Тауарайналымын басқарудың заманауи әдістері

Тауарайналымы екіжақты рөл атқарады. Ол кәсіпорын қызметінің көлемін негізгі көрсеткіш, сондай-ақ оның ресурстарын қалыптастырудың айқын көрсеткіші болып табылады. Тауар айналымын басқарудың басты мақсаты - сауда кәсіпорындардың дамуының жоғарғы деңгейін қамтамасыз ету және тұтынушылардың сұранысын қанағаттанудыру. Есептелетін тауарайналым көрсеткіші сауда кәсіпорынының осы жылға жоспарланған табысына қатысты анықталады.

Басқару - тікелей систематикалық бағыттағы процесс, ол басқару субьектісінің басқару обьектісіне мақсатты, жүйелі және үздіксіз басқарудың ортақ функциялары көмегімен тұйық және шексіз қайталанатын әсер ету үдерісі.

Экономикалық санат ретінде тауарайналымы бір мезгілде екі белгілердің болуымен сипатталады: тауар сату объектісі ретінде және, сату - өндірушіден тұтынушыға дейін тауардың қозғалысы ретінде.

Тауарайналымның болжамы болып жеке тауар топтарының сату сомасы есептелінеді. Мұндай есептеудің негізі болып қазіргі әлеуметтік- экономикалық өзгерістерді терең зерттеу, өткен жылдардағы тауар айналымын талдау, халық шаруашылығының барлық салаларының даму перспективаларын мұқият қарастыру және халықтың әртүрлі тауарларға сұраныстың өзгеруіне негізделген маркетингтік зерттеулер табылады. [1, 158 б.]

Бұл жерде көптеген факторлардың күрделі әсері ескеріледі, олардың ішіндегі негізгілерін айта кетсек:

1. Тауарларды тұтыну мен сатудың ағымдағы деңгейі және халықтың тұтынушылық қорларына тәуелділігі. Осы деректерді талдау халықтың жекелеген өнім топтарына деген сұранысының үрдісін көрсетеді. Халықтың сұранысы толығымен қанағаттандырылған тауарлар үшін белгілі бір деңгейде нақты сату тиімді сұранымның мөлшерін сипаттайды. Халықтың материалдық әл-ауқатының өсуі әсерінен сауда құрылымында болған өзгерістер ескеріледі. Осылайша, ет сату көлемінің артуымен нанның тұтынылуы төмендейді; қантты сатуды есептеу кезінде кондитерлік өнімдерді сату көлемінің артуы есепке алынады. Белгілі бір тауарларды тұтыну деңгейі және олар үшін халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесі қаншалықты жоғары болса, тұтынушылық қорлардың айтарлықтай ұлғаюымен бұл тауарлардың сатылымы болашақта өзгереді. Сатылымда аз тауарларға деген сұранысты бағалау үшін қанағаттандырылмаған сұраныстың шамаланған мөлшерін анықтау қажет.
2. Жеке тауар өндірісінің деңгейі, тиісінше, тауар қорының көлемі мен құрылымының өзгеруі.
3. Тауар мен шикізат емес тұтынудың қатынасы. Азық-түлік тауарларының тауарайналымының көлемі жеке қосалқы шаруашылық өнімдерінің көлемі, ет, сүт, картоп және көкөніс сияқты өнімдерге деген қажеттіліктің қанағаттануының басқа көздеріне әсер етеді. Бұл жерде қосалқы шаруашылықтарды дамытудың анықталған үрдістері ескеріледі.
4. Тұтынудың нақты деңгейімен салыстырғанда азық-түлік және азық-түлік емес тауарларды тұтыну нормалары.
5. Халықтың өмір сүру жағдайындағы өзгерістер.

Тұрғын үй құрылысының кеңеюіне байланысты жиһазға деген сұраныс шапшаң өсіп келеді, және жеке құрылысшылардың әр түрлі құрылыс материалдарын сатуы да көбеюде. Бөлшек тауарайналымын болжау және жоспарлау әдістері тауарлардың жекелеген топтарының

сипаттамаларына байланысты өзгереді. Әрбір өнім тобына сатудың көлемін есептеу үшін сараланған әдістер пайдаланылады, оған шешуші әсер ететін экономикалық факторлар да ескеріледі. [2, 18-28 б.]

Осыған сәйкес тауарлардың мынадай топтары бөлінуі мүмкін:

• тұтынудың шикізаттық емес көздерімен қанағаттандырылатын тамақ өнімдері (ет, картоп және т.б.);
• саудадағы сатып алу арқылы қажеттілікті қанағаттандыратын барлық азық-түлік өнімдері (шұжық, тұз, шай және т.б өнімдер);
• азық-түлік емес тауарлар;
• халықтың осы тауарлармен қамтамасыз етілу дәрежесіне байланысты (тігін машиналары, радиоқабылдағыштар, сағаттар, велосипедтер және т.б.) ұзақ мерзімді тауарларды есепке алу қажет, сондықтан әрбір 100 отбасына шаққандағы ұзақ мерзімдік тауарлармен қамтамасыздандырылғандығы ескерілуге тиіс.

Сауда құрылымын болжау және жоспарлау әдістері негізінен бөлшек сауда кәсіпорындарында есеп айырысу үшін болатын экономикалық ақпараттың мазмұны мен көлеміне байланысты.

Кәсіпорынның бөлшек сауда айналымының жалпы көлемін жоспарлау кезінде мынадай әдістер пайдаланылуы мүмкін:

• тәжірибелі-статистикалық;
• экономикалық-статистикалық;
• экономикалық және математикалық модельдеу;
• сауда кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштерін жан-жақты байланыстыру.

Алайда, қандай да бір әдістерді пайдаланған кезде, сауда жоспарын дайындау есепті кезеңнің нақты айналымы туралы мәліметтер жоқ кезде басталады. Сондықтан, жоспарлау кезінде біз ең алдымен күтілетін айналымды айқындаймыз, ол арқылы ең нақты ықтимал нақты мәнді түсіну керек. Сондықтан, жоспарлау кезінде біз ең алдымен күтілетін айналымды айқындаймыз, ол арқылы ең ықтимал нақты көлемді анықтау керек. [3, 5-34 б.]

Жоспарлау тәжірибесі ресурстардың әртүрлі әдіснамалық тәсілдерін қолдана алады - егер іске асыру жоспарының негізі шикізат ресурстарының, материалдардың, тауарлардың, жабдықтардың, еңбек ресурстары ресурстарының болуы. нарықтың әлеуетіне негізделген мақсат - бұл кәсіпорынның номенклатурасына қажетті сұраныс. Егер бірінші әдіснамалық көзқарас жоспарлау принципі бойынша қаншалықты мүмкін болатын болса, онда екіншісі қанша қажет.

Тауар айналымды жоспарлаудың маңызды шарты коммерциялық кәсіпорындардың материалдық-техникалық базасындағы (филиалдардың, шатырлардың, дүңгіршектердің, басқа да құрылымдық бөлімшелердің ашылуы немесе жабылуы) өзгерістер тұрғысынан оның көлемінің салыстырмалы болуын қамтамасыз ету болып табылады.

Эксперименттік статистикалық әдіс есептік жылдағы сауда-саттықтың салыстырмалы көлемін, жоспарланған жыл алдындағы 3-5 жылдағы саудадағы орташа жылдық айырбас бағасына негізделе отырып, келесі жылы коммерциялық кәсіпорынның жоспарланған сауда көлемін анықтауға мүмкіндік береді. Коммерциялық кәсіпорынның тауар айналымын есептеудің әдістерінің бiрi - бұл жоспарланған жыл алдындағы жылдардың санына сауданың өсуі туралы деректердi тегістеуге негізделген экономикалық және статистикалық әдіс. Коммерциялық кәсіпорынның тауар айналымын жоспарлау кезінде әр түрлі экономикалық және математикалық модельдер пайдаланылуы мүмкін. Айналым кумулятивтік әсердің нәтижесінде қалыптасатын ұзақ және қысқа мерзімді факторлардың жиынтығы. Тауар айналымының даму шарттарының өзгерісі уақыттың айнымалы өзгеруіне әкеледі. [4, 39-43 б.]

Алайда ұзақ мерзімді факторлардың нәтижесінде тауар айналымын дамыту белгілі бір дәрежеде инерциалды болып табылады, ол, біріншіден, өзара қарым-қатынастың инерциясы, яғни тауар айналымын қалыптастыру тетігін сақтау; екіншіден, бұл үдерістің жеке аспектілерін дамытуда инерция ретінде, яғни айналымның өзгеру қарқынын және бағытын сақтау ретінде көрінеді. [5, 66-68 б.]

Инерцияның болуы өткен кезеңді талдау негізінде болашақ тауарайналымын дамытуға, өткен кезеңнің үлгілерін анықтауға мүмкіндік береді, яғни тренд үрдісі ретінде сипатталуы мүмкін сауда үрдісі. Бұл жағдайда уақыт өте келе барлық негізгі факторлардың ықпалын білдіруге болады, ал олардың ықпал ету механизмі анық қарастырылмайды. Тауар айналымын дамытудың негізгі үрдістерін анықтау үшін аналитикалық түзету әдісі (тренд әдісі) қолданылады. Айналымның есептелген көлемі сауда кәсіпорнының жоспарланған жыл үшін пайда мөлшерін анықтағаннан кейін көрсетілуі мүмкін. Мұндай түсініктеме коммерциялық кәсіпорынның экономикалық қызметінің негізгі көрсеткіштерін: пайда, тарату шығындарын, жалпы кірісті, айналымды жан-жақты байланыстыру арқылы жүзеге асырылады.

Тұтыну нарығының циклдық дамуына және тұрақты құбылмалылығына байланысты сауданы басқарудың тиімді саясатын қалыптастыру және оның көлемін және құрылымын дамыту мүмкіндігін анықтау мақсатында оның конъюнктурасын белгілі бір түрлер мен сегменттер тұрғысынан жүйелі түрде зерттеу қажет.

Сауда кәсіпорындарын басқару процесінде тұтыну нарығының конъюнктурасын зерттеу келесі үш кезеңді қамтиды [6, 37-42 б.]:

1. Нарықтық қызметті тұрақты түрде бақылау оның жеке элементтерін сипаттайтын индикаторлардың мақсатты жүйесін қалыптастыруды талап етеді. Аталған көрсеткіштердің арасында тауарлардың жекелеген топтары тұрғысынан аймақтағы бөлшек сауда айналымының көлеміне ерекше назар аудару қажет (бұл көрсеткіш статистикамен ерекшеленеді); бағаның орташа деңгейінің динамикасы және бақыланатын тауарларға баға диапазонының мөлшері; осы өнімнің аймақтағы сату нүктелерінің санын және кейбіреулерін өзгерту.
2. Тұтыну нарығының ағымдағы конъюнктурасын бағалау талдау барысында жүзеге асырылады, оның басты мақсаты бұрынғы кезеңмен салыстырғанда бақылау кезінде байқалатын нақты өзгерістердің ерекшеліктерін анықтау болып табылады.
3. Тұтыну нарығының конъюнктурасын болжау. Мемлекеттің экономикалық дамуының тұрақсыздығы, сенімді ақпарат болмауы және бірқатар басқа да себептер бойынша жағдайды болжау қазіргі уақытта қысқа мерзімді және орта мерзімді перспективада шектеліп отыр, бұл тауарлық жоспарлау мақсаттары үшін жеткілікті. Бұл болжам әдетте екі негізгі әдіспен жүзеге асырылады: фактор мен үрдіс. Нарықтық болжаудың факторлық әдісі белгілі бір өнім нарығында сұранысқа, ұсынысқа, бағаға және нарықтағы бәсекелестікті қозғайтын жеке факторларды зерттеуге және алдағы кезеңде осы факторлардың ықтимал өзгеруін анықтауға негізделген . Конъюнктураны болжаудың үрдістік әдісі алдағы кезеңдегі конъюнктураның трендтерін бұрын жүргізілген баға үрдісінде анықталған үрдістердің таралуына негізделген.

Тауарларды сату көлемін және құрылымын жоспарлау сауда-саттықты экономикалық басқарудың ең маңызды кезеңі болып табылады. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның экономикалық және қаржылық даму жоспарларында жоғары көрсеткіштерге байланысты.

Сауда кәсіпорындарында тауар өткізу көлемін және құрылымын жоспарлау процесі жеке кезеңдерде жүзеге асырылады, олардың негізгі бөлігі төменде келтірілген [7, 42-60 б.].

1. Кәсіпорындағы тауарайналымын дамытудың басым міндеттерін таңдау. Тауарларды сату көлемін және құрылымын жоспарлау кезінде, осы сауда кәсіпорнында тауар айналымын дамыту үшін әртүрлі мақсаттарға қол жеткізуге болады. Негізгі мақсаттар:

- тұтыну нарығының осы сегментінің мүмкіндіктерін және оның конъюнктурасындағы алдағы өзгерістерді ескере отырып, сауданың көрсеткіштеріне қол жеткізу;

• кәсіпорынның қолданыстағы ресурстық әлеуетін пайдаланудың барынша тиімділігін қамтамасыз ететін саудалық көрсеткіштерге қол жеткізу;
• жоспарлау кезеңінде оның дамуының стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру үшін жеткілікті мөлшерде пайда көлемін (пайданың мақсатты мөлшерін) қалыптастыруды қамтамасыз ететін сауданың көрсеткіштеріне қол жеткізу.

1. Алдын ала жоспарлау кезеңінде тауарларды өткізу көлемін және құрылымын талдау. Осындай талдаудың мақсаттары мен оның тереңдігі жоспарланған кезеңде кәсіпорынның дамуы үшін қабылданған басым мақсаттарға сәйкес болуы керек. Осыған байланысты, талдау үдерісінде жоспарлау кезеңінде тауарларды сатуды дамытуды сипаттайтын жалпы көрсеткіштер, сондай-ақ осы дамудың нақты көрсеткіштері қарастырылған бір немесе басқа басымдықты мақсатпен тікелей байланысты болып саналады.
2. Тауарларды сатудың жоспарланған көлемін анықтау. Коммерциялық кәсіпорындарда тауар өткізудің жоспарланған көлемі сауда-саттықты дамыту үшін қабылданған басымдықты мақсатпен анықтайтын әр түрлі әдістермен есептеледі. Барлық есептеулер жоспарлау кезеңінің басында қолданыстағы салыстырмалы бағамен жүзеге асырылады.

Тұтыну нарығының мүмкіндіктерін пайдалану негізінде тауар айналымын дамытуды мақсатты түрде белгілеу кезінде жоспарлы есептеулер сауда кәсіпорындары сататын тауарларға қанағаттанбаған сұраныс көлемін зерттеуден және халықтың кірісінің өсуіне байланысты тауарларды сату көлемінің өсуіне тәуелділіктің деректеріне негізделген. Кәсіпорынның ресурстық әлеуетін пайдалану тиімділігін арттыруға бағытталған тауар айналымын дамытуды мақсатты түрде орнатумен жоспарланған есептеулер осы кәсіпорынның және осы аймақтағы ұқсас кәсіпорындардың ресурстарының жекелеген түрлерін пайдалану тиімділігінің қол жеткізілген нәтижелерін салыстыру негізінде жүргізіледі.

Тиісті тауарлық айналымды дамытудың белгіленген мөлшеріне қол жеткізу үшін жоспарланған есеп айырысу табыстың мақсатты мөлшеріне және бірқатар басқа қаржылық көрсеткіштерге негізделеді.

1. Тауарларды сатудың жоспарланған құрылымын анықтау. Тауарларды сатудың жоспарланған құрылымын есептеу түрлі әдістермен жүзеге асырылуы мүмкін:

• сауда көлемінен тауарлардың жекелеген топтарын іске асырудың икемділігі коэффициенттері негізінде;
• халықтың табысынан тауарлардың жекелеген топтарын іске асырудың икемділігі коэффициенттері негізінде;
• 1 ш.м. үшін тауар айналымы негізінде; шаршы метрлік сауда алаңы.

1. Тауарларды сату жоспарының қарқындылығын бағалау: тауардың сатылу жоспары стресстік болып саналады, бұл кәсіпорынның ресурстық әлеуетін пайдалану тиімділігін жеткілікті деңгейде қамтамасыз етеді. Тауарларды сату жоспарының қарқындылығын бағалау үшін негіз 1 шаршы жоспарланған айналымды салыстыру болып табылады. осы сауда кәсіпорнында сату аймағының 1 қызметкері және аймақтағы ең жақсы сауда кәсіпорындары ұқсас көрсеткіштермен бұрын анықталған.
2. Тауарларды сату жоспарын іске асыру жөніндегі шараларды әзірлеу. Бұл даму ұйымдық, экономикалық және қаржылық сипаттағы қызметті қамтиды.

Сауда кәсіпорнында түгендеу мен түгендеу үрдісі жеке кезеңдерден тұрады:

• түгендеудің мақсаттарын анықтау;
• алдын ала жоспарлау кезеңінде босалқылардың мөлшерін, құрамын және айналымын талдау;
• түгендеудің стандарттарын әзірлеу;
• түгендеудің жоспарланған көлемін анықтау;
• өндірілген түгендеу жоспарының тиімділігін бағалау;
• кәсіпорындағы тауарлық-материалдық құндылықтарды үнемі қадағалауды қамтамасыз ету.

Тауарды сатуға арналған жоспарды жүзеге асырудың және тауарлық-материалдық құндылықтардың қажетті көлемін қалыптастырудың маңызды шарты сауда кәсіпорнында тауарларды алуды қамтамасыз ету болып табылады. Осы жоспарға сәйкес тауарларды алуды жоспарлаудың және тауарды сатып алуды ұйымдастырудың басты мақсаты - тауардың қажетті көлемде және ассортиментінде сауда кәсіпорынына үздіксіз жеткізілуін қамтамасыз ету.

Тауарды қабылдауды жоспарлау процесі коммерциялық кәсіпорында келесі негізгі кезеңдерде жүзеге асырылады [8, 15-20 б.]:

• Алдын ала жоспарлау кезеңінде компанияға тауарларды қабылдауды талдау;
• Кәсіпорынға тауарларды қабылдаудың жоспарланған көлемі мен құрылымын анықтау;
• Қажетті тауарларды сатып алудың жоспарланған көлемі мен көздерін анықтау;
• Кәсіпорынға тауарларды қабылдау топтарының ырғағын және оңтайлылығын қамтамасыз ету.

Сауда кәсіпорындарының тауар айналымын жоспарлаудың соңғы кезеңі барлық жоспарланған көрсеткіштердің - сату көлемінің, жоспарлау кезеңінің басындағы және аяғындағы акциялардың, тауарларды алу көлемінің теңгерімдеуі болып табылады. Бұл жоспарланған көрсеткіштердің баланстық байланысы өнімнің әрбір тобына және тұтастай алғанда кәсіпорынға олардың қарым-қатынастарын тексеруге мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Керимов В.Э., Аболенский Д.С., Селиванов П.В. / Под ред. проф. Керимова В.Э. Бюджетирование и внутрихозяйственный контроль в торговле. .- М.: Эксмо, 2006. - 224 с.
2. Ахмедов А.Э., Смольянинова И.В., Шаталов М.А. Корпоративные финансы. Воронеж, 2015. - 180 с.
3. Жулина Е.Г. Анализ финансовой отчетности: учебное пособие.- М.: Дашков и Ко, 2013.
4. Кабанов В.Н. Модель линии безубыточности при исследовании добавленной стоимости // Синергия. 2016. № 1. С. 39-43.
5. Легкий Н.М. Управление логистическими потоками на производстве // Успехи современной науки. 2016. Т. 3. № 4. С. 66-68.
6. Парамонова Т.Н., Красюк И.Н. Конкурентоспособность предприятия розничной торговли. - М.: КНОРУС, 2018.
7. Пациорковский В.В. Рынок потребительских услуг. - М.: ИСЭПН РАН, 2016.
8. Протасов В.Ф. Анализ деятельности предприятия. - М.: ИНФРА-М, 2015.