Синологтар тарапынан «Қазіргі қытай тіліндегі сөз тіркестері» тақырыбы әдетте қарастырылмайды. Көптеген оқулықтар мен монографиялар осы тақырыпты айналып өтуде[1]. Бірақ И.В. Войцехович и А.Ф. Кондрашевский өз еңбектерінде сөз тіркестерінің екі турін: номинал (анықтамалық) және етістікті-объектілі сөз тіркестерін қарастырды. Сөз тіркестері тақырыбын қарастырған тағы бір жұмыс В.Ф. Щичконың зерттеулері[2]. Алайда ол жердегі сөз тіркестері өте солғын қарастырылған. Автор аз ғана сөз тіркестерін қарастырумен шектелген және оларды бөліну белгілерін шатастырады. Сонымен қатар, осы жұмыста сөйлемнің құрылымы сөз тіркестерінің деңгейінде талданады, бұл ретте жіктеудің өзі оның құндылығын жоғалтады.
Қытай синологтарына келетін болсақ, соңғы уақытта олардың сөз тіркестерінің тақырыбына қызығушылықтары артқан. Бұл тақырып барлық оқулықтарда грамматика бөліміне енгізіліп жүр.[3].
Қазіргі заманғы қытай тілінің сөз тіркестерінің жіктелуін сипаттағанда эр автор сөз тіркестерінің санын әр түрлі береді. Мысалы Син Фуидің оқулығында сегіз негізгі сөз тіркесі және жеті ерекше сөз тіркестері берілген.
Біріншісі:
- Біртекті сөз тіркестері ($EolSii|Lianhe duanyu).
- Анықтамалық сөз тіркестері (IaiEISiiIPian zheng duanyu).
- «Негізгі сөз + қосымша элемент» сөз тіркестері (iE#jSii|Zheng bu duanyu).
- Етістікті объектілі сөз тіркестері(ЕЖ®іі|Одпд bin duanyu).
- Предикативті қатынастары бар сөз тіркестері (HEiIISiiIZhij wei duanyu).
- Аппозитивті (жалғыз) сөз тіркестері(ЖШ£аі§Ғй zhT duanyu).
- Біртекті ауызша сөз тіркестері (ЙййШіиЬіап dong duanyu).
- Жүйелі байланысты сөз тіркестері OiMSiiIJian уй duanyu) жатқызылды.
Син Фуи арнайы сөз тіркестеріне жатады:
- «Сан есім+мөлшер сөз» конструкциялы сандық сөз TipKecTepiOSIgiiiShuIiang duanyu), «сілтеу есімдігі»+мөлшер сөз»сөз тіркестері OSISiHZhi Iiang duanyu).
- Бағытты сөз тіркестері (SfvjiviiIFangwei duanyu).
- «Модальді етістік +негізгі етістік» сөз тіркестеріОН'ISiiINeng yuan duanyu)
- «Негізгі етістік + бағыттың қосымша элементі» OOSiiIQOxiang duanyu).
- «предлог+зат есім» сөз тіркестері (SiMSinJieci duanyu).
- «ЙИ» қызмет сөзінің көмегімен жасалған сөз тіркестеріОИОіЦОе zi duanyu).
- Салыстыруды білдіретін қосалқы сөздерді қолданумен туындаған сөз тіркестері (SlSISiiIBT duan duanyu) [4].
Erep бұл жіктеме мен қазіргі заманғы қытай тілінің сипаттама грамматикасында берілген деректермен салыстыратын болса қ, онда «модальді етістік +негізгі етістік» OiMISiiI) конструкциялы сөз тіркесі мен қызмет сөзі арқылы жасалған салыстыруды білдіретін сөз тіркесінің (SISISiiI) жоқтығын байқау қиын емес.
«Модальді етістік +негізгі етістік» конструкциялы сөз тіркестеріне О®ISiiI) әр ғалымның әр түрлі көзқарастары бар. Мысалы Чжан Бинь оларды модальды етістік негізгі етістіктің алдында келетіндіктен, модальді етістік негізгі етістікті пысықтайды деп түсіндіре келе оны пысықтауыштық сөз тіркесіне жатқызды.
Басқа ғалымдар мұндай сөз тіркестерін етістікті объективті сөз тіркестері деп қарастыру керек деп ойлайды. Себебі моддальді етістіктен негізігі етістікке «Ю?» (Не?) деген сұрақ қоюға болады. Мысалы:
Women уао Shixian ITxiang de һёхіё shehui->Wdmen уао zud shenme?
Біз идеалды үйлесімді қоғамға жетуіміз керек-> Біз не істеуіміз керек?
мтмммммжо-минжмжто ?
Dui Shichang hui fasheng fumian yTngxiang->Dui Shichang hui zud shenme?
Нарыққа кері эсер ету -> Нарықпен не болады?
Син Фуи бұл сөз тікркестерінің түрлерін жеке топқа бөліп қарастырады. Бұл ресей лингвисттерінің пікірлеріне сәйкес келеді. Олар мұндай сөз тіркестерінің түрлеріне күрделі етістікті баяндауыш деп қарайды. Сондықтан біз Син Фуидың жұмысына негізделе отырып, «Модальді етістік +негізгі етістік» конструкциялы сөз тіркестерін бөлек топқа жатқызамыз [5].
Салыстыруды білдіретін қосалқы сөздермен қалыптасқан сөз тіркестеріне келсек, кейбір сионологтар оларды арнайы топқа жатқызады, ал басқалары оларды «бос» деп санайды және сөз тіркестерінің деңгейінде талдау жасағанда, олардың соңында нүкте қояды. Біз Син Фуидың соңынан осы сөз тіркесінің түрін өз классификациясына жатқызамыз. «& ШИ», «> ~О», «МВ ШО>,
« Ж» конструкциялары бар сөйлемдерді талдау кезінде қиындықтарды
болдырмау үшін осы жағдайды келесі мысалда келтірейік, онда «f£W> конструкциясы кездеседі.
Ұзын жыландармен шексіз қалыңтүтін үнемі құбырлардан шығып тұрды.
Сөйлемдерді сөз тіркесі деңгейінде зерттеудің тағы бір қиындығы «етістік+ табыс септікті конструкциялы» сөз тіркестерін кейбір қытай лингвисттері «негізгі сөз + қосымша элемент»конструкциялы сөз тіркестеріне жатқызса,(Й!ЖШд), ал басқалары - етістікті объектілі сөз тіркестеріне жатқызады. (ЙіЖШп) [6].
(Gai Iunwen уй 1966 nian fabiao zai zhege хиёһиі de zazhi shang.)
Бұл мақала 1996 жылы осы ғылыми қоғамның журналында жариялады.
Жіктеудің бұл нұсқасында «W&» етістігіне табыс септіктегі «Й I:»
конструкциясы қосылады да «ЙіЖш§»(5һй Ьй гіиапуй)қосымша сөз тіркесітүріндегі сөз тіркесін құрайды.
Сөйлемдерді сөз тіркесі деңгейінде зерттеудің тағы бір туғызатын қиындығы, сөйлемнің құрамында бірінші орында бастауыш емес, пысықтауыштың тұруы. Кейбір қытай синологтары мұндай пысықтауышты бастауыш деп есептейді. [7]
Дәстүрлі түсінікте пысықтауыш термині етістікке, баяндауышқа анықтауыш болады.Егер мұндай сөз тіркестерінде олардың бірінші мүшесін пысықтауыш деп мойныдаса, онда пысықтауыш толық сөйлемге анықтауыш ретінде есептеледі. Пысықтауышты препозицияда бастауыш деп атау орынсыз сияқты.
Ал сөйлемде сөз тіркесі деңгейінде талдағанда оқулық авторларының көпшілігі «үлкеннен кішіге» талдаумен шектеледі[8].
Лань Биньхань и Син Сяндун редакциялығымен шыққан «JERiXin»(Xiandai һапуй) Қазіргі қытай тілі атты кітапта бір сөйлемнің талдануы үлкеннен кішіге талдауымен граф түрінде және төртбұрышты көпдеңгейлі схема түрінде берген, сондай-ақ «кішіден үлкенге» түрінде мысал келтірілген. Бұл мәлімет белгілі бір қызығушылық тудырады, алайда бұл кітаптың авторлары көрініп тұрған «кішіден үлкенге» талдауы ең қолайлы деген қорытынды шығармайды [9].
Бұл мақаладан біз қытай тілінің қаншалықты қиын тіл екенін көреміз. Себебі эр лингвист сөз тіркесін өзінше әр түрлі бөледі. Бір сөз тіркесінің түрін әрқалай атап көрсетеді және сөйлемді сөз тіркесінің деңгейінде талдағанда әр түрлі схеманы қолданады.
Әдебиеттер тізімі:
- 1. Курдюмов B.A. Предикация и предикативность в китайской и рус-ской речи. - Дисс.канд. филологич. наук. — M.: ВАЭФП, 1993. - 160 с.
- 2.Щичко В.Ф. Практическая грамматика современного китайского языка. - M.: Восточная книга, 2014. - 208 с.