Қазіргі жағдайдағы моноқалалар дамуының теориялық негіздері

Макалада монокалалардың казіргі уакытта дамуының теориялык жактары басты назарға алына отырып, қарастырылған. «Моноқала» үғымының анықтамасына қатысты əртÝрлí елдердің ғылыми көзкарастары кеңінен зерттелген жəне барлык мемлекеттердің бүл түсінікті калада шоғырланған ірі кəсшорындармен байланыстыратыны ерекше анықталған. «Моноқала» үғымы салалық сипатына ғана карай емес, каланың өмірлік цикліне байланысты болатындығын ғалымдардың түжырымдары негізге алына отырып, талданған. Макалада кеңінен колданылатын «моноөндірістік» жəне «моноөнеркəсіптік» қала сияқты үғымдарға қатысты қалалардың жіктемесі сипатталған. Қазақстан Республикасы моноқалаларының қалыптасу мен даму мəселелерí экономиканы əртараптандырудагаɪ «Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейін бағдарламасында» көрсетілген шараларға сəйкес карастырылған. Авторлар Қазакстанның монокалаларын макроөңірлер бойынша төрт бағытта топтастырған: Солтүстік, Орталык Шығыс, Оңтүстік жəне Батыс. Қазакстан Республикасының монокалалары салалык ерекшеліктеріне орай сыныпталған: халыктың басым көпшілігі жүмыс істейтін салалар жəне кала экономикасында ең басты үлесті алатын салалар. Қазакстан Республикасының монокалаларының дамуы «Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейін бағдарламасы» шеңберінде атқарылып жатқан шаралардың қазіргі таңдағы іске асырылуы талданған. Әлеуметтік-экономикалық факторларды ескере отырып, Қазакстан Республикасының монокалаларының түракты дамуы бойынша накты үсыныстар берілген.

Моноқалалардың жүмыс істеуінің қазіргі жағдайында моселелердің ауқымы, моноқалалардың генезисі, аймактык жағдайлары жəне халыктың өмірлік мүдделері ескеріліп, олардың дамуының одан арғы жолдарын айқындайтын негізгі тәсілдер, механизмдер мен қүралдар əзíрлендí. Біртүтас моноқалаларды басқарудың достүрлі əдíстерí өздерінің əлеуетíн толығымен тауысты, олардың тиімді дамуы жаңа теориялық əзíрлемелердí жəне оларға негізделген практикалық əрекеттердí іздейді. Бүдан баска, инновацияның каркындылығын аныктау, кызмет көрсету секторын кеңейту, кала тұрғындарының жаңа рөлі өсіп келе жатқан бəсекелестíкке байланысты қаланың жүмыс істеуінің өзгеретін факторлары қызметті жоғарылату жəне моноқаланы басқаруға аумақтық əлеуметтíк қоғамдастық мүшелерінің әртүрлі қатысу нысандарын қүруға бағытталған басқару қызметкерлерінің инновациялық жəне интеллектуалдық əлеуетíн қалыптастыруды қажет етеді.

Сонымен қатар елдегі реформалар барысында қалыптасқан моноқалалардың мəселелерíн шешудің əлеуметтíк тəжíрибесí мен тетіктері негізінен олардың экономикаларын əртараптандыруына бағытталған. Ғалымдар мен практик-мамандар пікірталас барысында моноқалалардың əлеуметтíк мəселелерíн қалай жеңу жəне дамуын қамтамасыз ету туралы мəселеге біржақты жауап бермеді. Алайда мемлекеттік органдардың, бизнес жəне аумактык кауымдастык өкілдерінің күш-жігерлерін біріктіру кажет деп танылды.

Түракты каркынды өзгеріс үдерістері зерттеушілерді калалар ретінде коғамның аумактык үйымдастыруының осындай феноменіне назар аударуға мәж6үр етеді. Тарихи қүбылыс ретінде монокала өркениеттік үдерістер кезінде өзін өзгертіп, бір мезгілде олардың динамикасына жəне əлеуметтíк-мəдени мазмүнына əсер етеді. Бүгінгі таңда моноқала қазақстандық қоғамның аумақтық үйымының негізгі қүрамдас бөлігі болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық бірлік ретінде ол əлеуметтíк өмірдің қарқындылығы, əлеуметтíк қоғамдастық мүшелерінің өзара əрекеттесуíнщ әртүрлі формалары, нақты демографиялық, кəсíби жəне үйымдастырушылық қүрылымы арқылы сипатталады. Бүл каланың табиғаты мен коғамның дамуындағы рөлі, калалардың калыптасуы мен жүмыс істеуін зерттеу мəселесí түрлі ғылымдардың іргелі бағыттарының бірі болып табылады.

Моноқала бұл кала мен кəсíпорын бір-бірімен тығыз байланысты болатын күрделі қүрылым болып есептеледі. Сонымен бірге кəсíпорын өз аумағында түрмыс жағдайын қамтамасыз ететін экономикалық қана емес, сонымен қатар əлеуметтíк қызметті жүзеге асырады. Бұл жағдайда əлеуметтíк инфрақұрылымды ұстауға жұмсалатын шығындар өндірістің өзіндік күнына кіреді, бұлкөптеген жағдайларда бəсекеге қабілетсіз. Моноқалалардың көпшілігі теріс салыстырмалы құндылыққа ие жəне ертеректегі қайта құрылымдауды қажет етеді, себебі олардың экономикалық мәселелері қалада қиындықтар мен әлеуметтік шиеленістерді туғызуы мүмкін.

Халықаралық тәжірибеде «моноқалалардың» тұжырымдамасын анықтауға бірыңғай ғылыми көзқарас жоқ. Шетел әдебиетінде әртүрлі ұғымдар осындай қалаларды белгілеу үшін бір мезгілде қолданыла алады. Атап айтқанда, «моноқала» түсінігі АҚШ-та жəне Ұлыбританияда «One-Industry Town» жəне «Single-Industry Town» ұғымдары ретінде кеңінен қолданылады, ал Жапонияда жəне Үндістанда «Company Town» ұғымы пайданылады. Шетелде қолданылатын ұғымдардың сипаттамалық көрінісі 1-кестеде келтірілген.

1-кесте «Моноқала»ұғымының анықтамасына көзқарастар

Ескерту. Автормен [1, 2] негізінде әзірленген.

Кестеде келтірілген ақпарат қазіргі уақытта «моноқалалардың» анық анықтамасы жоқ екенін көрсетеді. Барлық елдер негізінен бұл тұжырымдаманы қалада жұмыс істейтін ірі кәсіпорындармен байланыстырады.

Бұл анықтаманың бір бағыты өте тар мазмұнға ие, сондықтан ол моноқаланың жұмыс істеу ерекшеліктерін толық ашпайды. Бірқатар ғалымдардың айтуына [3, 4] сəйкес, моноқаланың біржақты индустриалды дамуы болып табылады. Бұл «моносалалық» деп аталатын тәсіл. Оның мазмұны еңбек бөлінісінің аумақтық бөлінісі мен экономиканың тарихи қалыптасқан құрылымына қатысты болмайды. Осылайша, «моноқалалардың» анықтамасын қалыптастырудағы барлық зерттеушілер елді мекенді қалалық өндірістің жұмыс істеуіне тәуелділікті ерекше атап өтті. Сонымен қатар салалық ерекшеліктер негізінде ғана емес, қаланың өмірлік цикліне байланысты анықтамалар тұрғысынан анықтау қажет. Әлеуметтік-экономикалық үдерістердің күрделі жүйелері ретінде барлық моноқалалар тиісті өмірлік циклдерге сəйкес дамиды жəне әрбір моноқалада оның ең маңызды ерекшелігі халықтың өмір сүру деңгейі болып табылады.

Алайда қаланы қалыптастыратын кәсіпорынды әрқашан монотондылықты анықтайтын негізгі өлшем ретінде қарау мүмкін емес. Қаланы қалыптастыратын кәсіпорын үшін мономәртебесін анықтау осы құбылыстың күрделілігін көрсетпейді, себебі моноқалалардың мысалдары бар, онда бірыңғай қалалық кәсіпорын жоқ, орнына бірдей технологиялық тізбекте жұмыс істейтін немесе бір-бірімен бəсекелесетíн бірнеше кəсíпорын бар. Бүл жағдайда кала халкын жүмыспен камту саласына катысты «моно» деп сипаттауға болады.

Сол көзкарасты И.В. Манаева «Монокаланың жүмыспен камтудың басым саласына, жүмыска кабілетті халыктың кызмет саласына катысты моноорталыктык кала» екенін айтады [5]. Бірак бүл үғымды барлык моноконыстарға колдану толыктай дүрыс болмайды. «Монокала» үғымы ресми калалык мəртебесí бар елді мекендер үшін ғана колданылуы тиіс.

Ғалым-сарапшылар Н.С. Ивашкина, Н.А. Улякина «монокала» үғымына келесідей аныктама келтірген: «Монокала — орныктыру мүмкіндігін коспағанда, сырткы экономикалык ортаға тəн тəуекелдерíн өтей алмайтын есеп айырысу орны, үйымы немесе түрғындары» [6].

Экономикалык күрамдас бөлігіндегі «монокала» үғымының мағынасын ашуға баска да əрекеттер жүргізілуде. Нормативтік күжаттар мен ғылыми əдебиеттерге талдау «моноөндіріс» жəне «моноөнеркосш» бағытындағы калалар кеңінен колданылғанын көрсетгі. Осы үғымдардың үксастығына карамастан, И.В. Манаеваның [5] пікірінше, олар екі түрлі күбылыстарды сипаттайды: біріншісі — монокаланы калада күрылатын косшорынньщ жүмыс істеуіне немесе технологиялык түрғыдан байланысты кəсíпорындар тізбегіне тәуелділігін көрсетеді; екіншісі — экономиканың бастапкы жəне кайталама секторларындағы басымдыкты үшінші жоғары оку орындарының əлсíз дамуымен сипаттайды.

Сонымен катар іс жүзінде калалык экономиканың мамандануы өндірістік жəне өндірістік емес салалардағы кəсіпорындарға бағдарланған болуы мүмкін. Ұсынылған аныктамалар сондай-ак «монокалалардың» түжырымдамасын толығымен ашпайды, себебі Қазакстанда жəне əлемде өнеркəсіптік өндіріс үшін емес, ғылыми кызмет үшін күрылған монокалалардың мысалдары бар. Мəселен, Шығыс Қазакстан облысында орналаскан Курчатов каласының ғылыми-өндірістік орталығы мысал бола алады.

Е.Г. Анимица жəне Н.В. Новикова монокалалардың заманауи дамуының екі негізгі ерекшелігін атап өтті [7]: «Біртүтас мəселелердí сактау мен көбейтудің себептері (каланың əлеумеддік- экономикалык дамуының калалык калыптастырушы кəсíпорын иесінің саясатына тәуелділігінің жоғары дəрежесí) жəне казіргі монокала моделінің икемділігі мен бейімделуінің болмауы бюджет, сондай-ак отбасылык бюджеттер каланың калыптаскан кəсíпорындага жағдайдан экономикалык жағдайға байланысты. Егер кəсíпорын токтап калса, онда жүмыссыздыктың өсуі, жергілікті бюджет пен азаматтардың кірістерінің төмендеуі, кала экономикасының калыпты жүмыс істеуі үшін мүмкіндіктерді шектеуі сөзсіз».

Монокалалардың жалпы сипаттамасы олардың түрғындары мен шаруашылык субъектілері үшін экономикалык мүмкіндіктерді шектеу болып табылады. Академик А.И. Татаркиннің пікірінше, шағын кəсіпкерліктін дамуы есебінен монокалалардың мəселелерíн шешу əрекетí тек осы мəселенщ шиеленісін азайта алады [8].

Жоғарыда аталған ғалымдар монобейінге жаткызылуы мүмкін калалардың келесі белгілерін ажыратады:

• сол салаға жататын немесе өнеркəсіптік нарыктың бір тар сегментіне кызмет көрсететін бір немесе бірнеше үксас кəсіпорындардын жүмыс істеуі;
• соңғы нарыкта жүмыс істейтін бір технологиялык байланысты кəсíпорын тізбегінің болуы;
• калалык бюджеттің кіріс бөлігінің бір немесе бірнеше ірі кəсіпорындардын кызметіне елеулі тәуелділігі;
• калалык жоспарлауды бас кәсіпорынның өндірістік кызметінің ерекшеліктеріне бағынуы;
• экологиялык ластанудың жоғарғы кауіпі;
• жүмыспен камтудың карапайым күрылымы;
• каланың экономикасын əртараптандырудын əлсíз деңгейі.

Монокалаларда туындайтын мəселелердí шешудің күрделілігі олардың орналаскан жерінен бөлек жəне ондағы түрғындардың əлеумеддік-экономикалык жағдайын есепке алмай отырып, кала күрылатын кəсіпорындардын саналуы мүмкін емес кезде айкындалады. Сондыктан мүндай кəсіпорындардын кайта күру мəселесí туралы айта отырып, түтастай алғанда монокала жəне кайта күру мүмкіндігін талдау кажет.

Нəтижесíнде, билік тек кана экономикалык емес, əлеумеддік-психологиялык, заңды жəне кейбір дəрежеде саяси мəселелердí шешудің күрделі міндетіне тап болады. Мүнда кайта күру кəсіпорындарынын кідіртілу себептерін түсіну керек, мемлекеттік баскарудың тиімділігін арттыру жəне жетілдірудің мүмкін жолдарын белгілеу, калалык деңгейде муниципалды жəне əлеумеддіккызметтерді каржыландыруға жағдай жасау, каланы калыптастырушы кəсíпорындарды трансформациялаудың ыктимал стратегиясы мен экономикалык кызметтің жəне монобейіндік калалар баламалы жүмыс орындарын дамытуды жеделдету кажет.

Монокалаларды дамыту экономиканы əртараптандыру, оның ішінде шикізаттык емес секторда инвестициялык жобаларды іске асыру жəне жаңа өндірістерді орналастыру, сондай-ак кəсíпкерлíк бағдарламалардың шеңберінде шағын жəне орта бизнесті мемлекеттік колдауды камтамасыз ету, сонымен бірге монокалалардың инфракүрылымын дамыту аркылы «Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейін бағдарламасының» алдына койылған міндеттеріне сəйкес жүзеге асырылады. Бағдарламаны іске асыру шеңберінде монокалаларды дамыту бойынша міндеттерді шешу екі бағытта жүзеге асырылады:

1. экономиканы əртараптандыру жəне монокалаларда шағын жəне орта бизнесті дамыту;
2. монокалалардың инфракүрылымдарын дамыту [2].

«Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдарламасына» сəйкес, Қазакстан Республикасының өңірлері төрт макроөңірге бөлінген — Солтүстік, Орталык Шығыс, Оңтүстік жəне Батыс. Осы жіктемеге сүйене отырып, біз Қазакстанның монокалаларын макроөңірлер бойынша бөлдік (2-кесте).

2-кесте Қазақстанның макроөңірлері бойынша моноқалаларды топтастыру

Ескерту. Автормен [2, 9] негізінде əзíрленген.

Қазакстан Республикасы Ұлттык экономика министрлігінің Статистика комитетінің (2016) деректері бойынша, халыктың жалпы санының 1,542 млн түрғыны бар 27 кала, немесе республика бойынша жалпы калалык түрғындардың 16,8%-ы, монокалалар ретінде саналады. Монокалалардың жартысынан көбі негізінен Орталык Шығыс макроөңірінде орналаскан, себебі бүл калаларда Қазакстанның өндірістік əлеуетíнщ басым бөлігі шоғырланған. Қызылорда жəне Солтүстік Қазакстан облыстарында монокалалар болмаған болса, ал Қарағанды облысында 8 монокалалар калыптаскан.

Қазіргі уакытта үлттык холдингтер, компаниялар, кала күрылтайшылары кəсіпорындардың ерекшеліктеріне, жобаның каржылык, экономикалык жəне өндірістік мүмкіндігіне негізделген монокалаларда инвестициялык жобаларды іске асыру бойынша шаралар кабылданды. Өнеркəсіптік ерекшеліктері бойынша Қазакстан Республикасының монокалалардың жіктелуі төмендегі суретте келтірілген.

Қазақстан Республикасының моноқалаларында экономиканың өндіруші секторының негізгі кәсіпорындары шоғырланған (көмір, мұнай жəне газ, металлургиялық кен жəне басқа шикізат).

2017 жылы барлық 27 моноқалада 60 кәсіпорын жұмыс істейді, оның ішінде 31 кәсіпорын пайдалы қазбаларды өндіруге жəне қайта өңдеуге, 6 — құрылыс материалдарын өндіруге, 7 — өнеркәсіп өнімдерін өндіруге жəне 16 — өндірістік қоймаға (вагон жөндеу депосы, гидролиз зауыты, трансформатор зауыты жəне жəне т.б.) бағытталған. Бүгінгі таңда осы бағыт бойынша 14 моноқалаларда (Степногорск, Рудный, Ақсу, Екібастұз, Текелі, Риддер, Қаратау, Ақсай, Теміртау, Жезқазған, Арқалық, Жітіқара, Жаңаөзен, Кентау) 8 мың жұмыс орны, соның ішінде 5 жоба — ұлттық компаниялар (1,0 мыңнан астам жұмыс орны), қала құрылатын кәсіпорындардың 64 жобасы (5,8 мыңнан астам жұмыс орны) қосалқы өндірістерді орналастыру бойынша 69 жоба жүзеге асырылуда [10].

Өңірлерде жаңа өндірістерді жасау, жаңғырту немесе жаңа мамандандыруды құру, сондай-ақ стратегиялық инвесторларды тарту арқылы бұрынғы мамандандыруды қалпына келтіру үшін мүдделі мемлекеттік органдар нақты жұмыс жүргізеді. Биылғы жылы бизнес-форумдар, экономикалық форумдар, іскерлік кеңестер жəне Ресей, Беларусь, Қытай, Германия, Түркия, Өзбекстан жəне тағы басқа шет елдермен кездесулер өткізілді. Жоғарыда аталған кездесулердің аясында тараптар геологиялық барлау жəне мұнай-газ саласы, атом энергетикасы, химия, фармацевтика, агроөнеркәсіптік кешен жəне басқа да ынтымақтастықтың негізгі перспективалық бағыттарын талқылады. Инвестициялық ахуал бойынша презентациялар өткізілді, оның ішінде Қазақстанда мемлекеттік қолдау шаралары туралы.

Қаланы қалыптастыратын кəсшорындар тоқтатылған немесе олардың жағдайы едəуíр нашарлаған моноқалаларда, кəсшкерлíктİ ынталандыруға, бизнес-инкубаторларды ұйымдастыруға, кəсİпкерлİктİ қолдау орталықтарының құрылуына жəне қала құрылатын кəсшорындар үшін жаңа кəсшорындар құруға бағытталған негізгі бағыттар қарастырылған.

Осылайша, Қазақстан Республикасындағы моноқалалардың тұрақты əлеуметтíк-экономикальщ дамуы көптеген факторларға байланысты. Оларға мыналар жатады:

– шағын жəне орта бизнестің дамуы, жаңа жұмыс орындарын құру жəне халықты жұмыспен қамтудың артуы;

– қаланың көпфункционалды экономикасын құру, оның монобейінін жеңу, қайта өңдеу салаларын дамыту;

• қаланың əлеуметтíк жəне инженерлік инфрақұрылымын дамыту;

– жоғары білікті жұмысшыларды сақтау, «алмаспайтын» мамандықтарды құру, біліктілігі төмен мамандарды босату, ерте зейнеткерлікке шығу, олардың кейінгі түрленуі жəне басқа қызмет түрлерінде жұмыс істеу;

• қаланың жəне облыстың позицияларынан ең тиімді болып табылатын негізгі инвестициялық жобаларды іске асыру үшін ресурстарды шоғырландыру;
• ішінара салық ресурстарын қайта бөлу есебінен қаланың жəне облыстың шығындарын қайта бөлу;
• мемлекеттік-жеке серіктестік негізінде жобаларды іске асыру үшін жағдай жасау.

Серия «Экономика». № 1(89)/2018

157

Жалпы атап өтсек, моноқалаларды жаңғыртуға мемлекеттік қолдау көрсету моноқалалардың инвестициялық тартымдылығын арттыруға, инвестициялық жобаларды басқару, орта жəне шағын бизнесті дамытуға, бəсекелестíктí арттыруға жəне қала құрылатын кәсіпорындардың жұмысына тәуелділігін төмендетуге бағытталған іс-шаралар кешенін білдіреді.

Əдебиеттер тізімі

1. Развитие моногородов России: монография / Под ред. И.Н. Ильиной. — М.: Финансовый ун-т, 2013. — 168 с.
2. Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдарламасын бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 28 маусымдағы № 728 Қаулысы. [Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік тәртібі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1400000728.
3. Нылкин А.Н. Постановка проблемы моногородов: поиск решений органами власти и корпоративным сообществом / А.Н. I ∣ыткин, И.Ю. Загоруйко // Российское предпринимательство. — 2010. — № 8(2). — С. 154-158.
4. Fishback P. The Quality of Services in Company Towns: Sanitation in Coal Towns during the 1920s / P.Fishback, D.Lauszus // Journal of Economic History. — 1989. — Vol. 49. — No. 1. — P. 125–144.
5. Манаева И.В. Моногорода: вопросы терминологии // Современные проблемы социально-экономического развития России: материалы науч.-практ. конф.: [в 2-х т.] / И.В. Манаева; под ред. Е.Н. Камышанченко, С.Н. Растворцевой. — Белгород: Изд-во Белгород. ун-та, 2011. — Т. 2. — С. 140–143.
6. Ивашкина Н.С. Развитие монопрофильных городов регионов России / Н.С. Ивашкина, Н.А. Улякина // Экономика и управление. — 2011. — № 4(7). — С. 31–33.
7. Анимица Е.Г. Проблемы и перспективы развития моногородов России / Е.Г. Анимица, Н.В. Новикова // Управленец.2009. — № 1,2. — С. 46-53.
8. Татаркин А.И. Проблема моногородов должна решаться на государственном уровне / А.И. Татаркин // Управленец.2009. — № 1,2. — С. 45.
9. Регионы Казахстана. Комитет статистики Министерства национальной экономики Республики Казахстан. — 2016. 30 с. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://stat.gov.kz/faces/wcnav_externalId/publicationsCompilations?_ afrLoop=9713740891393549#%40%3F_afrLoop%3D9713740891393549%26_adf.ctrl-state%3Dl9favud3d_54.
10. Информация о ходе реализации мероприятий по развитию моногородов «Программы развития регионов до 2020 года» по итогам І полугодия 2017 года. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: economy.gov.kz/sites/default/files/pages/ otchet_po_monogorodam_rus.docx.