Генезис жəне корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік эволюциясы

Мақалада корпоративтік əлеуметтíк жауапкершіліктің (КƏЖ) генезисі каралады. Сондай-ақ КƏЖ әртүрлі түсініктемелері, шетел жəне отандық авторлардың, халықаралық үйымдардың КƏЖ аныктамалары мен түсіндірмелері зерттелді. Баскарушылык теория мен заманауи бизнестің нарыктык əрекетíнщ тəжірибесі ретінде КƏЖ мәнін көрсететін релевантты тұжырымдамалардың эволюциясының негізгі кезеңдері талданды. КƏЖ-пен кауымдастырылатын негізгі тұжырымдамалардың байланысы көрсетілді: бизнестің əле∖■меттíк жауапкершілігінің, корпоративтік жауапкершілік тұжырымдамасы, мүдделі тараптар тұжырымдамасы (стейкхолдерлер теориясы), əлеуметтíк инвестициялар, корпоративтік азаматтық, əлеуметтíк сезгіштік, корпоративтік төзімділік, корпоративтік əлеуметтíк қызмет, корпоративтік əлеуметтíк адалдык. КƏЖ жəне балама түжырымдамалар арасындағы негізгі айырмашылыктар мен ерекшеліктер аныкталды. Олардың мазмүнының сабактастығы мен максатты бағытталуы ашылды. Корпорациялардың жүмысының институционалды ортасымен органикалык байланыскан көпаспектілі жəне көпдеңгейлі санаты ретінде КƏЖ мәндік мазмүны баяндалады. КƏЖ жəне «түракты даму», «корпоративтік азаматтык», «корпоративтік əлеуметтíк адалдык» сиякты үғымдардың өзара аламасуының мүмкін еместігі жөнінде корытынды жасалды. сонымен бірге КƏЖ жəне «бизнестің əлеуметтíк жауапкершілігі» үғымдарының синонимділігі негізделді. Осылайша, осы макаланың максаты КƏЖ алуан түрлі терминологиясын жүйелендіру амалы болып табылады. Қойылған максатка колжеткізу үшін макалада осы үғымды түсінуге деген колданыстағы келістерді талдау жасалды. Ол үшін автор КƏЖ колданыстағы дефиницияларын жүйелендіру, сондай-ак осы түжырымдаманың эволюциясының негізгі кезеңдерін талдау амалын жасады.

Заманауи каркынды өзгеретін экономикалык шындыкта жіті əлеуметтíк мəселелердí шешуде бизнестің рөлі сөзсіз өседі. Өз кезегінде, экономиканың жетекші субъектілері болып табылатын корпорациялар түракты дамуды баскарудың жаңа тиімді күралдарын түракты іздеуде. ХХ ғасырдың соңында пайда болған жəне осы күнге дейін таралып жаткан осындай күралдардың бірі бизнестің əлеуметтíк жауапкершілігі (КƏЖ) тұжырымдамасы болып табылады. Г. Боуэн КƏЖ саласында іргелі болып саналатын «Social Responsibilities of the Businessman» еңбегін жариялағаннан кейін 1953 жылдан бастап КƏЖ термині «бизнестің əлеуметтíк жауапкершілігінен» «корпоративтік əлеуметтíк жауапкершілікке» дейін түрленді. Алайда осы күнге дейін корпоративтік, сондай-ак академиялык əлемде КƏЖ такырыбы бойынша көптеген эдебиеттің пайда болуына карамастан, сарапшыларда оны аныктау мен бағалаудың жалпы мойындалған өлшемдері түжырымдалған жок. Көптеген аныктамалар бар, олар В. Марревикке сəйкес, белгілі бір топтардың накты мүдделеріне байланыскан, жəне, осылайша, бірыңғай түжырымдаманың дамуына жəне жүзеге асырылуына кедергі келтіреді.

Осындай белгісіздік əлеуметтíк маңызды бастамалардың экономикалык тиімділігін өлшеудің шынайы көрсеткіштерінің жоктығымен түсіндіріледі. Баска жағынан, бизнес-кауымдастыкта да, оның шектерінен тыс та корпорацияның коғамдык рөлін түсінуге жəне оның кызметінің экономикалык жəне əдеп уəждемелерíн толык үйлестіру мүмкіндігіне катысты консенсус калыптаспаған.

Заманауи зерттеушілер Д. Маттэн, В. Сеппел, В. Марревик, Ю.Благов жəне тағы баскалар корпоративтік азаматтыкты (бұдан əрí КА) жəне корпоративтік тұрактылыкты коса, жаңа балама түжырымдамаларды үсынды. Кейбір ғалымдар бүл жаңа түжырымдамаларды corporate social responsibility (CSR) классикалык ұғымымен салыстырды. Осы ұғым бизнестің əлеуметтíк жауапкершілігінің синонимі, стратегиялык корпоративтік филантропияны, стратегиялык əлеуметтíк инвестициялаудың мүдделі тараптар теориясы (стейкхолдерлер) ретінде де кең пайдаланылады. Аталғандардың барлығы коғамда корпоративтік жауапкершілігі күбылысымен байланысты теорияларды сипаттау үшін пайдаланылатын кейбір терминдер ғана. Саяси мəнмəтíнде олэкономикалық нəтижелерге ғана қолжеткізу шектерінен тыс жатқан бағыттарда бизнестің əлеуметтíк жауапты жəне əдеп тұрғысынан уəждемеленген іс-қимылының метафорасы ретінде қолданылады.

Алайда терминдердің осындай жылжуы көптеген дебаттарға анықтық енгізбейді жəне əлеуметтíк мəселелердí шешуде корпоративтік сектордың қатысу механизмдерін оңтайландыруға жəне анықтық енгізуге ықпал етпейді. Одан басқа, бизнес пен онымен өзара іс-қимыл жасайтын мемлекеттік құрылымдардың, үкіметтік емес жəне коммерциялық емес ұйымдардың өкілдері КƏЖ жəне КА ұғымдарына әртүрлі мазмұн салады.

КƏЖ ұғымын тұжырымдау айқын мұқтаждыққа айналады [1, 2]. Осыған орай, академиялық қауымдастықтың маңызды міндеті қолданыстағы терминдерді, синонимдерді, тұжырымдамаларды жəне келістерді талдау болып табылады. Ю.В. Благовтың пікірінше, бұл міндет осы күнге дейін эволюциядан өту күйінде.

Жалпы түрінде КƏЖ жəне балама тұжырымдамалардың генезисі жəне эволюциясы төмендегі кестеде келтірілген.

Кесте КƏЖ жəне балама тұжырымдамалардың генезисі жəне эволюциясы

Кестенің жалғасы

Кестенің аяқталуы

Ескерту. Автормен əзíрлендí; * үксас стандарттар Қазакстанда жəне Ресейде кабылданған.

Түжырымдамалардын эволюциясынын бөлінетін кезендерінін уакыт шекаралары шартты болып табылатындығын жəне көбірек танбалылык түжырымдалардын жəне өзгерістердін пайда болуына бағдарланатындығын атап өткен жөн. Сəйкесíнше әртүрлі авторлар әртүрлі кезендерді бөледі. Осылайша, мысалы, Е.В. Нехода КӘЖ түжырымдамасынын калыптасуын 2 негізгі кезенге бөледі:

• 1950-1990 жж. КӘЖ пайда болуы;
• 1990 - б.у. КӘЖ-тін меншікті (дербес) негізде дамуы.

Кезендердін əрбíреуí сипатталады жəне релеванттык түжырымдамалардын пайда болуымен ерекшеленеді. Бірінші кезенде (1950 жж. ортасы — 1970 жж. басы) корпоративтік əлеуметтíк жауапкершілік концепциясы (Corporate Social Responsibility) институционалды, үйымдык жəне жеке денгейлерге сəйкес келетін бизнестін моральдік кағидаларын сипаттайтын нормативтік түжырымдама ретінде туындады [3].

Жоғарыда аталып өтілгендей, Г. Боуэннін «Бизнесменнін əлеуметтíк жауапкершілігі» жүмысы КӘЖ заманауи мəдениетíнíн негізін калады. Г. Боуэн (1953) «Бизнес коғам алдында кандай саналы міндеттер (жауапкершілік) алуы мүмкін?» сүрағын кояды жəне кəсíпкерлердíн əлеуметтíкжауапкершілігінің бастапқы анықтамасын береді: «КƏЖ кəсíпкерлердíц қоғамымыздың мақсаттары мен құндылықтары көзқарасы тұрғысынан қалаулы шешімдер қабылдау немесе бағыттар ұстану саясатын жүргізу міндеттемелеріне жатады» (6-б.). Оның берген түсінігі нормативті сипатқа ие болды. Кең резонанс тудырған оның идеялары КƏЖ теориясының негізі болды, бизнестің əлеумеллiк жауапкершілігінің табиғаты мен мазмұны жөнінде пікірталастың бағытының шектерін анықтады. Бұл белгілі теоретик А. Кэроллға Боуэнді «КƏЖ атасы», ал оның жұмысын бизнестің əлеумеллiк жауапкершілігін зерттеудің заманауи дəуíрíн ашқан меже ретінде анықтауға мүмкіндік берді. Түсіндірмесі ерекше көңіл бөлуге лайық, Хейлд (1957) де оны мақұлдайды: «КƏЖ максималды экономикалық тиімділікке қолжеткізу үшін ғана емес, сондай-ақ адамгершілікті жəне құрылымды əлеумеллiк саясатқа да қолжеткізу үшін менеджерлердің қоғам алдында өз міндеттемелерін мойындаулары» [4; 167]. Боуэннің сыншылары ретінде Т. Левитт (1958) пен кейінірек М. Фридман шықты, олардың пікірінше, КƏЖ осы тұрғыдан жүзеге асыру капитализмнің өліміне əкеледí, одан басқа, КƏЖ басты міндеті «бизнестің пайдасын арттыру» болып табылады. К.Дэвис 1960 ж. əлеумеллiк жауапкершілік басқару мəнмəтíнíнде қаралуы тиіс екендігін алғашқы болып негіздеді. Өз кезегінде, Дж. Макгуэр КƏЖ мазмұнын нақтылады, «корпорацияның тек экономикалық жəне құқықтық міндеттемелері ғана емес, сондай-ақ олардың шектерінен тыс шығатын қоғам алдындағы белгілі бір жауапкершілігі барын» атап өтті.

Біршама уақыт өткеннен кейін С.Сэти КƏЖ мазмұнын нақтылады, ол «корпоративтік іс- қимылды əлеумеллiк нормаларға, к¥ндылықтарға жəне болжалдарға сəйкес келетін деңгейде шығаруды» білдіреді. Алайда, Фредэриктің пікірінше, осыған дейін болған барлық жұмыстар «үн бойынша нормативті болды, бірақ жанжалда болған құндылықтарды анықтауда нақты болған жоқ». Нормативтік келіс шеңберінде КƏЖ мазмұнын негіздеу амалдары зерттеушілерді логикалық тығырыққа əкелгендíгí жөнінде қорытынды жасауға болады. КƏЖ-тí экономикалық, əдеп

жəне филантропиялық жауапкершілікті енгізетін пирамида түрінде келтірілген көпдеңгейлі жауапкершілік түрінде түсіндіруді ұсынған А. Кэроллдың үлгісін атап өтпеуге болмайды. Осылайша, Кэроллдың үлгісінің арқасында, КƏЖ мазмұны нақтыланды жəне «нормативтілік деңгейлері» жүйелендірілді, олар корпорациялар үшін мүлтіксіз, экономикалық жəне құқықтық жауапкершілік болып табылады жəне олар қоғамның қатаң талаптарына сəйкес келеді; сол кезде əдеп қоғаммен күтіледі, филантропиялық тек қалаулы ғана [5; 268].

Алайда А. Кэроллдың КƏЖ пирамидасының үлгісі сынға жиі ұшырайды жəне оны қайта ойластыру амалдары жасалады. Сыншылар оны, А. Кэроллға сəйкес, КƏЖ барлық деңгейлерінің басты элементі əдеп болатындығын, алайда «КƏЖ міндетті немесе белгілі бір міндетті күш болжанатындығы» сұрағы əлí шешілмегендігімен негіздейді [6].

Осылайша, Т. Левитт, М. Фридман, К. Дэвис, Дж. Пост, Л. Престон, А. Кэролл сияқты экономика, менеджмент жəне маркетингтің белгілі мамандарының жақтаушылары арасында өткен көпжылдық даулар мен сын КƏЖ-тщ мəнíн басқарушылық мəнмəтíнде анықтауға жəне нақтылауға əкелдí, оның мазмұнын нақтылау жəне жүйелендіру мүмкіндігін берді, бұл, өз кезегінде, КƏЖ-тí қағидалардың өзара байланысқан жүйесі ретінде сəйкестендíруге мүмкіндік берді [4]. КƏЖ-тщ дамуының екінші кезеңі корпоративтік əлеумеллiк сезгіштік (КƏС) (Corporate Social Responsiveness) тұжырымдамасы КƏЖ нормативтік тұжырымдамасымен толықтырылғандығымен белгіленді (1970 жж. ортасы – 1980 жж. соңы). Корпорациялардың басқарудың белгілі бір процестерін жүзеге асыру арылы қоғамның əсерíн сезіну қабілеті түсінілді.

Дегенмен, тұжырымдаманың екеуі С. Сэти, Р. Аккерман, Р. Бауэр, Д. Вотав, А. Кэролл, В. Фредерик сияқты ғалымдардың жұмыстарында олардың бір-біріне қатынасы эволюцияның бірыңғай процесінің жеке дербес немесе балама, немесе өзара байланысқан тұжырымдамалары, ретінде түсіндірілді.

Сэтти өзінің «The three dimensions of corporate social performance» классикалық мақаласында «корпоративтік əлеумеллiк тиімділік аспектілерін» талқылайды жəне {олеумет^'ш міндеттеме», «əлеумеллiк жауапкершілік» жəне {олеумет^'ш ықыластылық» ретінде аталуы мүмкін корпоративтік іс-қимылды ажыратады.

Бұған қарама-қарсы Э. Эпштейн КƏЖ жаңа тұжырымдамасын ұсынды, əлеумеллiк жауапкершілік, сезгіштік пен іскерлік əдеп ұғымдарын бір-бірімен байланыстырды. Оның пікірінше, бұл үш ұғым бір-бірімен тығыз байланысып қана қоймай, сондай-ақ зерттелетін мəселелер мен сұрақтар шеңберін дубляждайды. Ол КƏЖ-ты келесідей анықтады: корпоративтік əлеумеллiк жауапкершілік сəйкесíнше корпоративтік қатысушыларға жағымды əсер ететін нақты сұрақтарнемесе мəселелер бойынша (кейбір нормативтік стандарттар бойынша) үйымдық шешімдердің нәтижелеріне ол жеткізумен байланысты [7]. Осылайша, 70 жж. корпоративтік әлеуметтік ықыластылық пен корпоративтік әлеуметтік тиімділік терминдерінің пайда болуымен белгіленді. Олардың біріншісінде компаниялардың белсенді келісі баса айтылды жəне КƏЖ-ты стратегиялық басқарумен байланыстыру үшін пайдаланылды; екіншісі - сүрақтарды шешу үшін жəне, біруақытта, КƏЖ өлшеу амалы үшін басқарушылық қүрылымды үсыну амалы.

Екінші кезеңнің үшінші сатысында, Ю. Благовтың пікірінше (1970 жж. соңы - 1990 жж. ортасы), корпоративтік әлеуметтік қызметтің синтезделген түжырымдамасы пайда болды, ол КƏЖ генезисінің логикалық кезеңіне айналды (Corporate Social Performance) жəне КƏЖ қағидаларын, корпоративтік әлеуметтік сезгіштік процестерін жəне оларға ілеспе нәтижелерді жалпылады, нәтижесінде келесі зерттеулердің іргесі болып табылатын парадигма туындады [4]. Бүл парадигма «қалыпты ғылым» шеңберінде ғылыми зерттеулерді жасауға, сондай-ақ осы нәтижелерді бизнес-процестерде қолдануға мүмкіндік берді.

Д. Свенсонның, Р. Фредэриктің, Т. Джонстың жəне тағы басқалардың түжырымдамаларының мойындалуына қарамастан, ең талап етілген түжырымдама Д. Вудтың корпоративтік әлеуметтік қызметінің бүтін түжырымдамасы саналады, ол сол кездегі С. Сэтидің, С. Вартиктің, А. Кэроллдың жəне Ф. Кохреннің КСД-ға келістерін біріктірді жəне қайта қүрылымдады. Осылайша, Д. Вудқа сəйкес, КСД - ол «әлеуметтік жауапкершілік қағидаларының, әлеуметтік сезгіштік процестерінің жəне фирманың қоғамдық өзара іс-қимылдарына қатысты көзге түсерлік нәтижелердің бизнес- үйымдағы жүйесі» [8].

КƏЖ түжырымдамасының меншікті негізде дамуы. «Қағидалар - процестер - нəтижелер» келісі ғылымның әртүрлі салалары болып саналатын зерттеулерді біріктіруге мүмкіндік берді, сондай-ақ тәжірибелік бағдарланған КƏЖ проблематикасын анықтады. КƏЖ аумағы да, сондай-ақ үғымның өзі де үнемі кеңейетіндігін жəне эволюцияға үшырайтындығын ескеріп, КСД түжырымдамасы осы түжырымдаманың жеке ережелерін дамытатын немесе қарқынды өзгеріп жатқан жағдайлар мәнмәтінінде қағидалардың, нәтижелердің өздерін жаңаша түсіндіретін балама бағыттардың туындауы үшін негіз ретінде пайдаланылды. Жаңа балама түжырымдамалар бүрыннан бері қолданыстағы түжырымдамалармен қатар пайдаланылғандығын ескерген жөн, бүл КƏЖ дефинициясының көптеген түсіндірмелеріне әкелді. Зерттеушілердің бір тобының пікірін біріктірген кезде КƏЖ корпорацияның қоғаммен өзара іс-қимылының əдеп қағидаларына негізделетін автономды негізгі түжырымдама болып қалатындығы саналады.

Басқа зерттеушілер үшін КƏЖ көптеген идеялар, түжырымдамалар, әдістер үшін шатырлы түжырымдама ретінде жəне келесілер түсінілетін шартты, жинақы үғым ретінде экономиканың, менеджменттің, әлеуметтанудың, әдептің пэнаралық саласында көптеген зерттеулердің көрінісі ретінде пайдаланылды:

• компаниялар қоғам мен табиғи ортаға әсері үшін жауапкершілік көтереді;
• компаниялар бизнесті бірге жүргізетін басқа түлғалар үшін жауапкершілік көтереді (мысалы, жеткізілімдер шектерінде);
• бизнес коммерциялық мүдделерді жоғарылату мақсаттарында ғана емес, сондай-ақ қоғам алында өз қүндылығын өсіру үшін қоғамның кең шеңберімен өз қатынастарын басқаруы тиіс. Осындай анықтама бизнес пен қоғамның КƏЖ арқылы байланысын анықтауға мүмкіндік береді.

Осылайша, қазіргі кезде КƏЖ түжырымдамасының дамуы түжырымдаманың түзілген іргесінде мазмүнды алуан түрліліктің дамуымен сипатталады [9; 6].

КƏЖ эволюциясына сондай-ақ мүдделі тараптар, корпоративтік азаматтық жəне корпоративтік түрақтылық түжырымдамалары əсер етті, олар параллельді дамиды жəне көбіне бірін-бірі толықтырды.

1984 ж. Э. Фридман өзінің танымал болған мүдделі тараптар теориясын үсынады (Stakeholder Theory) жəне соныменен КƏЖ зерттеуде жаңа өлшем ашады. Алғашқыда «мүдделі тараптар» үғымы 1963 ж. Стэнфорд зерттеу институтының есебінде айтылды жəне «үйым тіршілік ете алмайтын топтарды» білдірді. Фридман келесі анықтаманы үсынып, қамту саласын кеңейтті: «Кез келген топ немесе эсер ете алатын түлға немесе корпорацияның мақсаттарына қолжеткізуге тәуелді». Сәйкесінше, мүдделі тараптарға клиенттер, бэсекелестер, кэсіби қауымдастықтар, бүқаралық ақпарат қүралдары, экологтар, жеткізушілер, үкімет, түтынушылар қүқықтарын қорғаушылар, жергілікті қауымдастықтар жəне бизнес-қауымдастық жатады, олардың белсенді қатысуы корпоративтік элеуметтік жауапкершілікті табысты жүзеге асыру үшін қажет [10].

Автор Ю.Е. Благовтың мүдделі тараптар тұжырымдамасының рөлін (Stakeholder Concept) екі түрлі қарастыруға болатындығымен келіседі. Бір жағынан, бұл тұжырымдама корпоративтік əлеуметтíк қызметтің барлық қатысушыларын «нақты мүдделі тараптардың (стейкхолдерлердің) болжалдарын қанағаттандыруға бағытталған» ретінде персонификациялауға жəне нақтылауға мүмкіндік береді. Мүдделі тараптар тұжырымдамасының осындай «қызметтік» рөлі баламалы синтетикалық тақырыптар ретінде корпоративтік азаматтық жəне корпоративтік тұрақтылық тұжырымдамасын дамыту үшін де алады. Басқа жағынан, мүдделі тараптар тұжырымдамасы толыққанды болып табылады, оған əлем ғалымдарының 200 астам еңбектері арналған. КƏЖ-ке көптеген жарияланымдарын арнаған беделді ғалым М. Кларсксонға сəйкес, «нəтижелíлíк пен корпоративтік əлеуметтíк қызметті бағалау корпоративтік əлеуметтíк жауапкершілікті жəне сезгіштікті сипаттайтын тұжырымдамаларға негізделген үлгі мен əдíстеменí пайдалану кезінде ғана емес, сондай-ақ корпорацияның мүдделі тараптармен қатынастарын үйлестіру (басқару) шартында тиімдірек талдануы мүмкін» [11].

В. Фредэрик барлық пікірлерді тұжырымдады, оның пікірінше, корпоративтік əлеуметтíк сезгіштік тұжырымдамасына ауысу бірқатар міндеттерді шешуге мүмкіндік берді: бизнеске моральдік қысым деңгейін төмендету; нақты басқарушылық құралдарға жəне техникаларға, ұйымдық құрылымдарға, сондай-ақ мінез-құлықтық үлгілерге көңіл бөлу; бизнес пен қоғамның өзара іс-қимыл жасау саласында эмпирикалық зерттеулерді дамыту; дивизионалды құрылыммен, əлеуметтíк есептіліктің кемшіліктерімен, менеджерлердің қызметін бағалаудың шектеулігімен, капитал нарығының даму өзгешелігімене жəне əлеуметтíк шығындарды бағалаумен байланысты ұйымдық сезгіштікті дамытудағы шектеулерді зерттеу.

Корпоративтік азаматтық (Corporate Citizenship, бұдан əрí КА) жəне əсíресе корпоративтік төзімділік тұжырымдамалары (Corporate Sustainability) көбіне зерттеулердің бағытын да, сондай-ақ мазмұнын да өзгертті, оларды компаниялардың тұрақты бəсекелíк артықшылықтарға қолжеткізумен байланыстырды. Корпоративтік азаматтық арналған көптеген шетел ғалымдарының, атап айтқанда, А. Крейннің, Дж. Мунның, Б. Альтманның еңбектерінде КА термині ретінде бизнесті саясаттың, филантропияның жəне экономиканың өзара байланысқан жүйесінде позициялау түсініледі, себебі «корпорацияларға ғалымдардың «əлеуметтíк жауапты» болу үндеулерімен келіспей, «жақсы корпоративтік азамат» болудың меншікті бағдарламасын тұжырымдау керек».

Автордың пікірінше, КӘЖ-тың КА-тан маңызды айырмашылықтарының бірі сыртқы ортамен өзара іс-қимыл жасау болып табылады, осылайша сыртқы ортамен өзара іс-қимыл жасау КƏЖ үшін өзара іс-қимыл жасау мен бейімделудің тиімді механизмдерін іздеуді білдірсе, КА өзі заманауи корпорациялардың тұрақты түрде өсетіндіктеріне байланысты сыртқы ортаның бір бөлігі, яғни қоғамның толыққанды мүшесі, болып табылады.

КА-тың әртүрлі түсініктемелерін талдай келе жəне С.П. Перегудовпен келісе отырып, мына тұжырымға келеміз: корпоративтік азаматтық – даму стратегиясын жүзеге асыруда бірлесіп қатысу үшін басқа əлеуметтíк институттармен жүйелі өзара іс-қисыл жасауға енгізуге бағытталған компанияның жауапты қоғамдық іс-қимылының үлгісі. Осы үлгіні жүзеге асыру үшін компания тікелей экономикалық қызметте, сондай-ақ табиғатты қорғау жəне əлеуметтíк салаларда əлеуметтíк жауапты бастамалардың бағдарламаларын əзíрлейдí жəне жүзеге асырады. Бұл екі ұғымды ұқсастыратын сарапшылармен жəне практиктармен келіспейміз, себебі КƏЖ корпорациялардың қызметінің əлеуметтíк аспектілеріне жəне стейкхолдерлермен өзара іс-қимыл жасаудың басты басымдылықтарына екпін жасаса, ал КА осындай өзара іс-қимыл жасаудың қоғамдық-саяси құраушысына екпін жасайды. Одан басқа, диссертанттың пікірінше, КА эволюциялық нысан болып табылады [1; 16].

Нақты мағынасы адамның өз өмірін жəне əл-ауқатын жақсартудағы íс-əрекеттерí мен болжалдары жəне табиғи əлем ресурстарының жəне экожүйенің жағдайы арасындағы тұрақты өзара байланыс болатын нақты мағынамен тұрақты даму тұжырымдамасына келетін болсақ, «бұл тұжырымдама кем дегенде біздің ұрпағымыз сияқты өмір сапасына рахаттану үшін перспективаларды қолдауға бағытталған». Брантлэнд есебіне сəйкес, экономикалық даму, əлеуметтíк даму жəне қоршаған ортаны қорғау - тұрақты даму мəселелерí арналған үш өлшем. Тұрақты даму бойынша бүкілолемдік іскерлік кеңеске (WBCSD) сəйкес, тұрақты даму ол «бизнестің өзін этикалық ұстауға жəне жұмыс күшінің жəне олардың отбасыларының, сондай-ақ қауымның жəне жалпы қоғамның өмірлерінің сапасын жоғарылата отырып, экономикалық дамуға ықпал етуге жалғасып жатқан міндеттемесі».

Бұл тұжырымдама КƏЖ қағидаларын өзіне экономикалық, əлеуметтíк жəне экологиялық үш түрлі жауапкершілікті енгізетін корпоративтік жауапкершілік қағидалары ретінде нақтылауға мүмкіндік берді. Одан басқа, оның дамуы бизнестің теориясына жəне тəжíрибесíне экономикалық, əлеуметтíк жəне экологиялық өлшеулерді енгізетін үштік қорытынды (үшбірлік) ұғымын енгізу мүмкіндігін берді. Элкингтон Triple Bottom Line (3Р) танымал тұжырымдамасын ұсынды, онда үш мəселе қаралады: əлеуметтíк жауапкершілік (адамдар), экологиялық жауапкершілік (Планета) жəне экономикалық жауапкершілік (пайда). Осылайша, əлеуметтíк жауапты компания экономикалық гүлдену, əлеуметтíк зділеттілік жəне қоршаған ортаны қорғау институты ретінде қарастырылуы мүмкін. Үшбірліктің бұл тұжырымдамасы корпоративтік əлемде кеңінен танымал болды жəне People, Planet жəне Profit идеясына негізделе отырып, нығайып жатыр, бұл «қоршаған орта мен қоғам үшін жақсы əсер ететіні бизнестің қаржы көрсеткіштеріне де жақсы əсер ететіндігін» білдіреді.

Осы кезеңде Кэролл жəне Бухгольц КƏЖ-ты «индивид өзінің íс-əрекеттерíн барлық əлеуметтíк жүйеге қатысты қарастыруын жəне осы жүйенің кез келген саласындағы íс-əрекеттщ салдары үшін жауапкершіліктен ұстап қалуын талап ететін əлеуметтíк жауапкершілік идеясы» ретінде анықтайды [12].

КƏЖ саласындағы негізгі халықаралық стандарттар - GRI (Global Reporting Initiative) қаржылық емес есептілік тобының стандарттары жəне 2010 жылдың соңында қабылданған ISO-26000 əлеуметтíк жауапкершілік халықаралық стандарты - корпоративтік тұрақтылық идеясына негізделген. Сонымен бірге корпоративтік əлеуметтíк жауапкершілік талдаудың бастапқы нүктесі болып қалады. Дж. Мунның пікірінше, «корпорациялар өзгерістер «агенті» ретінде жиі қарастырылатындықтан, осы тұжырымдамалардың арасындағы байланыс теңдік пен еркіндік арасындағы байланыс сияқты айқын болып табылады. Сəйкесíнше, корпорациялар тұрақты өндіру жəне тұтыну, климат өзгерістері мен энергияның жетіспеушілігі, табиғи ресурстарды қорғау жəне жергілікті қауымдастықтардың тұрақты дамуы сияқты тұрақты дамудың күнтәрті6інің осындай тармақтарын жүзеге асыру үшін жауапкершілікті өздеріне алады» [13].

Осылайша, КƏЖ тұжырымдамасының эволюциясының екі белгіленген кезеңдері барысында күрделі тұжырымдамалық жүйе қалыптасты. КƏЖ «шатырлы» тұжырымдама рөлін атқаруды жалғастырады, сол уақытта теориялық пікірталас пен оның тəжíрибелíк қосымшалары балама тақырыптармен байланысты болады. Сонымен бірге заманауи ғылыми жəне іскерлік əдебиетте өзіне мүдделі тараптардың болжалдарына бағдарлануды, корпоративтік азаматтық апелляцияны жəне тұрақты дамуға ұмтылуды енгізбейтін КƏЖ анықтамасын кездестіру мүмкін емес. Прагматизм əдíстемесíне негізделген балама тақырыптарды дамыту 1990 жж. ортасынан бастап КƏЖ проблематикасы стратегиялық басқару теориясында белсенді қарастырыла бастағандығына ықпал еткендігін атап өткен жөн. КƏЖ тұжырымдамасының эволюциясының бірінші кезеңінде жеке «стратегиялық» мəселелер корпоративтік əлеуметтíк сезгіштікті зерттеу кезінде көтерілген немесе КƏЖ-ты инструменталдық «ақтау» амалдарымен байланысты болса, «қағидалар — процестер — нəтижелер» логикасы КƏЖ проблематикасына стратегиялық басқарудың негізгі тұжырымдамаларын тікелей қосуды мүмкін етті.

Əдебиеттер тізімі

1. Перегудов С.П. Корпоративное гражданство: концепции, мировая практика и российские реалии / С.П. Перегудов, И. Семененко. — 1-е изд. — М.: Прогресс-Традиция, 2008. — 448 c.
2. Благов Ю.Е. Генезис концепции корпоративной социальной ответственности / Ю.Е. Благов // Вестн. Санкт- Петербург. ун-та. — 2006. — 8. — С. 7-10 [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://cyberleninka.ru/article/n/genezis- kontseptsii-korporativnoy-sotsialnoy-otvetstvennosti-2.
3. Нехода Е.В. Теория и практика корпоративной социальной ответственности / Е.В. Нехода. — Томск: Изд. дом Томск. гос. ун-та, 2015. — 340 с.
4. Shafiqur Rahman. Evaluation of Definitions: Ten Dimensions of Corporate Social Responsibility / Shafiqur Rahman // World Review of Business Research. — Vol. 1. — No. 1. — March, 2011. — P. 166-176.
5. Caroll A.B. Corporate Social Responsibility: Evolution of Definitional Costruct / A.B. Caroll // Busines and Society. — 1999. — Vol. 38. — No. 3. — P. 268-295.
6. Беляева И.Ю. Корпоративная социальная ответственность: возвращение к истокам / И.Ю. Беляева, М.А. Эскиндирова // Рос. журн. менеджмента. — 2006. — Т. 4. — № 3. — С. 186-190.
7. Epstein E. The corporate social policy process: beyond business ethics, corporate social responsibility and corporate social responsiveness / E. Epstein // California Management Review. — 1987. — Vol. 24. — No. 3. — P. 31-42.
8. Wood D, Corporate social performance revisited // Academy of management review. — 1991. — Vol. 16. — No. 4. — P. 691–718.
9. Благов Ю.Е. Эволюция концепции корпоративной социальной ответственности и теория стратегического управления / Ю. Е. Благов // Вестн. Санкт-Петербург. ун-та. — 2011. — Вып. 1. — 7–10-б.
10. Freeman R.E. Strategic Management A stakeholder approach / R.E. Freeman. — Boston: Pitman publ., 1984. — P. 38.
11. Clarkson E. A Stakeholder Framework for Analyzing and Evaluating Corporate Social Performance / E. Clarkson // Academy of Management Review. — 1995. — Vol. 20. — No. 1. — P. 92–117. JOURNAL ARTICLE, Stable URL: http://www.jstor.org/stable/258888.
12. Waseem Bahadur. Corporate Social Responsibility for a Sustainable Business [Electronic resource] / Waseem Bahadur, Omar Waqqas // Journal of Sustainable Society. — 2013. — Vol. 2. — No. 4. — Access mode: http://www.worldscholars.org.
13. [Electronic resource]. — Access mode: https://www.globalreporting.org.