Ұлттық жəне халықаралық құқықтың өзара əрекеті: конституциялық-құқықтық негіздер

Мақалада Қазақстан Республикасының жəне шет елдердің қолданыстағы конституциялық заңнамасын, ғылыми əдебиетті зерделеу мен талдау негізінде Қазақстан мен шет елдердегі ұлттық жəне халықаралық құқықтың өзара іс-қимылын конституциялық-құқықтық реттеудің өзекті мəселелері қаралған. Ішкі жəне халықаралық құқықтың арақатынасын бекітетін конституцияларды зерттеуге басты орын берілген, халықаралық жəне ішкі құқықтың өзара əрекеттесуін бекітудегі негізгі заңдардың əртүрлі тəсілдеріне талдау жасалған. Авторлар халықаралық жəне конституциялық құқық нормаларының өзара іс-қимылына қатысты теориялық жəне практикалық мəселелерді жария етеді. Салыстырмалы-құқықтық талдау арқылы ұлттық жəне халықаралық құқықтың арақатынасын конституциямен реттеудің өзіне тəн белгілері мен ерекшеліктері ашылған. Жалпыға бірдей жаһандану жəне интернационализация жағдайында отандық Конституция жалпы конституционализм дамуының əлемдік тенденцияларына сəйкес келетіні анықталды. Ішкі жəне халықаралық құқықтың өзара іс- қимылын конституциялық-құқықтық реттеуді жетілдіру мақсатында халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидалары мен нормаларының ұғымы мен мазмұнын, олардың ұлттық құқықтық жүйелер иерархиясындағы рөлі мен орнын айқындаумен байланысты теориялық жəне практикалық мəселелерді одан əрі ғылыми тұрғыдан əзірлеу қажеттігі негізделеді. Сонымен қатар, авторлар конституциялық заңнамаға адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтары халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидалары мен нормаларына сəйкес жəне конституцияға сəйкес танылатындығы жəне оларға кепілдік берілетіндігі туралы ережені енгізуді ұсынған.

Кіріспе

Жаһандану процестері жан-жақты жəне қайтымсыз сипатқа ие болатыны анық. Бұл бүкіл əлемдік қоғамдастық, барлық халықтар мен мемлекеттер үшін маңызы бар проблемалардың бірінші орынға қойылуына байланысты жəне оларды жеке мемлекет жалғыз өзі шеше алмайды. Бұл қоғамдық қауіпсіздік, халықаралық терроризмге, есірткі бизнесіне қарсы күрес, экологиялық мəселелерді шешу, жалпыадамзаттық құндылықтарды, оның ішінде адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау мəселелері. Сондықтан барлық мемлекеттердің алдында барлық халықтар мен елдердің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, ұлттық жəне халықаралық мүдделерді үйлестіру қағидаты негізінде олардың ынтымақтастығына ықпал ететін əлемдік тəртіпті қалыптастыру міндеті тұр.

Əлемдік дамудың қазіргі кезеңінің ерекшелігі — бұл адам құқықтары, əсіресе оларды қорғау тұрғысынан, ұлттық конституционализмге үстемдік ететін аймақтық немесе жаһандық құқықтық тəртіпті қалыптастыру құралы болып табылады [1; 9].

Жаһанданудан туындаған, əртүрлі құқықтық жүйелердің жақындасуына, олардың белсенді өзара іс-қимылына жəне өзара енуіне əкелетін қазіргі заманғы халықаралық саяси жəне экономикалық шындықтар əлемдік конституциялық процестерге үлкен əсер етеді. Халықаралық қоғамдастық адам құқықтарының əмбебап тұжырымдамасын қалыптастырды, оларды құрметтеу халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары дəрежесіне көтерілді. Бұл барлық мемлекеттерге халықаралық қоғамдастықтың ортақ мүдделерінің басым саласын құрайтын адам құқықтарының тарихи қол жеткізілген стандарттарын сақтау жəне оларға кепілдік беру міндетін жүктейді. Адам құқықтары мемлекет демократиясының басты өлшемі болып табылады. Олар басқа мемлекеттермен жəне бүкіл əлемдік қауымдастықпен қарым-қатынаста саясаттың негізін құрайды. Адам құқықтары проблемасының интернационализациясы оның мемлекеттің ішкі істерінен халықаралық саясат пен құқық факторына, адам құқықтары мəселелері бойынша халықаралық юрисдикцияны тануға көшуіне əкелді.

Адам құқықтарын бүкіл халықаралық қауымдастық жалпыадамзаттық құндылық ретінде таниды. Бұл мемлекеттердің жеке адамның құқықтары мен бостандықтары стандарттарын сақтауға қатысты келісілген саясат жүргізуін, мемлекеттердің адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтауын бақылау жөніндегі арнайы халықаралық органдар құруды көздейді.

Қазіргі заманғы құқықтың дамуының маңызды заңдылықтарының бірі халықаралық жəне ішкі құқықтың өзара іс-қимылын тереңдету болып табылады. Халықаралық жəне ішкі құқықтың тереңдеп келе жатқан өзара іс-қимылы ХХІ ғасырдағы құқық дамуының негізгі үрдістерінің бірін құрай отырып, мемлекетішілік құқықтың интернационализациясын негіздейді [2; 115]. Құқықты интернационалдандыру деп құқық қағидаттары мен ұлттық заңнамалардың жақындасуын, əртүрлі құқықтық жүйелердің өзара ықпалын тереңдетуді түсінуге болады. Жаңа əлемдік экономикалық жəне əлеуметтік жағдайлар əртүрлі мемлекеттердің құқықтық жүйелерінің үйлесімділігі мен олардың бір- бірімен өзара əрекеттесуі қажеттілігін талап етеді. Бұған, ең алдымен, халықаралық құқықтың ішкі құқықтан басымдығын мойындау, сондай-ақ халықаралық құқықтың əсерінен ішкі құқықтың қарқынды өзгеруі арқылы қол жеткізіледі.

Əдістер мен материалдар

Мақаланың тақырыбын зерттеуде: салыстырмалы құқықтық, логикалық-құқықтық, тарихи, жүйелік-құрылымдық, сондай-ақ құқықтық нормаларды түсіндірудің арнайы құқықтық əдістері қолданылды.

Нəтижелер мен талқылаулар

Қазақстан Республикасының Конституциясында республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады деп белгіленген (4-бап, 3-т.), халық Конституцияны əлемдік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып қабылдайды (кіріспе) [3], сол арқылы Қазақстанның жалпыадамзаттық құндылықтарға бейімділігі атап көрсетіледі.

Қазақстанның құқықтық жүйесіндегі халықаралық нормалардың мəні мен орны Конституцияның ережелерімен айқындалады. Қазақстан Республикасының Конституциясы жалпыға бірдей танылған халықаралық-құқықтық актілерде қамтылған, өзіне неғұрлым құнды, демократиялық, адамгершілік қасиеттерді сіңірген құжат болып табылады [4; 84].

Халықаралық құқық нормалары ішкі құқық нормаларымен əртүрлі дəрежеде реттелетін кеңістікте қолданылады. Сонымен қатар, нормалар арасында бəсекелестік жəне заңды қолдануда қарама-қайшылықтар туындауы мүмкін. Объективті жəне субъективті себептерге байланысты ұлттық заңнаманың нормалары халықаралық құқық нормаларына қарағанда нақты құқықтық қатынастарды реттеуге анағұрлым адекватты қарай алады. Бұл əртүрлі факторларға байланысты болуы мүмкін: ұлттық дамудың ерекшеліктері, тарихи дəстүрлер, оны кейінірек қабылдау арқылы ұлттық құқық нормаларын реттеудің жетілдірілген механизмі жəне т.б. Сондықтан халықаралық құқықтың белгілі бір нормасын ішкі заңнамаға енгізу мəселесі əр нақты нормативтік-құқықтық актіге қатысты жеке шешілуі керек. Сонымен бір уақытта ұлттық құқықтық жүйе ықтимал коллизиялар мен біртектес құқықтық қатынастарды реттеудің əртүрлі тəсілдерін болдырмау үшін осындай жалпы механизмдерді орнатуға тиіс.

Бұл мəселе бойынша екі негізгі ұстанымды бөлуге болады. Бірінші тəсіл халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған нормалары мен қағидаттарына қатысты конституцияның басымдығын болжайды. Екінші тəсілдің негізін қалаушы — X. Кельзен болып табылады. Оның мəні халықаралық құқық нормаларының үстемдігінен тұрады, содан кейін конституцияның нормалары, содан кейін конституциялық заңдардың нормалары, содан кейін заңдар жəне т.б.

Дамудың неғұрлым алғашқы сатысында қабылданған негізгі заңдар халықаралық жəне ұлттық құқық нормаларының арақатынасы туралы мəселені реттейді. Сонымен, 1787 жылы қабылданған жəне қазіргі уақытта қолданыста болған АҚШ Конституциясының 6-бабында бүкіл ел бойынша АҚШ Конституциясы мен заңдарының басымдығы белгіленеді, алайда федералды билік жасасқан шарттармен қатар болса. [5]. Осылайша, АҚШ Конституциясы өз нормаларын шарттардан жоғары қояды. Сонымен қатар, бұл норма АҚШ Жоғарғы Сотының шешімдерінде бірнеше рет расталды [6; 14].

Халықаралық шарттарға келетін болсақ, көптеген шет мемлекеттердің конституциялары халықаралық шарттың ішкі қатынастарға əсер етудегі басымдығын белгілейді, халықаралық шарт елдің құқықтық жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде енгізіледі. Мысалы, АҚШ Конституциясы халықаралық шартты ел құқығының бір бөлігі деп жариялады. Сол 6-бапта «осы Конституция жəне оны орындау үшін шығарылған Америка Құрама Штаттарының заңдары, сондай-ақ Америка Құрама Штаттары жасаған немесе жасасатын барлық шарттар елдің ең жоғарғы заңдары болып табылады жəне əр штаттың судьялары оларды орындауға міндетті, дегенмен Конституция мен жекелеген мемлекеттердің заңдарында қарама-қайшы ережелер кездестірілген» [5].

Шет мемлекеттердің ішкі құқығы, бір жағынан, əдет-ғұрып түріндегі жалпыға бірдей танылған принциптер мен халықаралық құқық нормалары мен екінші жағынан шарттар арасындағы айырмашылықты тудырады. Халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормалары жалпы трансформация тəртібімен елдің ішкі құқығына енгізіледі. Олардың жалпы қабылдануына жəне объективті қажеттілігіне байланысты олардың ұлттық құқыққа қайшы келуі сирек кездеседі. Сондықтан мемлекеттер ұлттық құқықтағы шарттық нормалардың мəртебесіне ерекше назар аударады [7; 226].

АҚШ-тың сот практикасы халықаралық құқықтың əдеттегі нормаларды заңдардан төмен қояды. Сонымен, АҚШ Жоғарғы сотының «Пакетбот Гавана» ісі бойынша шешімі (1900 ж.) əдеттегі халықаралық құқық «егер халықаралық келісім немесе атқарушы немесе заң шығарушы биліктің басқа нормативтік актісі немесе сот шешімі болмаса» соттардың қолдануы үшін елдің құқығының бөлігі болып табылады деп тапты. АҚШ соттары осы ережені əлі де ұстанады. Көріп отырғаныңыздай, əдеттегі нормалар тіпті сот шешімдерінен, іс жүргізу құқығынан да төмен болады [6; 12–13].

Еуропаның жаңа құқықтық жүйелеріндегі əдеттегі нормалар туралы мəселе басқаша шешілуде. Германияда жалпы халықаралық құқық нормалары елдің құқығына ғана емес, сонымен қатар заңдарға қарағанда басым күшке ие. Голландияда əдеттегі халықаралық құқықтың барлық нормалары қолданылуға жатады. Португалия Конституциясының 8-бабында: «жалпы немесе əдеттегі халықаралық құқықтың нормалары мен принциптері Португалия құқығының ажырамас бөлігі болып табылады» — деп жазылған [8].

Көптеген шет мемлекеттердің жаңа конституциялары халықаралық құқық нормаларының мемлекетішілік құқықтан үстемдігі қағидасын бекітеді. Мысалы, 1991 жылғы Болгария Республикасы Конституциясының 5-бабында: «Болгария Республикасы үшін конституциялық тəртіппен ратификацияланған, жария етілген жəне күшіне енген халықаралық шарттар елдің ішкі құқығының бөлігі болып табылады. Олар өздеріне қайшы келетін ішкі заңнама нормаларынан басым болады» [9].

Француз Республикасының Конституциясында «Халықаралық шарттар мен келісімдер туралы» — деп көрсетілген. VI бөлімде тиісті түрде ратификацияланған немесе мақұлданған шарттардың немесе келісімдердің, əрбір келісімді немесе шартты екінші тарап қолданған жағдайда, жарияланған кезден бастап ішкі заңдардың күшінен басым күші болады», деп айтылады (55-б.) [10].

Испания Конституциясы Испанияда заңды түрде жасалған жəне ресми түрде жарияланған халықаралық шарттар оның ішкі заңнамасының бір бөлігін құрайды деп жариялады. Олардың ережелері шарттардың өзінде көрсетілген тəртіппен немесе халықаралық құқықтың жалпы нормаларына сəйкес ғана жойылуы, өзгертілуі немесе тоқтатыла тұруы мүмкін (96/1-бап) [11].

Нидерланды Конституциясына сəйкес халықаралық шарттар тікелей қолданылатын құқық болып саналады жəне ұлттық құқықтан басым болады. Мəселен, Нидерланды Конституциясының 93-бабына сəйкес халықаралық шарттар мен халықаралық ұйымдардың барлық тұлғалардың орындауы міндетті болып табылатын актілерінің ережелері олар жарияланғаннан кейін ғана қолданылуға тиіс [12].

Халықаралық құқықтың ішкі құқықтан басымдығын мойындау Ресей Федерациясының Конституциясында көрініс тапты. Конституцияның 15-бабының 4 тармағында «халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормалары жəне Ресей Федерациясының халықаралық шарттары оның құқықтық жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Егер Ресей Федерациясының халықаралық шарттарында заңмен қарастырылғаннан басқа ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады» [13].

Сонымен бірге, шет елдердің конституциясында халықаралық шарттардың ұлттық конституцияға оларды жасасу, ратификациялау жəне қолданысқа енгізу сатыларында сəйкестігін қамтамасыз ететін механизмді құруға бағытталған ережелер одан сайын артып келеді. Сонымен, Испания Конституциясы бірқатар халықаралық шарттар немесе келісімдер жасасу үшін мемлекеттік органдар кез келген заңды өзгертуге немесе жоюға немесе оларды орындау үшін заңнамалық сипаттағы шаралар қабылдауға əсер ететін шарттар мен келісімдерді қоса алғанда, Бас Кортестерден алдын ала рұқсат алуы керек деп анықтайды (94/1 бап) [11].

Польша Республикасы Конституциясының 89-бабының 1-тармағында «Польша Республикасының халықаралық шартты ратификациялауы жəне оның күшін жоюы, заңда көрсетілген Сеймнің алдын ала келісімін талап етуі бойынша егер шарт: 1) бейбітшілікке, одаққа, саяси уағдаластықтарға немесе əскери уағдаластықтарға; 2) осы Конституцияда бекітілген азаматтық бостандықтарға, құқықтарға немесе міндеттерге; 3) Польша Республикасының халықаралық ұйымға мүшелігіне; 4) Польша Республикасының халықаралық ұйымға қаржылық тұрғыдан елеулі ауыртпалығына қатысты болса; 5) заңда реттелген не Конституция заң шығаруды талап ететін мəселелер бойынша шығарылады» деген. 90-баптың 1-тармағында Польша Республикасы халықаралық шарт негізінде кейбір істер бойынша жария билік органдарының құзыретін халықаралық ұйымға немесе халықаралық органға бере алады деп көзделген [14].

Көптеген жаңа шетелдік конституцияларда конституцияға қайшы келетін ережелерді қамтитын шарт жасасу конституция тиісті түрде қайта қаралғаннан кейін ғана орын алуы мүмкін деген ереже бар. Мысалы, 1978 жылғы Испания Конституциясында «Конституцияға қайшы келетін ережелерді қамтитын халықаралық шарт жасасудың алдында соңғысын қайта қарау керек» деген норма бар (Испания Конституциясының 95-бабы) [11]. Бұл ережені ол конституциялық түрде бекітілмеген мемлекеттер де ұстанады.

Франция Конституциясында ұлттық егемендікті халықаралық-құқықтық актінің, шарттың ережелерімен келісу идеясы көрініс табады. Мемлекеттің егемендігін білдіретін конституцияда тек заң негізінде ратификациялануы немесе мақұлдануы мүмкін шарттар мен келісімдердің тізімдемесі бар. Егер Конституциялық Кеңес қандай да бір халықаралық міндеттемеде конституцияға қайшы келетін ережелер бар деп мəлімдесе, онда оны ратификациялауға немесе мақұлдауға рұқсатты тек конституцияны қайта қарағаннан кейін ғана беруге болады (54-бап) [10].

Мемлекетішілік жəне халықаралық құқықтың екі құқықтық жүйесінің өзара іс-қимылы туралы ережелер Германия, Австрия, Португалия, Италия Федеративтік Республикасының Конституцияларында бекітілді. Сонымен, Федерация жоғарғы билікті заң шығару арқылы мемлекетаралық органдарға бере алады (Германияның негізгі Заңының 24/1 бабы); халықаралық құқықтың жалпы ережелері Федерация құқығының ажырамас бөлігі болып табылады, олардың заңдардан артықшылығы бар жəне федералды аумақтың тұрғындары үшін құқықтар мен міндеттерді тікелей тудырады. Германияның негізгі Заңының 25-бабында «халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған нормалары федералды құқықтың ажырамас бөлігі болып табылады. Олардың заңдардан артықшылығы бар жəне Федерация аумағында тұратын адамдар үшін тікелей құқықтар мен міндеттер туғызады» [15].

Австрия Конституциясының 9–1-бабының 1-тармағына сəйкес «халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған нормалары федералды құқықтың құрамдас бөлігі ретінде əрекет етеді» жəне осы баптың 2-бөлігі: «заң немесе мемлекеттік келісім негізінде жекелеген егемендік құқықтар мемлекетаралық мекемелер мен олардың органдарына берілуі мүмкін» [16]. Италия Конституциясының 10-бабының 1-тармағына сəйкес «Италияның құқықтық тəртібі халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған нормаларына сəйкес келеді» [17].

Нидерланд Конституциясы конституцияға қайшы келетін шартты мақұлдауға мүмкіндік береді, алайда бұл шешім қарапайым емес, Бас Штаттар палаталары құрамының 2/3 көпшілік дауысымен қабылдануы мүмкін (Нидерланд Корольдігінің Негізгі Заңының 91-бабы) [12].

Шетелдік заңнамада халықаралық құқық пен ұлттық заңнама нормаларын қатар қолдану мүмкіндігі де белгіленген. Мысалы, 1976 жылғы Португалия Конституциясы халықаралық шарттардың мəні немесе формасы тұрғысынан конституциялық емес сипаты оларды Португалияның сақтауына кедергі келтірмейді деп белгілейді. Сонымен, Португалия Конституциясының 277- бабының 2-тармағы: «халықаралық шарттардың органикалық немесе ресми емес конституциялық емес болуы оларды Португалияның ішкі құқықтық жүйесінде қолдануға кедергі келтірмейді…» [8].

Ресей Конституциясы адам құқықтары туралы халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларының ерекше мəртебесін белгіледі. Ресей Федерациясының Негізгі Заңының 17-бабының 1-тармағында бекітілген: Ресей Федерациясында халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларына сəйкес жəне осы конституцияға сəйкес адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары танылады жəне кепілдік беріледі. Осылайша, адам құқықтары саласындағы халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормалары Ресей Конституциясы алдында басымдыққа ие [13].

Конституциялық құқықта халықаралық құқықтық құжаттарға сілтемелер де қолданылады, нəтижесінде мұндай актілер заңды күшке ие болады. Мұндай сілтемелерді Португалия Конституциясынан табуға болады: «Конституцияда жəне заңдарда қамтылған жəне азаматтардың негізгі құқықтарына қатысты ережелер адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясына сəйкес түсіндірілуі жəне болуы керек» (16-бап) [8].

Кейбір шет елдерде халықаралық құқықтық акт ұлттық, оның ішінде конституциялық құқықтың қайнар көзі бола алмайды. Оны қолдану үшін имплементация, яғни тиісті заң шығару талап етіледі (мысалы, Үндістан, Малайзия Конституциясы). Осылайша, Малайзия Конституциясының 76-бабының 1-бөлігі а) тармағына сəйкес Парламент федерация мен басқа мемлекет арасындағы шартты, келісімді немесе конвенцияны, Федерация мүшесі болып табылатын халықаралық ұйым қабылдаған шешімді орындау мақсатында заңдар қабылдай алады [18]. Үндістан Конституциясының 253-бабына сəйкес «халықаралық келісімдерді жүзеге асыруға арналған заңнама» Парламент кез келген басқа елмен немесе елдермен кез келген шартты, келісімді немесе конвенцияны немесе кез келген халықаралық конференция, халықаралық қауымдастық немесе басқа орган қабылдаған кез келген шешімді орындауға байланысты Үндістан аумағының барлық немесе кез келген бөлігіне қатысты кез келген заң шығаруға құқылы [19].

Қазақстанның Негізгі Заңының 4-бабы 2-тармағына сəйкес, конституцияның ең жоғары заңды күші бар жəне Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады. Оған Қазақстанда қабылданатын заңдар мен өзге де құқықтық актілер қайшы келе алмайды.

ҚР Конституциясының 12-бабына сəйкес, адам құқықтары мен бостандықтары əркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті жəне иеліктен шығарылмайтын болып табылады (2-т.), Қазақстан Республикасында адам құқықтары мен бостандықтары Конституцияға сəйкес танылады жəне оларға кепілдік беріледі (1-т.) [3].

1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы Республиканың халықаралық шарттық міндеттемелерін оның аумағында қолданылатын құқық жүйесіне енгізді (Конституцияның 4-бабы 1- тармағы); Республика ратификациялаған халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығын мойындады; Қазақстан қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттардың қолданылу тəртібі мен талаптары елдің заңнамасымен айқындалатынын жариялады; Республика қатысушысы болып табылатын барлық заңдарды, халықаралық шарттарды жариялауды қарастырды (ҚР 1995 жылғы Конституциясының 4-бабы 3-тармағы).

1995 жылғы ҚР Конституциясы Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтың принциптері мен нормаларын құрметтейді, мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату көршілік қарым- қатынас жасау, олардың теңдігі мен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді, қарулы күшті бірінші болып қолданудан бас тартады (8-бап) [3].

Қазақстандық Негізгі Заңның 54-бабының 1-тармағының 7-тармақшасында Парламент Палаталардың бөлек отырысында мəселелерді əуелі – Мəжілісте, ал содан кейін Сенатта өз кезегімен қарау арқылы конституциялық заңдар мен заңдар қабылдайды, оның ішінде республиканың халықаралық шарттарын ратификациялайды жəне олардың күшін жояды.

Ресей Конституциясы 15-баптың 4-бөлігі халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормалары жəне халықаралық шарттар оның құқықтық жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Егер халықаралық шартта заңда көзделгеннен өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады [13]. Осылайша, Ресей Федерациясының Конституциясы халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған нормалары мен принциптерін жəне ұлттық құқықтық жүйенің құрамына Ресей Федерациясының халықаралық шарттарын қамтиды. Алайда, ол құқықтық жүйенің өзінде осы актілердің иерархиясын белгілемейді. Ресей Федерациясының Конституциясының 15-бабының 4-бөлігі Ресей Федерациясының халықаралық шартында белгіленген ережелердің заңда көзделген ережелерден басымдығы туралы ғана айтады.

Жаһандану саяси функцияның мазмұнына мемлекеттің демократия институттары мен қоғамды демократиялық басқарудың жан-жақты жəне толық дамуы үшін оңтайлы жағдайларды қамтамасыз ету міндеті тұрғысынан белгілі бір өзгерістер енгізеді. Біз проф. И.И. Лукашукпен қазіргі уақытта демократиялық құндылықтардың жаһандануы бар екендігімен келісуіміз керек. Демократия жалпыға ортақ құндылық қағидаты ретінде танылады. Оған деген құқық жаһандық құқыққа айналады, оны халықаралық қоғамдастық өсіп келе жатқан дəрежеде қолдайды [20; 23]. Халықаралық құқық нормалары мемлекеттік биліктің демократиялық ұйымын көтермелейді. Бұл нормалар Қазақстан Республикасының Конституциясында дəйекті түрде жүргізіледі [4; 81].

Талқылаулар

Қазіргі заманғы конституциялық іс жүргізу халықаралық жəне ішкі құқықтың өзара іс-əрекеті саласындағы белсенді интеграциялық процестермен сипатталады. Халықаралық жəне мемлекетішілік құқық институттарының, оның ішінде ішкі құқықтың ерекше түрі ретіндегі конституциялық құқықтың өзара енгізілуінің екі аспектісі бар: 1) халықаралық жəне мемлекетішілік құқықтың арақатынасы; 2) егеменді мемлекеттік өкілеттіктердің бір бөлігін ұлтүсті ұйымдарына беру [21; 38].

Қоғамдық өмірдің көптеген салаларын интернационалдандыруға, интеграциялық процестердің күшеюіне, адам құқықтарының халықаралық стандарттарын белгілеуге жəне осы құқықтарды халықаралық қорғауға байланысты, ең алдымен, адам құқықтарына қатысты халықаралық-құқықтық актілер — шарттар, конвенциялар, декларациялар жəне ұлттықтан жоғары ұйымдардың (ЕО) актілері сияқты конституциялық құқықтың көздерін пайдаланудың жандануы байқалады. А. Сман «адам құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің ішкі ісі ғана болудан қалды. Енді олар — бүкіл халықаралық қоғамдастықтың басты назарында» — деп атап өтті [22; 81].

Халықаралық құқық нормаларының ұлттық заңнамаға əсері туралы айта отырып, Ғ.С. Сапарғалиев атап өткендей, халықаралық құқық нормалары өздігінен қалыптаспады, бірақ əртүрлі елдердің мемлекеттік-құқықтық құрылыс заңнамаларының ең прогрессивті бөлігін өзіне алды. Енді бұл нормалар жаңа сапада, енді жекелеген елдер халықтарының ерік-жігерін емес, алдыңғы қатарлы халықаралық қоғамдастық тұлғасындағы халықтардың бірлескен ерік-жігерін білдіріп, қайтадан жекелеген мемлекеттерге оралады [4; 77].

Адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету проблемасының маңыздылығын ескере отырып, профессор В.А. Карташкин БҰҰ Бас Ассамблеясының «халықаралық құқықтың үстемдігі туралы» резолюцияны əзірлеу жəне қабылдау туралы жəне де ол əлемнің барлық мемлекеттерін халықаралық құқықтың мемлекетішілік басымдығын мойындауға шақыруы тиіс деген ұсыныс айтты. Бұл жағдайда автордың пікірінше, адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары жалпыға бірдей мойындалады жəне барлық жерде қорғалады [23; 85].

Осыған байланысты біз «халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормалары» ұғымы туралы мəселені қарастырамыз. Ресейлік ғалым И.И. Лукашуктың пікірінше, халықаралық құқықтың негізгі қағидалары деп нормативтік жүйенің сипаттамалық белгілері мен оның негізгі мазмұнын көрсететін əлеуметтік анықталған жалпыланған нормалар, идеялар түсініледі [6; 82]. Осы автордың ұстанымына сəйкес, қоғамдық дамудың белгілі бір кезеңінде бұрын моральдық-саяси доктриналар түрінде болған бұл идеялар БҰҰ Жарғысында жəне оны дамытатын халықаралық құқықтық актілерде бекітілген [6; 83].

А.Н. Талалаев халықаралық құқықта жалпыға бірдей танылған нормаларды, яғни əлеуметтік құрылымына қарамастан, барлық мемлекеттер ресми түрде жалпыға бірдей міндетті деп таныған нормаларды ажыратады. Ол халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаларын халықаралық құқықтың ең маңызды жалпы, жалпыға бірдей танылған, императивті нормалары ретінде айқындайды [24; 5]. В.Г. Бояршинов «халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларының мəні оларды халықаралық қоғамдастық құратындығында жəне барлық мемлекеттер үшін міндетті болып табылады» деген пікірді ұстанады [25; 60].

Халықаралық тəжірибеге сəйкес, мемлекет халықаралық міндеттемелерді орындамауды ақтау үшін конституцияға сілтеме жасай алмайды. Бұл қағида 1932 жылы «Данцигтегі поляк азаматтарымен қарым-қатынас» ісі бойынша халықаралық сот төрелігінің тұрақты палатасының шешімінде бекітілді [6; 14]. Бұл ереже ҚР Конституциясының нормасында да бекітілді. Мұнда əңгіме Қазақстан үшін өзі жасасқан халықаралық шарттардың міндеттілігі туралы болып отыр.

Шет елдер конституцияларының мазмұнын талдау ұлттық, тарихи сипаттағы айырмашылықтарға қарамастан, мазмұны жағынан əртүрлі елдердің конституцияларын жақындастыру процестері де айқын екенін көрсетеді. Профессор К.К. Айтхожин атап өткендей, шетелдік конституциялар көбінесе ішкі заңнамаға қатысты халықаралық құқықтың приматын бекіте отырып, Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 1-тармағы сияқты, конституциялардың өздеріне қатысты халықаралық құқықтың басымдығы туралы айтпайды [21; 38].

Əдебиетте кейбір мемлекеттердің конституциялары халықаралық құқықтың приматы мен тікелей əрекетін мойындады деген пікір жиі айтылады. Осыған байланысты профессор И.И. Лукашук бұл дұрыс емес деп орынды айтады: Конституциялар халықаралық құқықтың қазіргі приматын мойындамады, бірақ оны өздері орнатты [7; 224].

«Халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларының» нормативтік мазмұнын анықтау жəне белгілеу мəселелері халықаралық құқық мамандары арасында көптеген даулар туғызады. Ішкі құқықтық жүйеде «халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормалары» ұғымын түсіндіру халықаралық-құқықтық жүйенің ерекшеліктерін ескеруі тиіс. Халықаралық деңгейде халықаралық-құқықтық əдебиетте «халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары» ұғымы жалпы халықаралық əдеттегі құқықты білдіреді.

Қазақстан Республикасында ратификацияланған халықаралық шарттар нормаларының өздеріне қайшы келетін заң ережелеріне қатысты басымдығы конституцияда жеткілікті түрде айқын айқындалған, ал көптеген мемлекеттердің, оның ішінде Қазақстандағы құқықтық жүйедегі «халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларының» иерархиялық жағдайы дау туғызады. «Халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормалары» деген сөздің мағынасы қандай болуы керек? Біздің ойымызша, жалпыға бірдей танылған қағидаттар мен нормалар бойынша тек халықаралық-құқықтық əдет-ғұрыптарды түсіну дұрыс емес, өйткені халықаралық-құқықтық əдет-ғұрыптар халықаралық құқық нормаларын білдірудің бір ғана түрі болып табылады [26; 17]. Халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормалары басқа да білдіру нысанына ие — бұл халықаралық шарттар.

Халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормалары мінез-құлықтың неғұрлым маңызды қағидалары болып табылады. Олардың көпшілігі императивті сипатқа ие, бұл олардың халықаралық құқықтық нормалардың иерархиясындағы ерекше орнын анықтайды.

Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқықтары саласында халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған нормаларын толық көлемде негізге алады. Сонымен бірге, нормалардың осы санатының құқықтық мəртебесін күшейту жəне Қазақстан Республикасының Негізгі қазақстандық заңының мазмұнына адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтары халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларына сəйкес жəне Конституцияға сəйкес танылатындығы жəне оларға кепілдік берілетіндігі туралы ережені енгізу туралы мəселені қараған орынды болар еді.

Жаһанданушы əлем үшін оның құқықтық дамуында өзара байланысты 2 қарама-қарсы процесс тəн: ішкі реттеуді интернационалдандыру, əсіресе гуманитарлық салада жəне халықаралық қатынастарды конституцияландыру үрдісі. Соңғысы ұлттық трансұлттық (аймақтық, континенталды жəне тіпті жаһандық) конституционализмнің қалыптасуының заңды процестерін көрсетеді, оның заңды негізі жалпыға бірдей танылған халықаралық құқықтың императивті нормалары болып табылады [1; 6].

Қорытындылар

Шет елдер конституцияларының жəне Қазақстанның негізгі заңының мазмұнын талдау конституциялардың конституциялық құқық дамуының прогрессивтік үрдістерін, оның ішінде халықаралық құқық нормаларына ішкі заңдар алдында басымдық беруін көрсететінін көрсетеді. Халықаралық құқықтың мəселелері мен тікелей əрекеті ұлттық құқықтың құзыретіне жатады. Конституциялық құқық мемлекеттің құқықтық жүйесінің негізі болып табылады. Конституцияның нормалары заңнама жүйесінде барлық басқа нормаларға қатысты ең жоғары заңды күшке ие.

Қазақстан Республикасының Конституциясы халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған нормаларына бағдарланған ұлттық құқықтық жүйені қалыптастырудың негізі болып табылады.

Жаһандану барлық мемлекеттер үшін демократия институттарының жан-жақты жəне толық дамуы үшін оңтайлы жағдайларды қамтамасыз ету қажеттілігін талап етеді. Халықаралық жəне мемлекетішілік құқық жүйелерінің өзара іс-қимылы əрбір мемлекеттің сыртқы жəне ішкі саясаты арасындағы өзара ықпал мен тəуелділіктің объективті сипатына, тұтастай алғанда əлемдік қоғамдастықтың даму үрдістеріне, сондай-ақ мемлекеттердің ұлттық-құқықтық жəне халықаралық- құқықтық нормаларды құрушылар болып табылатындығына байланысты [27; 79–80].

Конституциялық жəне халықаралық құқықтың өзара іс-қимылын дамытуда екі маңызды бағытты бөліп көрсетуге болады: біріншіден, халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттарын, нормалары мен стандарттарын, ең алдымен, адам құқықтары саласында тану, Екіншіден, елдің құқықтық жүйесіндегі халықаралық құқық нормаларының басымдығын тану.

Конституциялардағы жалпы элементтердің өсу тенденциясы тарихи жолдың барлық айырмашылықтарына қарамастан, тұтастай алғанда барлық елдер əлеуметтік-саяси дамудың бір бағытында жүретіндігімен анықталады [28; 118].

Қазақстан Республикасы өзінің заңнамасында адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында, саяси жəне азаматтық, экономикалық, əлеуметтік жəне мəдени құқықтар туралы пактілерде, азаматтардың қандай да бір санаттарын (балалар, əйелдер жəне т.б.) қорғау туралы халықаралық конвенцияларда бекітілген, ХХ ғасырда қалыптасқан адам құқықтарының халықаралық стандарттарын ескереді.

Жалпыға ортақ адам табиғатымен алдын ала анықталған құндылықтар конституциялық ғана емес, сонымен бірге халықаралық құқықтық тəртіпке негізделген негіз болды. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары бүгінде ұлттық та, халықаралық та құқықты объективті сипаттаудың жалпыға ортақ критерийіне айналды [1; 10].

Халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларының түсінігі мен мазмұнына, демократия стандарттарына қатысты теориялық жəне практикалық мəселелерді одан əрі ғылыми əзірлеу, олардың ұлттық құқықтық жүйелер иерархиясындағы орнын айқындау қажеттігі пісіп-жетілді.

Отандық негізгі заң тұтастай алғанда құқықтың жалпы жаһандануы мен интернационализациялануына негізделген конституциялық құқық дамуының əлемдік үрдістеріне сəйкес келеді. Қазақстан Конституциясы елдің құқықтық жүйесін жетілдіру үшін, оның ішінде халықаралық құқықты ескере отырып, жақсы негіз қалады. Жалпыға бірдей танылған қағидаттар мен адам құқықтары туралы халықаралық құқық нормаларына ерекше мəртебе беру мақсатында Қазақстан Республикасында адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтары халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларына жəне Конституцияға сəйкес танылатындығы жəне оларға кепілдік берілетіндігі туралы ережені ҚР Конституциясына қосуға болады.

Əдебиеттер тізімі

1. Эбзеев Б.С. Глобализация и становление транснационального конституционного права / Б.С. Эбзеев / Государство и право. — 2017. — № 1. — С. 5–15.
2. Лукашук И.И. Взаимодействие международного и внутригосударственного права в условиях глобализации / И.И. Лукашук / Журн. Рос. права. — 2002. — № 3. — С. 113–119.
3. Конституция Республики Казахстан 1995 г. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.akorda.kz/ru /official_documents/constitution
4. Сапаргалиев Г. Конституционное право Республики Казахстан / Г.Сапаргалиев. — Алматы: Жеті жарғы, 2002. — 528 с.
5. Конституция США [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://worldconstitutions.ru/? p=168
6. Лукашук И.И. Нормы международного права в правовой системе России. / И.И. Лукашук. — М.: Спарк, 1997. — 90 с.
7. Лукашук И.И. Международное право. Общая часть: учеб. / И.И. Лукашук. — М.: БЕК, 1996. — 371 с.
8. Конституция Португальской Республики [Электронный ресурс]. — Режим доступа: // http://www.concourt.am /armenian/legal_resources/world_constitutions/constit/portugal/portug-r.htm
9. Конституция Болгарии [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://www.parliament.bg/en/const/
10. Конституция Французской Республики [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://worldconstitutions.ru/? p=138
11. Конституция Испании [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://worldconstitutions.ru/? p=149
12. Конституция Королевства Нидерландов [Электронный ресурс]. — Режим доступа:http://www.concourt.am/armenian/legal_resources/world_constitutions/constit/nethrlnd/holand-r.htm
13. Конституция Российской Федерации [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.constitution.ru/
14. Конституция Республики Польша [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www. worldconstitutions.ru/? p=112
15. Основной Закон Федеративной Республики Германии [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.concourt.am/armenian/legal_resources/world_constitutions/constit/germany/german-r.htm
16. Конституция Австрийской Республики [Электронный ресурс]. — Режим доступа: // http://worldconstitutions.ru/? p=160
17. Конституция Итальянской Республики [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://worldconstitutions.ru/? p=148
18. Конституция Малайзии [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://worldconstitutions.ru/? p=655
19. Конституции Индии [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.concourt.am/armenian/legal_resources /world_constitutions/constit/india/india-r.htm#sub_para_N_11000
20. Лукашук И.И. Глобализация, государство, право, XXI век / И.И. Лукашук. — М.: Спарк, 2000. — 262 с.
21. Айтхожин К.К. О конституционных реформах: Казахстан и мировой опыт / К.К. Айтхожин // Юрист. — 2007. — № 2. — С. 37–41.
22. Сман А. О естественных правах и свободах личности и их закрепление в Конституции Республики Казахстан / А. Сман // Юрист. — 2007. — № 7. — С. 80–82.
23. Карташкин В.А. Права человека: международно-правовая защита в условиях глобализации / В.А. Карташкин. — М.: Норма, 2009. — 289 с.
24. Талалаев А.Н. Соотношение международного и внутригосударственного права в Конституции Российской Федерации / А.Н. Талалаев // Журн. Междунар. права. — 1994. — № 4. — С. 3–9.
25. Бояршинов Б.Г. Международные договоры в правовой системе Российской Федерации / Б.Г. Бояршинов / Законодательство. — 1997. — № 4. — С. 58–61.
26. Ержанова Ф.А. Конституционно-правовые аспекты соотношения внутригосударственного и международного права / Ф.А. Ержанова // Вестн. Караганд. ун-та. Сер. Право. — 2020. — № 1. — С. 12–20.
27. Международное публичное право: учеб. / Под ред. К.А. Бекяшева. — М.: Проспект, 1999. — 640 с.
28. Лукашук И.И. Конституции государств и международное право / И.И. Лукашук. — М.: Спарк, 1998. — 124 с.