қайта шығару (репродукциялау).

• Өзіне қарап кескіндерін қайта шығарып алу.
• Кескіндерді масштабын өзгертіп қайта шығарып алу.
• Геометриялық тұрғызулары бар кескіндерді қайта шығарып алу.

8.  Кескіндерді толықтыру жəне ықшамдау.

• Кескіндердің геометриялық элементтерін немесе олардың проекцияларын толықтыру.
• Кескіндердің берілгенін немесе олардың санын толықтыру.
• Кескіндерді ықшамдау.

9.  Бастапқы кескіндерді түрлендіріп сызбалар тұрғызу.

• Кескіндер немесе олардың проекцияларының геометриялық элементтерін өзгерту.
• Проекциялау əдістерін өзгертіп кескіндер тұрғызу.
• Нысанның ішкі құрылымын айқындау.

10.  Кескінделген нысанның немесе оның бөліктерінің кеңістіктегі орынын өзгертіп сызбаларын тұрғызу.

• Кескінделуші нысандар мен олардың бөліктерінің кеңістіктік орналасуын өзгерту.
• Кескінделуші нысанды оны құрамдаушы бөліктерге жіктеу.

11. Кескінделген нысанның пішіні мен өлшемдерін өзгертіп сызбаларын орындау.

• Нысандарды бөліктерінің пішіні мен өлшемдерін өзгертіп кескіндеу.
• Кескінделуші нысандардың пішіні мен өлшемдерін өзара үйлестіру.

1. Оқушылардың жобалау іс-əрекеттеріне     жалпы      дайындығын      дамытатын пропедевтикалық тапсырмалар (М.М. Хасеновтың классификациясы бойынша) [2].

1. «Вербалдық жұмбақтар» пайдаланылған тапсырмалар.

• Ребустар пайдаланылған тапсырмалар.
• Кроссвордтар пайдаланылған тапсырмалар.
• Чайнвордтар пайдаланылған тапсырмалар.
• Ключвордтар пайдаланылған тапсырмалар.

2.  Модельдерді конструкциялауға арналған тапсырмалар.

• Сым модельді текше ішіне сиғыза майыстыру тапсырмасы.
• Қағаз (картон) жазықтықтарынан модель конструкциялауға арналған тапсырмалар.

• Тығын модельдерін конструкциялауға арналған тапсырмалар.
• Пластилиннен (басқа да жұмсақ материалдардан) модельдер конструкциялауға арналған тапсырмалар.
• Модельдердің жазбаларын конструкциялауға арналған тапсырмалар (бүгу жəне жазу).

3.  Кескіндері бойынша модельдеуге арналған тапсырмалар.

• Заттың нобайы бойынша проекцияларын анықтауға арналған тапсырмалар.
• Толық емес кескіндері бойынша проекцияларын реконструкциялауға арналған тапсырмалар.
• Бытыраған кескіндері бойынша проекциясын анықтауға арналған тапсырмалар.

4.  «Конструкторлық тапқырлық» пен комбинацияға арналған тапсырмалар.

• Бұйымның пішіні мен оның элементтерінің стандартты емес шешімдерін (бұйымның қызметін ескере) іздестіруге арналған тапсырмалар.
• Ағаштың біріктірілуінде түйісуші бөлшектердің пішіндерін табуға арналған тапсырмалар (балташылық «ажыратылатын текше» жұмбағы).

• Белгілі элементтерден пайдалы комбинациялар жасауға арналған тапсырмалар.
• Жаңа элементтер мен пайдалы комбинациялар жасауға арналған тапсырмалар.
• Қосымша бөлшектер қолданбай біріктіруді конструкциялауға (қозғалысты беру жəне бұйым бөліктерін жалғауға) арналған тапсырмалар.
• Қозғалыс пен күшті түрлендіруге арналған механизмдерді конструкциялау бойынша тапқырлыққа арналған тапсырмалар.
• Бұйымның салмағын азайту   үшін    пішінін    түрлендіру   бойынша   конструкторлық тапқырлыққа арналған тапсырмалар.
• Біріктіру элементтерін табу жəне жаңа комбинациялар жасауға арналған тапсырмалар.
• Эргономикалық талаптар мен дизайнға сай бұйымның пішінін өзгертуге арналған тапсырмалар.
• Бұйымның стилін анықтауға арналған тапсырмалар.

5.  «Құпия» жəне «қызғылықты» проекцияларды пайдалануға арналған тапсырмалар.

• «Егер сəулелер параллель болса?» («көлеңкелер», «іздер», проекциялар алу).
• Қарапайым денелердің «жұмбақ» проекциялары («бірдей көріністер», «силуэттер»).
• Геометриялық элементтерді «заттандыру» тапсырмалары (нүктенің жазықтықтағы жəне шынайы конструкциядағы проекциясымен танысу).
• Түзудің проекцияларымен байланысты тапсырмалар («Қашан түзу нүктеге айналады» тапсырмасы).
• «Біз нені көреміз» тапсырмалары (элементтердің кеңістікте өзара орналасуын анықтауға жəне байланыс сызықтарына арналған тапсырмалар).
• «Бұнда не кескінделгенін тап» тапсырмалары (таныс заттардың «жұмбақ» проекциялары).
• «Жазық қиықтары бар заттар» тапсырмалары.
• Сызбадағы жеткіліксіз сызықтарды тұрғызу тапсырмалары.
• Нобайы бойынша кескіндерін құрамдау тапсырмалары.
• Фигура кескіндерін айналық шағылыста тұрғызу тапсырмалары.
• Ойықтары бар бөлшектердің қызғылықты проекцияларына арналған тапсырмалар.
• Қызғылықты «қималар» мен «тіліктерді» қолдануға арналған тапсырмалар (дененің қимасының пішінін жəне заттың ішкі құрылысын анықтау).
• Қиылысуға жəне бөлшектерді біріктіруге арналған тапсырмалар.

6.    «Графика жəне жобалау» сабақтарындағы ойын тапсырмалары жəне дəстүрден тыс сабақ түрлері.

• «Мен — конструктор, сəулетші жəне дизайнер» іскерлік ойыны.
• Оқушылардың зияткерлік қабілеттерін дамытуға арналған дидактикалық ойындар.
• Оқуға ынтаны қалыптастыратын жəне оқушылардың графикалық білімдерді игеруіне ықпал ететін ойын жағдайлары.
• Шығармашылық сабақтардағы жобалар.

ІІІ.    Эвристикалық   графикалық   тапсырмалар   (Г.Ф.Хакимовтың   классификациясы бойынша) [5].

1. Пішінді түрлендіру.

• Симметрия жазықтықтарын көбейтіп (азайтып) бөліктерді қайта комбинациялау.
• Симметрия жазықтықтарын көбейту (азайту) үшін жаңа конструктивтік элемент енгізу.
• Бұйымның салмағын сақтай бөліктерін қайта комбинациялау.
• Бұйымның габаритін сақтай бөліктерін қайта комбинациялау.
• Қамтушы (қамтылушы) элементтің пішінін ескере жаңа конструктивтік элемент енгізу.
• Бұйымның салмағын азайту үшін материалдың бөлігін алып тастау.
• Симметриялық (асимметриялық) пішінге өту үшін бөліктерін қайта комбинациялау.
• Симметрия жазықтықтарын көбейту (азайту) үшін материалдың бөлігін алып тастау.
• Түйісуші беттердің өлшемдерін ескере конструктивтік элементтің өлшемен көбейту (азайту).
• Бөлшектерді біріктірудің таңдалған түріне сай конструктивтік элементтің өлшемін арттыру(азайту).
• Бұйымға əдемі нобай беру үшін оның пішінін өзгерту.
• Эргономикалық талаптарға сай бұйымның пішінін өзгерту.
• Бұйымның көлемін сақтай (көбейте, азайта) отыра, оның бөліктерін қайта комбинациялау.
• Дөңгелек, ағаш тəріздес, сфералық немесе басқа да ықшам пішінді пайдалану.
• Пішінге немесе оның конструктивтік элементіне тесік жəне ойық жасау.
• Тіксызықты бөліктерден, жазық беттерден, көпқырлы пішіндерден қисықсызықты, сфералық беттерге ауысу немесе керісінше жасау.
• Басқа бөлшекпен біріккенде қуыс жері қалмай текше (цилиндр, параллелепипед т.б.) жасайтын бөлшекті конструкциялау.
• Сондай немесе басқа қызметтегі: жануар, өсімдік немесе адам органындай пішіндегі нысанды орындау.
• Басқа бұйымның пішініндегі бұйымды орындау (мысалы, балға пішініндегі автоқалам).
• Заттың пішінін оны сызуда кескіндеу үшін екі (үш) жазықтыққа проекциялау қажет болатындай етіп өзгерту.
• Заттың пішінін оны сызуда кескіндеу үшін бір (екі жəне одан да көп) қиманы тұрғызу қажет болатындай етіп өзгерту.
• Заттың пішінін оны сызуда кескіндеу үшін фронталь (горизонталь, профиль) тілікті немесе екі жай тілікті тұрғызу қажет болатындай етіп өзгерту.
• Заттың пішінін оны сызуда кескіндеу үшін көрініс бөлігін тілік бөлігімен біріктіру қажет болатындай етіп өзгерту.
• Затты басқа мақсатқа қолдану үшін оның бөлігін қайта комбинациялау немесе пішінін түрлендіру (мысалы, пластик шөлмектің түбін одан жалғыз өсімдікке арналған саяжай жасауға қолдану үшін кесіп тастау).
• Парақтық (көлемді) материалдың ұтымды пішілуін іске асыру.
• Пішіні мен өлшемдері шығарылушы прокатқа жəне профильдік дайындамаларға жақындау бөлшектің конструкциясын таңдау.
• Бұйымның жалпы көрінісінің тұтастығын бұзатын конструктивтік элементтер мен бөлшектерді жасыру.
• Пішінді дизайнерлік шешуде симметрияны (асимметрияны), динамиканы (статиканы),ритм, нюанс жəне контрастты пайдалану.

• Бұйымда бөліктер мен тұтас пішіннің гармониялық пропорциясын пайдалану.

2.  Кеңістікте түрлендіру.

• Бұйымның проекция жазықтықтарына қарағанда кеңістіктік орналасуын өзгерту.
• Конструктивтік элементтің горизонталь орналасуын вертикальға жəне керісінше өзгерту, бүйіріне қарай жатқызу, астын үстіне қаратып аудару немесе бұру.
• Бір элементтің (бөлшектің) қуысын басқа элементпен (бөлшекпен) толтыру.
• Əр түрлі нысандарды бір-бірінің ішіне «матрешка» сияқты орналастыру.
• Конструктивтік бөліктерді əр түрлі деңгейдегі жазықтықтарда жəне керісінше орналастыру.
• Күш векторы əсерінің бағытын өзгерту.
• Бірнеше беттер бойынша түйіндесуді іске асыру.
• Бұйымның берілген габариттері шегінен шығу.

3.  Қозғалыс пен күшті түрлендіру.

• Қозғалыс бағытын өзгерту.
• Тіке немесе тіке-керісінше қозғалысты айналу қозғалысына жəне керісінше ауыстыру.
• Қозғалыстың берілген бағытын кері бағытта өзгерту.
• Бөлшектің күрделі траекториядағы қозғалысын қарапайымға немесе керісінше ауыстыру.

• Затты «ауыр» жəне «жеңіл» екі бөлікке бөлу, «жеңіл» бөлікті қозғалмалы ету.
• Нысанды бір-біріне қарағанда қозғалуға қабілетті етіп екі бөлікке бөлу. Бұйымның қозғалатын бөлігін қозғалмайтын, ал қозғалмайтын бөлігін қозғалатын ету.

4.  Материалды түрлендіру.

• Қызметі жоқ материалды алып тастау.
• Басқа материал пайдалану.

5.  Дифференциация амалдары.

• Элементті алынатын, оңай бөлінетін ету.
• Нысанды құрамдас конструкция етіп жасау.

6.  Сапалық өзгеріс.

• Жекелеген бөліктердің өлшемдерін биіктік (ұзындық, тереңдік) бойымен өзгерту.
• Бірдей конструктивтік элементтер санын көбейту (азайту).
• Нысанның жұмыс жасаушы (жасамаушы) жағдайға ауысқандағы габаритік өлшемдерін, көлемін немесе ұзындығын өзгерту.
• Нысанның конструктивтік элементтерінің немесе нысанның өзінің өлшемдерін айтарлықтай өзгертіп, олардың қолданылуын анықтау.

1. IV. Модельдеуге арналған жəне жобалау іс-əрекет элементтері бар шығармашылық графикалық тапсырмалар (В.А. Гервердің классификациясы бойынша) [4].

1. Шығармашылыққа алғашқы оқыту. Берілгендері толық емес сызбалар бойынша заттарды модельдеу.

• Бір проекциясы бойынша техникалық суретін орындау.
• Берілген бір көрінісі бойынша заттың екі көріністегі сызбасын орындау.
• Берілген бір көрінісі жəне басқа көріністерінің габариттері бойынша заттың сызбаларын орындау.
• Сызықтары жетіспейтін техникалық суреті бойынша заттың пішінін модельдеу.
• Бір көрінісі жəне басқа көріністерінің габариті бойынша (элементтерін біртіндеп қосып) пішінді модельдеу.
• Көріністері мен басқа кескіндерінің габариттері бойынша пішінді модельдеу.
• Сипатталуы бойынша пішінді модельдеу.
• Нысанның көрнекі кескіні немесе сызбасы бойынша жазбасын орындау.
• Жазбасы бойынша нысанның сызбасы мен техникалық суретін орындау.
• Қимасы мен басты көрінісінің габариттері бойынша пішінді модельдеу.
• Тілігі жəне үстінен көрінісінің габариттері бойынша пішінді модельдеу.

2.  Техника саласындағы жобалау іс-əрекет элементтері бар тапсырмалар.

• Конструкцияның жетіспейін бөлігін орындау (конструкцияны тəмамдау).
• Прототиптерін талдау негізінде конструкцияны жетілдіру.
• Техникалық шарттары бойынша конструкциялау (заттық-графикалық тірегімен).

3.  Дизайн саласындағы жобалау іс-əрекет элементтері бар тапсырмалар.

• Заттық-графикалық тірегі бар берілген нысанның пішін элементтерін жетілдіру.
• Біреуінің стильдік белгісі бойынша заттар тобының сыртқы пішінін дайындау.
• Прототип-конструкцияны талдау негізінде нысанның пішінін эстетикалық жетілдіру.

4.  Сəулет өнері саласындағы жобалау іс-əрекет элементтері бар тапсырмалар.

• Жоспары бойынша қарапайым ғимараттың қасбетінің сызбасын дайындау.
• Перспективалық немесе аксонометриялық  кескіні    бойынша   ғимараттың   жоспарын дайындау.
• Қасбеті бойынша ғимараттың жоспарын дайындау.
• Ғимараттың сыртқы көрінісін жақсарту.
• Техникалық шарттары бойынша қарапайым ғимаратты (мысалы, саяжай үйін) жобалау.
• Қарапайым сəулеттік композициялардың   (геометриялық   денелердің   комбинациясы негізінде) сызбаларын дайындау жəне орындау.

Қорытынды

Ұсынылушы графикалық тапсырмалар жүйесі оқушылардың шығармашылық графикалық іс- əрекеттерін дамытудың негізгі құралы болып табылады. Сондықтан жобалау іс-əрекет элементтері бар шығармашылық графикалық тапсырмаларды дайындау мен пайдалауға қойылатын талаптар, сонымен қатар оларды шешу мен олармен жұмыс жасаудың əдістемесін мұғалімнің білуі туралы мəселе өте маңызды болып саналады.

Əдебиеттер тізімі

1.  
2. Хасенов М.М. Развитие способности школьников к мысленным преобразованиям предметов по изображениям: Учеб. пособие. — Алматы: Рауан, 1992. — 136 с.
3. Павлова Л.В. Нетрадиционные подходы к обучению черчению: Учеб. пособие. — Н.-Новгород: Изд-во Нижнегород. гос. техн. ун-та, 2002. — 70 с.
4. Хакимов Г.Ф., Вахитов Р.Р. Эвристические графические задачи: В помощь учителю черчения. — М.: Школа–ПРЕСС, 1999. — Вып. 3. — 112 c.
5. Хасенов М.М. Преобразования изображений в графической деятельности школьников: Пособие для учителей общеобразовательных школ. — Алматы: Мектеп, 2005. — 76 с.
6. Гервер В.А. Творчество на уроках черчения // Кн. для учителя. — М.: ВЛАДОС, 1988. — 144 с.
7. Ботвинников А.Д. Об основных направлениях классификации и исследования способов решения учебных графических задач. — М.: АПН РСФСР,