Қосымша білім беру мекемелерінде еңбек ақы төлеуді жетілдіру

Мақала елімізде қазіргі кезде көптеп дами бастаған жəне міндетті білім беруге өзіндік сапалы ықпалын тигізетін, оқушылардың білімін арттыруға, зейінді дамытуға бағытталған қосымша білім беру мекемелеріндегі еңбек ақы төлеу мəселесíне арналған. Бүгінгі күнде əрбıр мұғалім қосымша еңбек етуде, осы саладағы еңбегінің қаншалықты дұрыс бағаланатыны жəне шет елдерде осы мəселе қалай шешілгеніне басты назар аудара отырып, еліміздің енді ғана қарқындап келе жатқан жаңа қызмет түріне қаншалықты мөлшерде жəне қандай тəсíлмен еңбек ақы төлеу қажеттілігін анықтаудың теориялық жақтары осы мақалада көрініс алады. Еуропа елдердегі білім беру саласында жұмыс істейтін қызметкерлердің еңбек ақысы қазақстандық еңбек ақымен салыстырыла талдау жасалған, сонымен қатар еліміздегі білім беру саласының мұғалімінің еңбек ақысы орташа мемлекеттік еңбек ақымен салыстырылған. Елімізде туындап отырған мəселе - білім беру саласының қызметкерлерінің еңбегін тиімді бағалап, ынталандыру шараларын енгізу қажеттілігі. Қосымша білім беру орталығы мысалында осы жерде жұмыс істейтін оқытушылардың еңбек ақысына талдау жасап, еңбек ақы төлеу жəне есептеуді жетілдіру бағыттары анықчалғап. Ұсынылған тəсıл елдегі қосымша білім беру саласында ғана емес жалпы білім беру саласының тиімділігін арттыруға, білім алушыларға сапалы қызмет көрсетуге негіз бола алады.

Кіріспе

Еңбек ақы мемлекет экономикасының дамуында, халықтың әл-ауқатын арттыруда зор рөл атқарады. Онда қоғамның, еңбек ұжымының жəне жұмысшылардың арасындағы экономикалық қатынастардың кең ауқымы, олардың əлеуметтíк еңбекке қатысуы жəне оны төлеуі туралы шешімдер қабылданады. Еңбекке ақы төлеу еңбек өнімділігіне əсер ететін негізгі фактор, сондықтан мұғалімнің қызметі мен жұмысының нəтижесí сəйкес болуы керек. Кез келген ұйым еңбек ақы төлеу жүйесін оңтайландыруға тырысады.

Əр педагогтың еңбек ақысы өзінің еңбекке қатысуына жəне оның жұмысының сапасына тікелей байланысты болуы керек. Бұл ретте еңбек ақының ең үлкен мөлшерін шектеуге жəне Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген ең төменгі мөлшерден төмен жалақыға тыйым салынады. Осы кезде қосымша төлемдер мен жеңілдіктер, сондай-ақ бонустар жəне басқа да ынталандыру төлемдері осы минимумнан жоғары болуы тиіс [1].

Балаларды қосымша оқыту білім беру кеңістігінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады, баланың жеке басын тəрбиелеу, зейінің арттыру жəне дамытуды үйлестіреді. Ол өз еркімен немесе ересектердің қалауы бойынша олардың тілектеріне, қажеттіліктеріне жəне мүмкіндіктеріне сəйкес таңдайтын баланың жеке тұлғаның «даму аймағын» білдіреді.

Балалар үшін қосымша білім беру жүйесі материалgы-əgістемелік базаны құру арқылы білім беру жəне тəрбиелеу үдерістеріне табиғи түрде араласатын жəне базалық білімнің табиғи кеңеюіне айналған орталықтардан даму циклы арқылы өтті. Соңғы жылдары реформалар үрдісі балалар үшін қосымша білім беру жүйесінде көрінеді, себебі білім алушының жеке жəне кəсíби өзін-өзі анықтауға, динамикалық қоғамда өмірге бейімделуіне, шығармашылық қабілеттерін дамытуға жəне мəдениеттí енгізуге көмектесетін жаңа жүйені құру міндеті тұр [2].

Қосымша білім беру ұйымындағы еңбек ақы төлеу жүйесін талдау

Біздің зерттеу нысанымыз «Білімді бала» ЖШС қосымша білім беру қызметтерін көрсетумен айналысады. Оқу орталығында 3 бағыт бар: «Әдемі сөйлеу», «Математикалық логика» жəне «Ағылшын тілі» курсы. Оқу орталығында 38 бала оқиды. Орталықта қызметкерлер құрамында 4 қызметкер, оның ішінде 3 оқытушы жəне 1 əкíмгер бар.

«Білімді бала» ЖШС-нің еңбек ақы төлеу жүйесі жалақыны есептеуге арналған алгоритмді едəуíр жеңілдетуге мүмкіндік береді, бұл түсінікті болу үшін ашық əрí қолжетімді.

Оқытушының сңбск ақысы — 70000 тг + бонустар (бір баланың бір рсттік кслуінс 150 тсңгсдсн). Бір оқышу аптасына 8 сағат сабаққа қатысады, сондықтан оқытушының бір айлық сңбск ақысы кслссі түрдс сссптслсді: 70000+150×8×20 оқушы =94000 тг.

Оқытушының сңбск ақысын сссптсу тәсілі кслссі ксстсдс бсрілгсн (1-ксстс).

1-ксстс

Оқытушының еңбек ақысын есептеу

Ксстсдсн оқытушының сңбск ақысына əсср стстін басты нəтижс мүғаліммсн біргс оқитын оқушылар саны болып табылады. Бонустар оқушының бір рст кслуінс 150 тсңгс көлсміндс сыйақы төлсу жүйссі бойынша анықталады. Қазан айында бонустардың 2,6 ссс өскснінс қарамастан, айлық сңбск ақы өсімі тск 23 % ғана, қараша айында 13 % ғана өсті.

Қазіргі ксздс білім бсру мсксмслсріндсгі қызмстксрлсрдің сңбск ақы дсңгсйі бойынша мəсслсгс тск Қазақстанда ғана смсс, Еуропа слдсрінің дс назарын аударады. Экономикалық ынтымақтастық псн дамуды үйымдастыру үйымы жыл сайын оқытушылардың жылдық сңбск ақысы туралы мәлімсттсрді соңғы 15 жылда [2] көрсстіп кслсді. Еуропалық слдсрдс, сонымсн қатар Рсссй мсн Қазақстанда 2016 жылға арналған төлсм дсңгсйінс қатысты дсрсктср 1-сурсттс кслтірілгсн.

Сурсттсгі дсрсктсргс сəйксс, білім бсру саласындағы қазақстандық қызмстксрдің сңбск ақысы, Еуропадағы жстскші слдсрмсн салыстырғанда, əлдскайда төмсн сксндігі туралы қорытынды жасауға болады. Люкссмбург псн Гсрмания оқытушылар дің сңбск ақысы бойынша жстскші орын алады. Рас, сңбск ақының мөлшсрін ғана смсс, жүмыс уақытының санын да ссксру маңызды. Мысалы, Ұлыбританияда оқытушылар жылына орта сссппсн 684 сағат жүмсайды, ал Францияда жылына 936 сағат [3].

Көптсгсн суропалық слдсрдс мсмлсксттік мсктсптсрдсгі оқытушылар дің сң төмснгі сңбск ақысы билік тарапынан бслгілснсді. Мəсслсн, Гсрманияда аймақтық билік оқытушылар дің сңбск ақысын, ал Испанияда — ішінара мсмлсксттік жəнс муниципалитсттср, Швсция мсн Финляндияда оқытушылар дің сң төмснгі сңбск ақысы білім бсру жүйссінің өкілдсрі мсн кəсшодактар арасында кслісілсді жəнс бслгілснсді.

Шетелде мұғалімнің еңбек ақысы, əдетте, қызмет ету ұзақтығына байланысты. Сонымен, Ирландияда, Кипрде, Венгрияда жəне Австрияда еңбек өтілі бар (15 жылдан 35 жылға дейінгі) мұғалімнің еңбек ақысы бастапқы еңбек ақыдан екі есе артық болуы мүмкін. Өз кезегінде, Латвияда тəжíрибелí оқытушылар мен жаңадан келгендердің еңбек ақыларының ең төменгі айырмашылық — тек 4 % ғана байқалады.

Оқытушы кəсíби деңгейін көтеру, сыныптан тыс іс-шараларға қатысу немесе арнайы мектепке дейінгі сыныптағы ерекше қажеттіліктері бар балаларды тəрбиелеу үшін жақсы көрсеткіштері үшін еңбек ақы жəне жеке жəрдемацы ала алады.

Еуропалық емес елдерге қатысты, мысалы, халықаралық білім беру жүйесін құрайтын Қытайда білім беруді жылдам дамытудың негізгі себебі инвестициялардың айтарлықтай өсуі болып табылады. 2010 жылдан бастап білімге шамамен жарты триллион юань бөлінді, ал Қытайдың жетекші жоғары оқу орындарының оқытушыларының жалақысы Америка Құрама Штаттары мен Еуропа елдерінің жоғары оқу орындарымен бəсекеге қабілетті [4].

Еңбек төлемінің төмен деңгейі оқытушылар дің оқушыларды лайықты білім беруге ынтасын азайтып, «сырттан» қосымша табыс табуға ұмтылысы сияқты салдарға əкеп соқтырады. Осы мəселе қазіргі кезде үкіметпен де талқыланып, жетілдіріліп жатқан мəселе болып табылады, оны шешу елдің сауаттылығын арттырады.

Қазақстан РеспубликасынДағы білім беру саласының еңбек ақы төлеу мәселесі

Ендігі кезекте еліміздегі осы білім беру саласы ішіндегі бір қызметкердің орташа номиналды еңбек ақысын талдайық (2-кесте).

2-кесте

Қазақстанда бір қызметкердің орташа айлық атаулы еңбек ақысы, тг

Кестеден жалпы алғанда мектеп оқытушылары мен жоғары оқу орындарындағы оқытушылардың еңбек ақысында үлкен айрмашылық жоқ, бірақ ұйым басшысының еңбек ақысы əлдеқайда жоғары, орташа салалық еңбек ақыдан екі еседей артық, бұл, еуропалық стандарттарға қарағанда, өте үлкен қателік болып табылады. Сол себепті де көптеген оқытушылар мектепте жұмыс істегеннен гөрі, жеке ұйымдарда репетитор болып басшының еңбек ақысындай айлық алғысы келеді.

Қазіргі кезде жалпы білім беруде де, қосымша білім беруде де туындайтын басты мəселе оқыту сапасына басты көңілдің бөлінбеуі, яғни əр оқытушының білім беру нəтижесí бағаланып, тиісті қосымша қы төленуі керек.

Әртүрлі дамыған елдерде білім сапасы мен білім беру тиімділігіне əртүрлі көзқарастар қалыптасқан, олардың ішінде атап айтатын болсақ, АҚШ-та ең бастысы мектеп жəне университет бітірген білім алушы өзінің жұмыс істеу мерзімінде жоғары еңбек ақыға қолжеткізсе, сəйкесíнше, оқытушының еңбегінің нəтижесí жоғары бағаланады да, еңбек ақыға қосымша ақы қосылады. Ал Англияда оқытушылардың еңбек ақысын төлеу мемлекет тарапынан қаржыландырылады жəне əр оқушының оқуының нəтижесí 1-5 балл арқылы анықталады, осы білім ордасына келгендегі түсу емтихандарының бағасы мен осы жерде оқу барысындағы бағалараның өзгерісі арқылы анықталады.

Дамыған Еуропа елдерінде мектеп рейтингісіне байланысты косымша коэффициенттер енгізіліп отырады. Біздің елімізде карайтын болсак, тек еңбек өтілі, категория сиякты сандык көрсеткіштер ғана басты назарға алынады, ал косымша білім беруде мүлдем уакыт факторы ғана маңызды болып отыр, ал бұл жағдайлар нəтижесíнде сапалы білім алуға өзіндік əсерíн тигізе алмайды, сондықтан елімізде осы білім беру саласындағы кызметкерлердің еңбек акысын көтеруде жетекші рөл Қазақстан Республикасының Үкіметіне дамыған елдердің здістемесін қолданып, еңбек ақыны есептеуде сандык көрсеткіштермен катар сапалык көрсеткіштерді колданған жөн деп есептейміз.

Қазакстан білім беру саласының кызметкерлерінің еңбек акысы бойынша алдыңғы катарлы еуропалык елдерден əлдекайда артта калғаның үмытпаған жөн, мүны казакстандык окытушыларды қоғамның əлеуметтíк қорғалмаған қатарына жатқызатының көрсетеді, себебі оқытушылар дің еңбек ақысы орташа еңбек ақы деңгейінен төмен болып түр. Болашақтың еңбек əлеуетíн қалыптастыруға ең тиімді көзкарас — бүл жағдайды дамытудың ерекшеліктері мен мемлекеттік саясаттың тиімділігімен ерекшеленетін болса, аталған жағдайлардың оңтайлы үйлесуі болар еді [5].

Білім беру мекемесі кызметкерлерге акы төлеуді лайыкты ынталандыруға тиіс. Осы максаттарда əртурлı ақылы қызметтерді көрсетуге тікелей тартылған қызметкерлерге ынталандырушы төлемдер жасалатын жəне төленетін косымша акылы кызметтерді енгізу кажет [6].

Ұсынылған шаралар оку орындарындағы еңбекакы төлеу жүйесінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Қазіргі əлеуметтíк-экономикалык жағдайлар білім беру саласындағы педагогикалык жəне баскарушылык кадрларға, олардың біліктілігін жəне аттестациясын жоғарлату жүйесінде еңбекакы төлеу жүйесінде елеулі өзгерістер енгізу кажеттілігін аныктайды; өзін-өзі баскару органдарының жəне коғамдык үйымдардың коғамдык-мемлекеттік баскару жүйесін баскару жүйесіне катысуын кеңейтеді.

Ұсынылатын міндеттерді жаңа еңбек акы төлеу жүйесіне көшу аркылы жүзеге асыру үсынылады:

• жалакының ынталандырушы рөлін арттыру;
• педагогтык жүмыстың тиімділігі мен сапасын арттыру;
• жас педагог кадрларды косымша білім беру жүйесіне тарту жəне біріктіру;
• қызметкерлердің кəсíби біліктілігіне жəне олардың жүмысының сапасына қарай еңбек ақы деңгейін дифференциалдау;
• еңбек акы жүйесінің үсынылатын моделі ең алдымен педагогтык кызметкердің жауапкершілігін арттыруға бағытталады, ол келесі көрсеткіштер аркылы еңбек акы деңгейін аныктауға мүмкіндік береді :
• білім деңгейі;
• педагогикалык шеберліктің деңгейі;
• жүмыс тиімділігі мен сапасы [7].

Балаларға косымша білім беру мекемелерінде еңбек акы төлеудің жаңа жүйесін енгізу ұсынылған білім беру қызметтерінің сапасын бағалаудың айқын критерийлерін əзíрлеу мен енгізумен қоса қарастырылады. Төлемдер педагогикалық қызметтің нəтижелерíне сəйкес жүргізілуі тиіс. Еңбек акының сапасы еңбек өнімділігімен үштасуы ынталандырушы жəне өтемакы белгілерінің көмегімен жаңа еңбекакы жүйесіне сəйкес педагогикалык жəне баскарушылык кызметкерлерді аттестациялау жүйесі аркылы жүзеге асырылады. Бағалау жүйесі еңбек акыны еңбек сапасы мен еңбек өнімділігімен байланыстыратын механизмнің басты элементі болып табылады.

Педагог кызметкерлердің сапасы мен тиімділігін бағалаудың кешенді тетігі мыналар бола алады:

• кəсíби қызметтің мониторингі;
• кəсíби коғамдастықтың қызметін бағалау;
• ата-аналар кауымдастығының кызметін бағалау;
• сертификатталған кызметкердің өзін-өзі бағалауы [8].

Сыйакы төлеудің жаңа жүйесі сапа мен өнімділікке арналған жалакының ынталандырушы рөлін күшейтуге бағытталған. Облыстык жəне калалык деңгейлерде, сондай-ак накты білім беру мекемесі деңгейінде тиісті жергілікті ережелер əзíрленíп, мақүлдана алады:

• еңбекакы төлеу корына ынталандырушы бөлікті бөлу (40 % дейін);
• мемлекеттік органдарға еңбекақы төлеудің ынталандырушы бөлігін бөлуге қатысу тəртíбí;
• педагог кызметкерлердің сапасы мен көрсеткіштерінің өлшемдері мен көрсеткіштері;
• жалақының оқушылар санына 'гәуелділігі.

Ынталандыру төлемдерінің тізбесіне мынадай төлемдер кіруі мүмкін:

• өткен кезеңмен салыстырғанда оқушылардың жоғары көрсеткіштерге қолжеткізуі;
• олимпиадалардың, жарыстардың, байқаулардың жүлдегерлерін дайындау жəне т.б.;
• оқу үрдісінде жаңа əдíстер мен əзíрлемелердí енгізу, заманауи ақпараттық технологияларды жəне инновациялық авторлық бағдарламаларды қолдану;
• балалардың денсаулығын сақтау жəне нығайту, салауатты жəне қауіпсіз өмір салтын қалыптастыру;
• жұмыстың күрделілігі мен қарқындылығы;
• орындалатын жұмыстардың кəсíби деңгейі мен сапасы;
• мекеменің жарғылық қызметіне байланысты қызметті сапалы дайындау жəне жүргізу [9].

Сонымен, қорыта келе, еңбек ақы төлеу қорының ынталандырушы бөлігінен төлемдер көлемін анықтау есепті кезеңнің (жартыжылдық, тоқсан) қорытындылары бойынша оқу жетістіктерінің динамикасын ескеруге мүмкіндік беретін нəтиже болып табылады. Оқушылардың оқудағы жетістіктерін неғұрлым объективті бағалауға мүмкіндік беретін оқушылардың жетістіктерін - жарыстардың, іс-шаралардың, сайыстардың жəне т.б. нəтижелерí негізінен сыртқы бағалауды қолданған жөн.

Зерттеулер нəтижесíнде еңбек ақы мөлшерін анықтайтын факторларды сандық жəне сапалық жақтарына бөліп, өзіндік модель құраймыз. Бұл модельде еңбек ақыға əсер ететін сапалық факторлардың үлкен тізімін біріктіру арқылы топтарға бөлеміз жəне бүгінгі күнде есептеуге мүмкіндік беретін көрсеткіштерді таңдап аламыз.

Жоғарыдағы 2-суреттен, біздің моделімізде сандық жəне сапалық факторлар еңбек ақының негізгі құраушысы болатының көреміз. Сандық факторлар əсерí еңбек ақының 60 % құраса, қалған 40 % еңбек ақының сапалық факторы құрау керек, ол үшін коэффициенттер жүйесі енгізіледі.

Ең алдымен, казіргі кезде көп талданып, аныкталып жүрген мектеп рейтингісі де осы коэффициенттер катарында болуы керек.

Əр сапалык фактордың үлесіне карай олардың мөлшері аныкталады, яғни осы 40 % мөлшерінде еңбек акының кұрамын аныктаймыз:

• біздің пікірімізше, сапалык көрсеткіштер арасында басты көрсеткіш əр окушының білім сапасы мен рейтингісі — 15 %;
• мектеп рейтингісі — 5 %;
• орындалатын жұмыстардың кəсíби деңгейі мен сапасы — 5 %;
• олимпиадалар мен сайыстарға катысу деңгейі мен алынған орындар — 10 %;
• оқу үрдісінде жаңа əдíстер мен əзíрлемелердí енгізу мен заманауи ақпараттық технологияларды жəне инновациялык авторлык бағдарламаларды колдану — 5 %.

Сонымен, қорыта келе, біздің зерттеуіміздің нəтижесíнде елімізде оқытушылар еңбек ақысы олардың еңбегінің сапалык жағын сипаттамайтынын аныктадык, дамыған шет елдерде, сонымен катар көршілес Ресей мемлекетінде де окытушы еңбек акысы сандык көрсеткіштермен катар, сапалык көрсеткіштерді камтиды. Біз еліміздегі есепке алуға мүмкін жағдайларды іріктеп алып, олардың окыту сапасы мен тиімділігіне каншалыкты мөлшерде əсер ететініне байланысты сəйкес коэффициенттерге бөлу жұмысын жүзеге асырдык. Нарыктык экономика жағдайында еңбек акы дифференциацияланған күйде болып, əр окытушының өзінің еңбегіне деген жауапкершілігі мен ынтасын, жұмыс нəтижесíне көзқарасын сипаттаған кезде ғана, оқытудың сапасы артып, білім беру саласының тиімділігі өседі.

Əдебиеттер тізімі

1. Воробьева Е. Переменные системы оплаты труда / Е. Воробьева // АКДИ Экономика и жизнь. — 2011. — № 12. — С. 56-58.
2. Генкин Б.М. Экономика и социология труда: учебник для вузов. — 4-е изд., перераб. и доп. / Б.М. Генкин. — М.: Изд-во НОРМА, 2012. — 416 с.
3. Жуков А. Цена труда и заработная плата / А.Жуков // Кадровик. Трудовое право для кадровика. — 2014. — № 11. — С. 12-15.
4. Климова Н.В. Анализ эффективности расходов на оплату труда / Н.В. Климова // Экономический анализ: теория и практика. — 2012. — № 5. — С. 33-36.
5. Мазманова Б.Г. Управление оплатой труда: учеб. пособие / Б.Г. Мазманова. — М.: Финансы и статистика, 2013. — 368 с.
6. Селютина А. Разработка эффективной системы оплаты и стимулирования труда / А.Селютина // Кадровик. Кадровый менеджмент. — 2010. — № 8. — С. 8-11.
7. Чеканов Е. Оплата труда: как поднять планку гарантий и обязательств / Е.Чеканов // Кадровик. Кадровый менеджмент. — 2010. — № 1. — С. 56, 57.
8. Шепеленко С. Г. Организация, нормирование и оплата труда на предприятии / С. Г. Шепеленко. — М: ИКЦ «МарТ», 2014. — 160 с.
9. Гусятникова А.Г. Анализ современной системы оплаты труда в муниципальном образовательном учреждении / А.Г. Гусятникова, И.Е. Медушевская // Научно-методический электронный журнал «Концепт». — 2015. — № 13. — С. 946-950.