Қазақстан республикасындағы әлеуметтік қорғаудың қазіргі жағдайы мен болашағы

Мақалада мемлекет тарапынан көмекке мұқтаж қоғам мүшелерін қарастырды. Мемлекеттің әлеуметтік қорғаудың басқару механизмдері мен элементтеріне көңіл бөлді. Оның ішінде халықты әлеуметтік қамтамасыздандыру жүйесін, төлем көздерін, көрсеткіштерін, негізгі нормалар мен нормативтерін аса көңіл аударған.

Әлеуметтік реформаларды жүргізудің қазіргі кезеңінде өкіметтің мемлекеттік институттарының басты міндеті мемлекеттік әлеуметтік кепілдіктер механизмі қамтамасыз етілетін әлеуметтік қамсыздандырудың тиімді жүйесін құру және әлеуметтік әділдікке қол жеткізу болады. Қазақстанда міндетті әлеуметтік сақтандыру элементтерін, мемлекеттік бюджеттен ынтымақты әлеуметтік төлемдерді және аралас ынтымақты-жинақтаушы зейнетақы жүйесін енгізетін әлеуметтік қамсыздандырудың аралас моделі қалыптасты. Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың мақсатына сәйкес ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі қызметінің негізгі стратегиялық бағыттары:

• жұмысынан айырылу (жұмысының болмауы) қатерін басқару;
• еңбек құқықтарының бұзылуы қатерін басқару;
• қарттықтың, асыраушысынан айырылу, мүгедектің басталуы салдарынан туындайтын қатерді басқару;
• табыстың белгіленген ең төменгі шекті деңгейінен төмен болуы қатерлерін басқару.

Халықты әлеуметтік қорғауды жетілдіру және кедейшілікті қысқарту экономикалық өсу үшін жағдайлар жасау, тиімді жұмыспен қамту және халықтың табыс деңгейін көтеру, аз қамтамасыз етілген азаматтардың денсаулық сақтау қызметтеріне қол жеткізуін көтеру және шешім қабылдауда қоғамдық институттарды тартумен мемлекеттік басқарудың тиімділігі арқылы қамтамасыз етіледі.

Әлеуметтік саладағы реформалар әлеуметтік саясаттың бағыттарын мемлекеттің қолда бар нақты мүмкіндіктері мен ресурстарына орай дамытуға жәрдемдесуді мақсат етеді. Мұнда белсенді әлеуметтік саясат экономикалық өрлеудің шектеушісі емес, жеделдетушісі ретінде көрінуге қабілетті. Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесінде әлеуметтік сақтандыру: медициналық, зейнетақылық, жұмыстылық (жұмыссыздықтан), мүгедектігін, асыраушысынан айырылуына байланысты сақтандыру айырықша орын алады. Бұл жерде сақтандыру қаражатын қалыптастыруға мемлекет, жұмыс беруші және халықтың өзі қатысатын болады.

Мұқтаж адамдарды анықтаудағы заңнамалық реттелімінің аяқталмаған жұмыстары, соның ішінде жеке қосалқы шаруашылығының табыс бағасының көтеріңкі нормативтері мұқтаж адамдардың жәрдемақы алуына кедергі келтіреді. Ауылды аймақтарда кейбір отбасылар жәрдемақы алу үшін малдан құтылуға, жер топырағын өңдеуден және де онда ешнәрсе өсірмеуге тырысады.

Атап өтетін жағдай, Қазақстанның барлық азаматтарының сапалы медициналық кызмет көрсету мен білім алуына қол жетімділігі халық үшін кең мүмкіндікті қамтамасыз етеді және тұрмыс деңгейінің тең еместігін қысқарта отырып "Әлеуметтік тұлғалар" қоғамдық жүйесінде жұмыс атқаруына мүмкіндік береді. Қазақстандағы әлеуметтік көмек көрсету жүйесі үш деңгейден тұрады: негізгі, міндетті, ерікті. Негізгі кезеңде мемлекет ен төмен деңгейде негізгі жәрдемақының төлемімен қамтамасыз етеді, міндетті деңгейде тиісті Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік Қорынан әлеуметтік төлем және өмірді сақтау компанияларынан сақтандыру төлемдері жүзеге асырылады, сонымен катар жинақтық зейнетақы қорынан зейнетақы төлемі, ерікті жарна негізінде ерікті түрде төлемдер жүзеге асырылады. Қазақстанда әлеуметтік демеу республикалық және жергілікті бюджеттер есебінен жүзеге асады, сонымен қоса, халық үлесінен де азаматтардың міндетті әлеуметтік сақтандыру және жинақтық зейнетақымен қамсыздандыруды қоса жүзеге асады. Базалық деңгейде мемлекет базалық минималды деңгейдегі жәрдемақыларды төлеумен қамтамасыз етеді, ал міндетті деңгейде Мемлекеттiк әлеуметгік сақтандыру қ?рынан тиісті әлеуметтік төлемдер және өмір сақтандыру компанияларынан сақтандыру төлемдері, сонымен катар жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемдері жүзеге асырылады. Ерікті деңгейінде ерікті жарна негізінде құрылған төлемдер жүзеге асырылады. Қазақстандағы Әлеуметтік көмек көрсету, азаматтарды міндетті әлеуметтік сақтандыру және жинақтаушы зейнетақылық қамтамасыздандыруды қоса отырып, республика және жергілікті бюджет есебіне қарай жүзеге асырылып қана қоймай,сонымен қатар, жергілікті халықтың есебіне қарай да жүзеге асырылады.

Мемлекеттік әлеуметтік ақшалай төлемдерінің жүйесі келесі маңызды элементтерден тұрады:

1. Мемлекеттік бюджет құралдарының есебінен барлық азаматтарға бірдей денгейдегі Мемлекеттік төлемдер келесіден тұрады:

1.1 Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар:

• мүгедектік бойынша
• асыраушыдан айырылу бойынша
• жас мөлшері бойынша

1. Мемлекеттік арнайы жәрдемақылар

• жертөлелер мен ашық таулы аймақтарда жұмыс жасаған тұлғаларға

1. Арнайы мемлекеттік жәрдемақылар

• КСРО батырларына, социалистік енбек ерлеріне, үш деңгейлі. Даңқ орденінің кавалерлеріне;
• Ұлы Отан соғысы ардагерлеріне;
• Ұлы Отан соғысы мүгедектеріне;
• мүгедектерге;
• мүгедек балаларға;
• көпбалалы аналарға;
• саяси репрессия құрбандарына.

1. Әлеуметтік көмек жергілікті бюджет есебінен халықтың тұрмысы төмен жіктеріне қосымша көмек көрсету көрсетуіге арналған. Тұрмысы төмен адамдарға көмек келесіден тұрады:

• атаулы әлеуметтік көмек,
• Тұрғын үй жөнінде көмек,
• 18 жасқа дейінгі балаларға мемлекеттік жәрдемақы.

1. Балалы отбасыларына мемлекеттік көмек:

• Бала туылғанда, бір жолғы жәрдемақы,
• Баланы бір жасқа толғанша күтуге берілетін жәрдемақы
• Мүгедек балаларды тәрбиелеуші ата- аналарға, асырап алушыларға жәрдемақы.

Жәрдемақы алуға құқығы бар азаматтарға мыналар жатады:

1. Ұлы Отан соғысына қатысушылар мен мүгедектер, сондай-ақ жеңілдіктер мен кепілдігі жағынан Ұлы Отан соғысына қатысушылар мен мүгедектерге теңестірілген тұлғаларға;
2. Ұлы Отан соғысында қайтыс болған (қаза тапқан, хабарсыз кеткен) әскерлердің ата-аналары мен олардың екінші рет тұрмысқа шықпаған жесірлері;
3. қаза тапқан (қайтыс болған, хабарсыз кеткен) әскери қызметкерлердің отбасы, соның ішінде: Ауғанстандағы немесе өзге де мемлекеттердегі әскери әрекеттерге қатысу кезінде алынған жарақат, контузия, мертігу, ауру салдарынан қаза тапқан (хабарсыз кеткен) немесе қайтыс болған әскери қызметкерлердің отбасы; бейбіт кезеңде әскери қызметін өтеу кезінде қайтыс болған (қаза тапқан) әскери қызметкерлердің отбасы, балалары, қайтыс болғандардың (қаза тапқанның, хабарсыз кеткеннің) асырауындағылар; лауазымдық міндетін орындау кезінде қаза болған ішкі істер органдарының қызметкерлерінің отбасы; қайта некеге тұрмаған әйелдер (күйеулер); Чернобыль АЭС-індегі апаттың және өзге де радиациялық апаттардың немесе азаматтық не әскери нысандардағы апаттардың салдарларын жою кезінде қаза болғандардың отбасы; сәулелену салдарынан қаза болғандардың немесе қаза болған мүгедектердің отбасы, сонымен қатар өлімі Чернобыль АЭС-імен немесе өзге азаматтық не әскери нысандардағы радиациялық апаттармен байланысты азаматтардың отбасы;
4. қайтыс болған соғыс мүгедектерінің және оларға теңестірілген мүгедектердің қайта некеге тұрмаған әйелдері (күйеулері), сондай-ақ соғысқа қатысып қайтыс болған әскер, партизан, жасарын әскер, "Ленинградты қорғағаны үшін" медалімен немесе "Ленинград блокадасының тұрғыны" белгісімен марапатталған азаматтардың, жалпыға ортақ ауру, еңбек жарақаты және өзге де себептермен қайтыс болған азаматтардың әйелдері (күйеулері);

4-1) Кеңес Одағының батырлары, Социалистік еңбек Ерлері, үшінші дәрежелі даңқ орденінің, үшінші дәрежелі Еңбек даңқы орденінің кавалерлері;

1. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы тылдағы ерен еңбегі мен мүлтіксіз әскери қызметі үшін бұрынғы КСРО ордендерімен және медалдарымен марапатталған тұлғалар;
2. 1988-1989 жылдары Чернобыль АЭС апаты салдарын жоюға қатысқандардың арасынан кезінде құрсақта жатқан балаларды көшіру күнін қоса алғанда Қазақстан Республикасынан аластатылған және көшіріп жіберген (өз бетінше шығып кеткен) тұлғалар;
3. 1,2 және 3 топтағы мүгедектер;

16 жасқа дейінгі мүгедек балалар;

1. "Алтын алқа", "Күміс алқа" белгілерімен марапатталған немесе бұрын "Батыр ана" атағын алған, сондай-ақ І және ІІ дәрежелі "Даңқты ана" орденімен марапатталған көп балалы аналар;
2. төрт немесе одан да көп бірге тұратын кәмелеттік жасқа жетпеген (соның ішінде жоғары және орта арнайы оқу орындарында оқитын кәмелеттік жасқа жеткен балардың оқу орнын аяқтаған мезгіліне дейін) балалары бар көп балалы отбасылар;
3. саяси репрессия құрбандары, мүгедектігі бар немесе зейнеткер болып табылатын саяси репрессиядан зардап шеккен тұлғалар;
4. Қазақстан Республикасы алдындағы ерекше еңбегі үшін зейнетақы тағайындалған тұлғалар.

Мемлекеттік жәрдемақы түрлері:

Арнайы мемлекеттік жәрдемақы;

Мүгедектігі бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы;

Асыраушысынан айрылу және жасы бойынша жәрдемақы;

Бала туылуына және бала күтіміне байланысты жәрдемақы;

18 жасқа дейінгі балалары бар отбасыларына арналған мемлекеттік жәрдемақы;

Жерлеуге берілетін жеңілдіктер [1].

Мемлекеттің рөлінің қазақстандық қоғамдағы үстем болатын мәселенің лауазымы және экономиканың мерзiмдi қарқынды өзгертілу қабылдаушы тарылуды жұмыссыздық деңгейінің бiртiндеп ұлғаюы негiзгi жұмыс берушi ретiнде болды.

Тұрмыс деңгейі төмен азаматтарды жұмыспен қамту. Еңбек миграциясына жағдай жасау. Жұмыспен қамту мәселесі еңбек ресурстарына байланысты. Экономикалық өсу үшін еңбек ресурстарының деңгейін жоғарылату керек. Ол әлеуметтік саланың дамуына көмегін тигізеді. Кедейшілік және жұмыссыздық мәселелерін шешкенде ұзақ және ортамерзімді мақсаттарды ажырату маңызды болып табылады.

Кез келген мемлекетте әлеуметтік саланы жетілдіру шаралары жүзеге асырылады. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі жүйесінің қаржылық қызметімен байланысты қатерлердің алдын алу үшін қатерлерді алдын-ала бақылау, уақытында анықтау, талдау және бағалау шаралары қолданылатын болады. Министрлік және ведомстволық бағынысты ұйымдар басшыларының бюджет қаражатын жұмсауды тиімді игеру үшін дербес жауапкершіліктері күшейтіледі.

Нәтижелердің тиімділігі және нәтижелерге қол жеткізуді бағалауды талдау Министрлік департаменттері мен министрліктің жаңадан құрылған Бақылау және әлеуметтік қорғау комитетінің тиісті мамандарының қатысуымен өткізілетін болатын. Қаржыны және активтерді басқару үшін: "электрондық үкіметтің" (қаржы, материалдық және адам) ресурстарын басқарудың автоматтандырылған жүйесінің е-Қаржы кіші жүйесін енгізуге қатысу; министрліктің бухгалтерлік есебін Қазақстан Республикасы Қазынашылығының ақпараттық жүйесіне қосу болжанады.

Әлеуметтік-экономикалық түрлеулер барысында Қазақстан Республикасында мемлекеттік ауқымды қатысуына негізделген, әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін басқарудың орталықтаға? жүйесі қалыптасқан. Әлеуметтік саланы басқару мемлекеттік қызмет аясында республикалық және жергілікті деңгейлерде ұйымдастырылады және сәйкес құрылымға ие.

Қазақстан Республикасының Еңбекті және Халықты әлеуметтік қорғау Министрлігі республикалық деңгейдегі аймақтық департаменттер, акционерлік қоғамдар және республикалық мемлекеттік қазынашылық кәсіпорындары кіреді.

ҚР заңының "Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы" 23 бабында "Аудандық әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарында және үйде әлеуметтік күтуде" көрсетілгендей, жалғыз қалған мүмкіндігі шектеулі адамдар мең мүмкіндігі шектеулі-балаларды, қарт адамдар мен мүмкіндігі шектеулі адамдарды әлеуметтік күту, мемлекеттік стандарттарға сай аудандық әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарының үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімшелерімен жүзеге асырылады. Қазіргі таңда экономиканың дамуы әлеуметтік қорғау жүйесін басқарудың, жеке-жеке құрылымына немесе бөліміне ғана емес, механизмнің құрылымдық элементтерінің өзара әсерлесуінің сапалылығына бағытталған тіптен басқа жаңа механизмді қалыптастыруды қажет етеді. Мемлекеттің халықты әлеуметтік қорғау жүйесін басқару механизмі 1- суретте көрсетілген.

1-суретте көрсетілген, дәл осындай өзара тығыз байланысқан жүйе, қоғамның және жеке дара тұлғаның дамуына бағытталған. Арнайы әлеуметтік қызметтерге бағытталған әлеуметтік шығындар адами капиталдың қалыптасып дамуының бір түрі ғана емес, сонымен қатар тұлғаның қоғамда дамуының маңызды аспектісі болып табылатынын атап өткен жөн.

Сонымен, халықты әлеуметтік қорғауды дамытуда туындайтын мәселерді кешенді түрде шешуге жүйелік бағыттаушы негізінде, бұл жүйені басқаруға халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде жаңа механизмді құруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, аталған механизм алынатын пайданың жүйе арқылы, қаржының әділетті түрде таратылуына мекемелер мен кәсіпорындардың қызығушылығын арттыруға

Әлеуметтік қамсыздандырудың қазақстандық моделін әрі қарай дамытудың негізгі проблемасы әлеуметтік сақтандыру жүйесімен және жинақ зейнетақы жүйесімен қамту септігін тигізеді. Сонымен, әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың мәселелері тез арада бітпейтіні белгiлi. Экономикадағы дағдарыс құбылыстары еңбекке жарамды тұрғынның бос еместігінің мәселелерін едәуір шиеленiстiрiп алды.

Әлеуметтік реформаларды жүргізудің қазіргі кезеңінде өкіметтің мемлекеттік институттарының басты міндеті мемлекеттік әлеуметтік кепілдіктер механизмі қамтамасыз етілетін әлеуметтік қамсыздандырудың тиімді жүйесін құру және әлеуметтік әділдікке қол жеткізу болады [2].

Қазақстанда міндетті әлеуметтік сақтандыру элементтерін, мемлекеттік бюджеттен ынтымақты әлеуметтік төлемдерді және аралас ынтымақты- жинақтаушы зейнетақы жүйесін енгізетін әлеуметтік қамсыздандырудың аралас моделі қалыптасты.

проблемасы болып табылады. Төменде әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік қорғау саласындағы негізгі нормалар мен нормативтердің тізбесі көрсетілген (2 кесте)

Кесте 1 - Әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің сипаттамасы

Кесте 2 - Әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік қорғау саласындағы негізгі нормалар мен нормативтер

Сонымен, минимальды әлеуметтік стандартты қолдану бойынша келесі нормалар енгізілуі мүмкін

• өмір сүру минимумы;
• айлық есептік көрсеткіш
• зейнетақының минимальды мөлшері
• мемлекеттік базалық зейнетақы төлемі [4]

Әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік қорғау жүйесі өмірлік қажетті игіліктерге белгілі деңгейде және жағдайына қарай (қартаю. Денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айрылу және басқа заңды негіздер) экономикалық белсенді бола алмайтын және лайықты төленетін еңбекке қатысу арқылы өзін қамтамасыз ете алмайтын азаматтардың жағдайын белгілі деңгейде қамтамасыз етуге шақырылған.

Кесте 3 - Əл℮yмeтгiĸ ĸaмcыздaндыpyдын сонғы жылдapдaf ы ĸopceтĸiшi

Халықтың тұрмыс деңгейі адамдардың қажетті игіліктер мен қызметтерді тұтынуда қол жеткізген деңгейін көрсетеді. Бұл қоғам өміріндегі барлық әлеуметтік-экономикалық жағдайларды қамтып көрсететін күрделі санат. Тұрмыс деңгейі ұғымын кең ауқымда қарастырғанда бұл ұғым халықтың әр түрлі игіліктер мен қызметтерді тұтынумен қатар еңбек және демалыс жағдайы, әлеуметтік қамсыздандыру мен кепілдіктер, тұлға құқықтарын сақтау, бос уақыттың болуы және оны жақсы пайдалану мүмкіндігі, табиғи климаттық жағдайлар сияқты сипаттамаларды да қамтиды.

Мұндай жағдайда тұрмыс деңгейі ұғымының орнына "тұрмыс сапасы" термині жиі қолданылады.

Халықтың тұрмыс деңгейін төрт топқа бөлуге болады:

1. Молшылық деңгейі. Бұл деңгей адамдардың жан жақты дамуын қамтамасыз ететін барлық игіліктерді пайдалануға мүмкіндік бар екенін көрсетеді.
2. Қалыпты деңгей. Бұл - адамның дене және ақыл парасат күшін қалпына келтіру үшін ғылыми негізделген нормаға сай оңтайлы тұтынуға қол жеткізгенін сипаттайтын деңгей.
3. Кедейшілік деңгейі. Мұндай деңгейде жұмысқа қабілеттілікті сақтауға ғана жететін игіліктер тұтынылады.
4. Жоқшылық деңгейі. Бұл деңгей адамның тіршілік қабілетін демеп отыруға ғана жететін игіліктерді тұтына алатынын көрсетеді [5].

Kecie 4 - ҚР халкынын тұрмыс денгейі

Халықтың мақсатты тобының жұмыспен қамтылуына әлеуметтік жұмыс орындары ықпал етеді. 2015 жылдың басынан 288 адам әлеуметтік жұмыс орындарына орналастырылып, жоспар 115,2 пайызға орындалды.

Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін бағалауда ең негізгі үш көрсеткішті анықтаған жөн:

• әлеуметтік қорғау саласында көрсетілетін қызметтің көлемі және оның көрсеткіштері, атап айтқанда Алматы қаласындағы жұмыссыздардың үлес салмағы және саны ;
• соңғы нәтиженің көрсеткіші, осының көмегімен халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің сапасын бағалауға мүмкіндік туады. Бұл жерде әр түрлі көрсеткіштерді алуға болады: жұмыссыздардың жұмыс табуы, олардың санының қысқарылуы және т.б. Сонымен, алғашқы халыққа әлеуметтік көмек көрсету саясаты аймақтық деңгейде жетілдірілуі тиіс, себебі тек осы жағдайда ол халыққа жақындай түседі. Бұл аймақтық ерекшеліктерді ескере отырып, азаматтар мен басқа категориялардың мәселелерін тиімді шешуге мүмкіншілік береді. Сонымен катар, аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйелерді зерттеу экономикалық ғылымда бірден бір аса маңыды проблема болып қала береді. Бұл проблеманың бүкіл әлемде өз орны бар, себебі, мұнда белгілі заңдылықтармен сипатталған күрделі, жанамалы, динамикалық үрдістер өз көріністерін тапқан. Әлеуметтік көмек көрсету жүйесі қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты қолдайды, және оның бір жүйеден басқа жүйеге ауысу немесе қарқынды даму кезеңдерінде тұрақты сақталуына ықпал етеді. Индустриалды дамыған елдерді қоса батыс, шығыс елдерінде мемлекеттік әлеуметтік қамтамасыз-дандыру жүйесі әртүрлі. Бұл сол елдердегі ұлттық дәстүрлері мен жүйелердің даму ерекшеліктерімен түсіндіріледі.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасында мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берiлетiн мемлекеттiк әлеуметтік жәрдемақылар туралы Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 маусымдағы N 126 Заңы
2. Жуков В.И. Социальная политика: парадигмы и приоритеты / В.И. Жуков. -М, 2000. -312 с.
3. http://stat.gov.kz/
4. Холостова, Е.И. Социальная работа: теоретикометодологические аспекты / Е.И. Холостова // Социальная работа. - 1992. - Вып. 6. -С. 58-64
5. Фирсов, М.В. Психология социальной работы: содержание и методы психосоциальной практики / М.В. Фирсов, Б.Ю. Шапиро. - 2-е изд. -М., 2005. - 192 с.