Макалада тауарлардың бəсекеге кабілеттілігі болжанатын жəне накты бəсекеге кабілеттілік максаттарына орай карастырылған. Авторлар тауардың бəсекеге кабілеттілігін бағалаудың есептік тәсілдері сипаттамаларының екі тобын пайдаланған: сапанын техникалык көрсеткіштері жəне экономикалык параметрлер. Авторлардың ойынша, тауарлардың техникалык параметрлері сапалык кажеттіліктің мазмұнын жəне оны канағаттандыру шарттарын сипаттайтын кажеттілік параметрлерінен (тағайындау, эргономикалык, эстетикалык жəне нормативтік) тұрады. Макалада экономикалык параметрлер бойынша кешенді көрсеткішті есептеу тұтынушының тауарды сатып алуға жəне пайдалануға толык шығындарын аныктау негізінде жүргізілетіні көрсетілген. Макала авторлары тауарлардың бəсекеге кабілеттілігін бағалауға койылатын талаптарын аныктаған: нарыкты зерттеу, бəсекелестердщ тауарларының ерекшеліктерін, сатып алушының кажеттіліктерш зерделеу, тауарды бағалау параметрлерін айкындау, тауарлардың бəсекеге кабілеттілік факторларын жүйелеу, тауарлардың бəсекеге к;абілеттілігш сандык бағалау тәсілдерін аныктау. Макалада тауарлардың бəсекеге кабілеттілігін бағалау үдерісінің көрсеткіштері жүйелі түрде топтарастырылған жəне жіктелген: тауардың коммерциялык идеясының прогрессивтілігін көрсететін көрсеткіштер тобы; өнімнің сапасын сипаттайтын техникалык, экономикалык жəне коммерциялык көрсеткіштер тобы; өткізу шарттарын сипаттайтын көрсеткіштер тобы; пайдалану шарттарын сипаттайтын көрсеткіштер тобы; түтынушының өнімді əлеуметдiк-психологиялық кабылдауын сипаттайтын көрсеткіштер тобы. Авторлар тауарлардың бəсекеге кабілеттілігін аныктаудың көрсеткіштері бойынша накты корытындылар жасаған.
Нарыктык экономика жағдайында кез келген тауардың бəсекеге кабілеттілік көрсеткіші тауардың техникалык-экономикалык үлгінің тиісті көрсеткіштерімен сандык салыстыру жолымен есептеледі. Ол баскару шешімдерін кабылдау кезінде «тауарлардың бəсекеге кабілеттілігі» жəне «тауарлардың бəсекеге кабілеттілігін бағалау» сиякты үғымдардың мағынасын аныктап алғанымыз жөн.
Тауарлардың бəсекеге кабілеттілігі — олардың нарыктағы бəсекелестердщ үксас тауарларымен салыстырғанда сатып алушылардың сүрау салуларын неғүрлым толык канағаттандыру кабілетін көрсетеді. Тауарлардың бəсекеге кабілеттілігін бағалау — бəсекеге кабілеттіліктің критерийлерін (көрсеткіштерін) таңдау, бəсекелес тауарлар үшін көрсеткіштердің накты мəндерíн белгілеу жəне базалык ретінде кабылданған тауарлармен талданатын тауарлар көрсеткіштерінің мəндерíн салыстыру жөніндегі операциялардың жиынтығы.
Бағалау максаттарына карай болжанатын немесе накты бəсекеге кабілеттілік айкындалуы мүмкін. Болжанатын бəсекеге кабілеттілік — бүл тауарлардың кажеттілікті канағаттандырудың күтілетін кабілеті. Болжанатын бəсекеге к;абілетгілікті айкындау үшін əзíрлеу жəне жобалау кезінде көзделген стандарттармен, техникалык шарттармен нормаланатын немесе нарыкта үстем жағдайға ие тауарларға тəн көрсеткіштер (мысалы, көшбасшы бағасы) пайдаланылады. Накты бəсекеге кабілеттілік — бүл тауарлардың кажеттілікті канағаттандыратын накты кабілеті. Накты бəсекеге кабшеттшки бағалау үшін эмпирикалык əдíстердщ, сараптамалык бағалаудың, өлшеудің жəне баскалардың көмегімен көрсеткіштердің накты мəндерí айкындалуға тиіс.
Көптеген жағдайларда тауардың бəсекеге кабілеттілігін бағалаудың есептік тәсілдері сипаттамалардың екі тобын камтиды: сапаның техникалык көрсеткіштері мен экономикалык параметрлері, кейде нормативтік параметрлер де колданылады.
Тауардың бəсекеге кабілеттілігін бағалау кезінде пайдаланылатын параметрлер номенклатурасы екі жалпылама топтан түрады:
- сапа параметрлері (техникалык параметрлер);
- экономикалык параметрлер.
Техникалық параметрлерге осы қажеттіліктің мазмұнын жəне оны қанағаттандыру шарттарын сипаттайтын қажеттілік параметрлері жатады (1-сурет).
Параметрлердің қысқаша сипаттамасы:
- тағайындау параметрлерİ тауардың қолданылу саласын жəне ол орындауға арналған функцияларды сипаттайды. Бұл параметрлер бойынша нақты тұтыну жағдайларында осы тауарды қолдану арқылы қолжеткізілетін пайдалы əсердщ мазмұны туралы айтылады [1].
Тағайындау параметрлері, өз кезегінде, келесілерге бөлінеді:
- тауардың белгİлİ бİр санатқа тиесİлİгİн сипаттайтын санаттау параметрлерİ. Бұл параметрлер бəсекелестер тауарлардың қолданылу саласын таңдау кезеңінде ғана бағалау үшін пайдаланылады;
- өнімді əзİрлеу жəне дайындау кезінде қолданылатын техникалық шешімдердің прогрессивтİлİгİн сипаттайтын техникалық тиİмдİлİк параметрлерİ;
- тауарды əзİрлеу жəне өндіру кезінде пайдаланылған негізгі жобалау-конструкторлық шешİмдердİ сипаттайтын конструктивтİк параметрлер;
- эргономикалық параметрлер тауардың еңбек операцияларын орындау немесе тұтыну кезİнде адам ағзасының қасиеттеріне сəйкестİгİ тұрғысынан сипаттайды;
- эстетикалық параметрлер ақпараттық мəнерлİлİктİ (ұтымды нысаны, тұтас композиция, өндірістік орындауды жетілдіру, тауар түрінің тұрақтылығы) сипаттайды. Эстетикалық параметрлер өнімнің сыртқы қабылдауын моделдейді жəне тұтынушылар үшін аса маңызды болып табылатын оның сыртқы қасиеттерін көрсетеді;
- нормативтİк параметрлер — тауардың мİндеттİ нормалармен, стандарттармен жəне заңнамамен регламенттелетін қасиеттерін сипаттайды.
Экономикалық параметрлер тобына тұтынушының өнімді сатып алу жəне тұтыну жөніндегі толық шығындары (тұтыну бағасы), сондай-ақ оны нақты нарықта сатып алу жəне пайдалану шарттары жатады. Жалпы жағдайда, тұтынушының толық шығындары бİр жолғы жəне ағымдағы шығындардан тұрады.
Кез келген бұйымның нақты жағдайларда пайдалануға жарамдылық дəрежесİн анықтайтын қасиеттер кешені бар. Өз тауарының бəсекеге қабілеттілігін объективті бағалау үшін өндіруші талдау кезінде тұтынушы қолданатын өлшемдерді пайдалануы тиіс. Тек мұндай жағдайда ғана өндіруші осы тауардың бағасы сатып алушының пікірімен сəйкес келеді деп күтуге болады. Алайда өндіруші үшін бұл мəселе біршама кеңірек тұр, ең алдымен ол өз тауарын осы нарықта өткізудің принципті мүмкіндігін, яғни нормативтік параметрлердің деңгейін бағалауы тиіс.
Қағидаттық мүмкіндікті анықтау бұйымда тұтынушы елінде берілген патенттердің əрекетİне жатпайтын ғылыми-техникалық шешімдердің орындалу дəрежесİн көрсететін патенттік тазалықты бағалаудан басталады. Алайда мұндай жұп тек тауарды сату үшін кедергілердің болуы немесе болмауы туралы ғана айтуға мүмкіндік береді жəне сатып алушы тұрғысынан оның тұтынушылық қасиеттерінің деңгейін өзі анықтамайды. Егер бұйымда патенттік жиілікке ие емес құрамдас бөліктер болса, онда бəсекеге қабілеттілікті одан əрİ талдауды патенттік тазалықты қамтамасыз етуге бағытталған шараларды əзİрлегеннен кейін ғана жүргізу орынды.
Содан кейін талданатын тауар параметрлерінің міндетті нормаларға сəйкестíгí анықталады. Олар сəйкес келмеген жағдайда тауар қолда бар қажеттілікті қанағаттандыру үшін пайдаланыла алмайды. Демек, егер бұйымның нормативтік параметрлерінің, ең болмағанда, біреуі қолданыстағы нормалармен ұйғарылған деңгейге сəйкес келмесе, онда тауар басқа параметрлер бойынша
салыстыру нәтижелеріне карамастан, бəсекеге кабілетсіз. Бəсекеге каб1летпл1к'п бағалау кезінде нормативтік параметрлерді есепке алу тек екі мәнді кабылдайтын көрсеткіштің көмегімен жүргізіледі: 1 жəне 0. Егер тауар нормаларға сəйкес келсе, онда көрсеткіш 1-ге тең, егер сəйкес келмесе, онда ол 0-ге тең.
Техникалык параметрлермен түтынушының тауарды сатып алуының алғашкы кадамына байланысты, ол бүйымды сатып алуға əлеуеттí «кандидат» ретінде іріктеуден түрады. Бүл кадам, егер тауар параметрлерін талдау бар қажеττілікті қашағаττандырады жəне кажетті пайдалы əсер əкелуí мүмкін екенін көрсетсе, жасалуы мүмкін. Егер түтынушы нарыкта кажеттілікке толык жауап беретін тауарды таппаса, ол колданыстағы үсынысты ескере отырып, өз талаптарын түзетуге мəжбÝр болады. Əрине, бүл ретте түтынушы, ең алдымен, оның түрғысынан ең маңызды емес талаптарды алып тастайды жəне оларды техникалык параметрлер жиынтығымен, кем дегенде, үсынылатын тауарлардың біреуінде сəйкес келгенге дейін түзететін болады. Əдетте, тауардың бəсекеге кабілеттілігін бағалау дифференциалды, кешенді немесе аралас əдíспен жүзеге асырылады [2].
Дифференциалды əдíс талданатын кейбір параметрлерін жəне салыстыру базасын пайдалануға жəне оларды салыстыруға негізделген. Егер техникалык жəне экономикалык сипаттамалар бойынша бағалау кезінде базалык мəндер нормативтік-техникалык күжаттамада немесе шарттарда белгіленсе, онда кейбір көрсеткіш 1-ден кем немесе тең болуы мүмкін. Талданатын тауардың мəнí кажетилштен асатын сипаттамасы болған жағдайда, көрсетілген көтеруді түтынушы артыкшылык ретінде бағаламайтын болады, осы параметр бойынша кейбір көрсеткіш 1-ден артык мəнге ие болмайды жəне есептеу кезінде екі шаманың ең азы: 1 немесе осы көрсеткіштің накты мəнí пайдаланылуы тиіс.
Нормативтік параметрлер бойынша бағалау кезінде кейбір көрсеткіш тек екі мəндí кабылдайды: 1 немесе 0. Егер талданатын тауар міндетті нормалар мен стандарттарға сəйкес келсе, көрсеткіш 1-ге тең, егер сəйкес келмесе, онда ол 0-ге тең. Көп жағдайда дифференциалды əдíс талданатын тауардың бəсекеге кабілеттілік фактісін немесе үксас тауармен салыстырғанда оның кемшіліктерін аныктауға мүмкіндік береді. Ол əрбíр параметрдің тауарды таңдау кезінде түтынушының калауына əсерíн ескермейді. Бүл кемшілікті жою үшін бəсекеге кабілеттілікті бағалаудың кешенді əдíсí колданылады. Тауардың бəсекеге кабілеттілігін бағалаудың кешенді əдíсí кешенді көрсеткіштерді колдануға немесе талданатын тауардың үлестік пайдалы əсерлерíн жəне үлгіні салыстыруға негізделеді.
Техникалык параметрлер бойынша кешенді көрсеткіш техникалык параметрлер туындысының жəне олардың салмағының косындысы болып табылады. Әрбір техникалык параметрдің салмағын аныктау үшін жалпы жиынтыкта маркетингтік зерттеулер нəтижелерше негізделген сараптамалык бағалар колданылады. Бүл кешенді көрсеткіш техникалык параметрлердің барлык жиынтығы бойынша осы тауардың казіргі кажеттілігінің сəйкестíк дəрежесíн сипаттайды. Ол жоғары болған сайын, түтынушылардың сүраныстары толык канағаттандырылады [3].
Экономикалык параметрлер бойынша кешенді көрсеткішті есептеу түтынушының тауарды сатып алуға жəне пайдалануға толык шығындарын аныктау негізінде жүргізіледі.
Түтынушының толык шығындары өнімді сатып алуға арналған біржолғы шығындардың жəне кызмет кезеңіндегі оны пайдалануға арналған шығындардың сомасы ретінде айкындалады. Өшеркəсіпmік максаттағы бүйымдар үшін кызмет ету мерзімінің шамасы амортизациялык кезеңге тең болып кабылданады. Түтыну максатындағы өнімдер үшін кызмет ету мерзімін бағалау үксас бүйымдардың накты кызмет ету мерзімдері, сондай-ак осы санаттағы тауарлардың моральдік ескіру жылдамдығы туралы мəлíметтер негізінде жүргізілуі тиіс.
Тауардың бəсекеге кабілеттілігін бағалаудың аралас əдíсí дифференциалды жəне кешенді здістердің үйлесімін білдіреді. Аралас əдíс кезінде дифференциалды жəне кешенді əдíспен есептелген параметрлердің бір бөлігі колданылады. Тауардың бəсекеге кабілеттілігін бағалаудың келтірілген əдíстерí жалпы колданылатын болып табылады жəне отандык əдебиетте жиі кездеседі. Оларға біркатар шектеулер тəн. Олардың көмегімен нысанның бəсекеге кабілеттілік деңгейі мүлде емес, бір объектінің екіншісіне катысты бəсекеге кабілеттілігі есептеледі. Сандык бағалауға келмейтін факторлардың тауардың бəсекеге кабілеттілігіне əсер ету дəрежесíн бағалау мүмкін емес. Салыстыру базасын таңдаудың белгілі бір күрделілігі бар, əсíресе мүндайда ең жаксы жəне колданыстағы үлгілерді кабылдау кажет болған жағдайларда. Ол үшін үлгілерді бір-бірімен алдын ала салыстыру немесе интуитивті таңдауды жүзеге асыру керек, сату бойынша көшбасшыны салыстыру базасы ретінде алуға болады, бірак ол туралы акпаратты алу көбінесе киындау, əсíресе əщíме көптеген өткізу арналары бойынша таралатын кең түтынылатын тауарлар болып отырғанда.
Бұл әдістердің елеулі кемшілігі тауардың тұтынушылық қасиеттері мен олардың жиынтығы тұтынушының пікірін ескерместен айқындалады. Оларға сəйкес тауардың кез келген сипаттамасын жақсарту оның бəсекеге қабілеттілігін автоматты түрде арттырады деп болжанады. Алайда тауардың сипаттамаларын базалық үлгімен салыстырғанда жақсарту бәсекелестік артықшылықтардың пайда болуына əрдайым кепілдік бермейді, өйткені нақты өмірде тауардың артықшылықтарын немесе кемшіліктерін бағалаудағы шешуші рөл тұтынушыға тиесілі. Сондай-ақ тұтынушылар нарықта біртұтас болмайтынын ескеру керек — олар, тіпті, бір тауарға де әртүрлі əрекет етеді. Бұл тауарлардың бəсекеге қабілеттілігін бағалау кезінде маңызы бар бірқатар жағдайларда нарықтағы жекелеген тауарлардың бәсекелестік позициясын бағалау үшін матрицалық әдісті пайдаланады. Ол үшін екі көрсеткіш қолданылады: сапа жəне баға [3].
Мұндай бағалауды келесі ретпен жүзеге асыру ұсынылады:
- Зерттелетін нарықта бас бәсекелестердің талданатын тауарлары мен тауарлары екі өлшем бойынша бағаланады: тауардың тұтынушылық қасиеттерінің деңгейін сипаттайтын интегралдық көрсеткіш жəне баға. Жетекші көрсеткіштердің шектеулі саны болған жағдайда, сапа мен бағаның жекелеген көрсеткіштерін пайдалануға болады.
- Барлық зерттелетін тауарлар матрица алаңына салынады: «саnа-баға». Қажет болған жағдайда үшінші координатты — іске асыру көлемін (шеңбердің радиусы) пайдалануға болады.
- Талданатын тауарлардың барлық жиынтығы үшін тауардың тұтынушылық қасиеттерінің деңгейін жəне бағаны сипаттайтын көрсеткіштің орташа мәні айқындалады. Содан кейін осы орташа мәндерді сипаттайтын желілер жүргізіледі.
- Мұндай рәсім барлық маңызды нарықтар үшін жүзеге асырылады.
- Жекелеген нарықтарда жəне жиынтық нарықта бəсекелес ұйымдар тауарларының матрицаның әртүрлі квадранттарында шоғырлану дарежесі бойынша бәсекелестік күрестің өткірлігі анықталады.
- Шығарылатын өнімнің сапасы мен бағасы тұрғысынан ұйымның өндірістік — өткізу саясаты түзетіледі. Өткізу нарығы бәсекелестік күрестің өткірлігі ең аз нарықтардағы қызметтің басымдылығы қағидатын негізге ала отырып айқындалады.
Бəсекеге қабілеттілікті бағалаудың негізгі принциптері. Тауарлардың бəсекеге қабілеттілігінің кешенділігі — тауарлардың бəсекеге қабілеттілігін бағалау кезінде бəсекелес тауарлардың ерекшеліктерін айқындайтын өлшемдердің жиынтығы ескерілуге тиіс.
Бəсекеге қабілеттіліктің салыстырмалылығы оны бағалаудың салыстырмалы сипатын болжайды, егер бір тауардың таңдап алынған өлшемдері басқа тауардың базалық ретінде қабылданған өлшемдерімен салыстырылады. Қандай да бір тауардың бəсекеге қабілеттілік деңгейін анықтау үшін олардың нақты қажеттіліктің сәйкестігі дәрежесі бойынша салыстыру ғана емес, сонымен қатар тауарды сатып алу жəне оны одан әрі пайдалану кезіндегі тұтынушының шығындарын ескеру қажет. Бəсекеге қабілеттілік — сатып алушылар тобының нақты қажеттілігінің сәйкестік дәрежесі бойынша да, оны қанағаттандыруға арналған шығындар бойынша бəсекелес тауардан оның айырмашылығын көрсететін тауардың сипаттамасы.
Бəсекеге қабілеттілікті бағалау негізі — сатып алушының қажеттіліктерін зерттеу. Сатып алу кезінде əрбíр тұтынушы өзіне қажетті тауарды нарықта ұсынылатын аналогтар арасында таңдауды жүзеге асырады жəне оның қажеттілігін неғұрлым жоғары дəрежеде қанағаттандыратын дəрежеге ие болады.
Тауарлардың бəсекеге қабілеттілігін бағалау кезінде олардың ерекшелігі ескерілуге тиіс. Мысалы, киім, машиналар жəне жабдықтар сияқты тұтыну тауарларын тұтыну бағасы әртүрлі болады жəне тауардың ерекшелігімен тікелей байланысты болады.
Бəсекеге қабілеттілікті бағалау зерттеу мақсатын анықтаудан басталады:
- егер осы тауардың жағдайын ұқсас қатарда анықтау қажет болса, онда оларды маңызды параметрлер бойынша тікелей салыстыру жеткілікті;
- егер зерттеудің мақсаты нақты нарықта тауар өткізу перспективаларын бағалау болып табылса, онда талдауда келешекте нарыққа шығатын тауар туралы мəлíметтердí, сондай-ақ қолданыстағы стандарттар мен заңнаманың, тұтыну сұранысының серпінін өзгерту туралы мəліметтерgі қамтитын ақпарат пайдаланылуы тиіс [4].
Тауардың бəсекеге қабілеттілігін бағалау:
- нарықты зерттеу (нарықтың мамандануы жəне оның географиялық орналасуы, нарық сыйымдылығы);
- бəсекелестердí (негізгі бəсекелестердí, бəсекелестер тауарларының сауда маркаларын, бəсекелестер тауарларының ерекшеліктерін, бəсекелестер тауарларының қаптамасының түрлері мен ерекшеліктерін, өткізу қызметінің нысандары мен əдíстерíн, бəсекелестердщ жарнамалық материалдарын зерттеу);
- сатып алушының қажеттіліктерін (нарықтың сегменттелуін, сатып алушылардың тауарды пайдалануының типтік бағыттары мен тəсíлдерíн, осы тауарды сатып алу себептерін, сатып алу артықшылықтарын қалыптастыру факторларын, тауарлардың осы түрдегі қанағаттанғысыз қажеттіліктерін ескере отырып, ықтимал сатып алушылардың) зерделеу;
- тауарды бағалау параметрлерін анықтау. Нарықты жəне сатып алушылардың талаптарын зерделеу негізінде талдау жүргізілетін немесе болашақ тауарға қойылатын талаптар қалыптасатын өнім таңдалады, бұдан əрí бағалауға жататын параметрлер тізбесі айқындалады;
- тауарлардың бəсекеге қабілеттілік факторларын жүйелеу;
- тауарлардың бəсекеге қабілеттілігін сандық бағалау тəсíлдерíн анықтау.
Бəсекеге қабілеттілікті бағалау талданатын өнімнің сипаттамаларын нақты қажеттілікпен салыстыруға жəне олардың бір-біріне сəйкестігін анықтауға негізделеді. Объективті бағалау үшін нарықта тауарды таңдай отырып, тұтынушы қолданатын критерийлерді пайдалану қажет. Сондықтан тұтынушы тұрғысынан маңызды, сол себепті талдауға жататын критерийлерді анықтау маңызды.
Тауарлардың бəсекеге қабілеттілігінің негізгі өлшемі олардың нақты қажеттіліктерін қанағаттандыру дəрежесí болып табылады. Алайда тұтынушылардың жекелеген тауарларды психофизиологиялық қабылдауына байланысты қажеттіліктерді қанағаттандыру дəрежесíн тікелей өлшеу мүмкін емес. Кейде тұтынушы қасиеттері жоғары емес бөлшектелген тауарларды тұтынушылар бірдей жəне тіпті жоғары тұтынушылық қасиеттері бар бөлшектелмеген тауарларға қарағанда барынша жақсы қабылдайды. Сондықтан бəсекеге қабілеттілікті бағалау үшін екі топқа жіктеуге болатын жанама өлшемдер қолданылады: тұтынушылық жəне экономикалық.
Өнім, егер ол осы тұтыну сегментінде бір немесе одан да көп тұтынушылық сипаттамалары болса, бəсекеге қабілетті. Ұқсас тауарлардан үздік (бұл ретте осы сипаттамаларды тұтынушылар жетекші деп таниды). Тұтынушылар өнімнің барлық сипаттамалары бойынша мүлдем жақсы емес, оның ішінде ол нарықтың сегментінде неғұрлым талап етілетін сапаларды сәтті үйлестіретін жəне жиі басқаларды жақсарту үшін өнімнің жекелеген сипаттамаларымен түсуге дайын.
Нарықтағы тауардың бəсекеге қабілеттілігі оның құндық (сатып алушының тауарды сатып алу бағасы жəне пайдалану немесе тұтыну процесінде қызмет көрсету құны ескеріледі) жəне тұтыну сипаттамаларының нарықтық сұраныспен жəне оларды рыноктағы ұсыну шарттарымен қалыптасатын басқа тауарлардың сипаттамаларымен салыстырумен айқындалады.
Өнімнің сапасы — осы өнімнің нақты тұтыну жағдайларында оның тағайындалуына сəйкес белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыруға жарамдылық дəрежесíн негіздейтін оның тұтынушылық қасиеттерінің тұтас жиынтығы. Өнімнің сапасы қолданылатын шикізаттың, технологиялардың, жабдықтың жай-күйінің, сапа менеджменті жүйесінің жəне тағы басқа салдары болып табылады.
Тауарлардың бəсекеге қабілеттілігінің экономикалық критерийлері баға жəне жеңілдіктер жүйесі болып табылады. Өнімнің бағасы өнім өндіру жəне сату шығындарының салдары болып табылады. Тұтынушылардың әртүрлі санаттары мен тауарлар топтары үшін бəсекеге қабілеттілік түрлі баға топтарымен қамтамасыз етіледі: сатып алу, сату жəне тұтыну [5].
Сатып алу бағасы өндірістік мақсаттағы тауарлардың бəсекеге қабілеттілігін айқындайды жəне өнімді дайындаушылар үшін тұтынушылық артықшылық жасайды. Сату бағасы тікелей пайдаланылатын тауарлардың (тұтынуға дайын тамақ өнімдерінің, жуу құралдарының), сондай-ақ қызметтердің бəсекеге қабілеттілігіне əсер етеді. Өткізу бағасының қолжетімділігі мақсаты бойынша пайдалануға қосымша шығындарды талап етпейтін тауарлар мен қызметтерді жеке пайдаланушылар үшін тұтыну артықшылықтарын айқындайды.
Тұтыну бағасы өткізу бағасымен жəне пайдалану шығыстарына: тасымалдау, монтаждау, реттеу, қызмет көрсетуге техникалық көмек көрсету, сақтау, тауарларды күту, энергетикалық шығындар, жөндеу, салықтар мен алымдарды төлеу, сақтандыру жəне кəдеге жарату шығындарымен анықталады.
Тауарлардың бəсекеге қабілеттілігін бағалау процесінде бəсекеге қабілеттілік көрсеткіштері топтарын былайша жіктеуге болады:
- тауардың коммерциялық идеясының прогрессивтілігін көрсететін көрсеткіштер тобы;
- өнімнің сапасын сипаттайтын техникалық, экономикалық жəне коммерциялық көрсеткіштер тобы;
- өткізу шарттарын сипаттайтын көрсеткіштер тобы;
- пайдалану шарттарын сипаттайтын көрсеткіштер тобы;
- тұтынушының өнімді əлеуметтік-психологиялық қабылдауын сипаттайтын көрсеткіштер тобы.
Сонымен, тауарлардың бəсекеге қабілеттілігін анықтау үшін қолданатын көрсеткіштерді қарастыра отырып, мынадай қорытындылар жасауға болады:
- тауардың бəсеке қабілеттілігін өнімнің сапасын сипаттайтын көрсеткіштермен байланыстырған жөн. Өнімнің сапасын сипаттайтын көрсеткіштер тобына мыналар жатады: техникалық көрсеткіштер (функционалдық мақсаты (өнімділігі, жылдамдығы, жедел жады көлемі, жылдам əрекет етуİ жəне т.б.), сенİмдİлİгİ (тоқтаусыз, ұзақ уақыт бойы, жөндеуге жарамдылығы, сақталуы); экономикалық көрсеткіштер (шикізат пен материалдардың меншікті шығыны, энергия тұтынудың, еңбек ресурстарының жəне т.б. үнемділігі); коммерциялық көрсеткіштер (нарықтағы тауар бағасы, буып-тыю жəне сақтау, тасымалдау шығындары, тұтынушының ағымдағы шығындары);
- өткізуді ұйымдастыруды сипаттайтын көрсеткіштер тобының құрамына мынадай көрсеткіштер енгізілуі мүмкін: өнімді сату кезіндегі бағадан жеңілдіктер, маусымдық жеңілдіктер, функционалдық жеңілдіктер (жаңа тауарға жəне т. б.), көтерме сатып алушылардың саны мен құрылымы, акциздер, өнімге сəйкестİк сертификаттарының болуы, өнім туралы ақпараттың болуы жəне ашықтығы жəне т.б.;
- шаруашылық жүргізуші субъект тұрғысынан тауарлардың бəсекеге қабілеттілігін бағалау үшін салыстыру базасы ретінде мыналар қолданылуы мүмкін: басым бəсекелестер (немесе бəсекелестер) өнімінің бəсекеге қабілеттілігі көрсеткіштерінің мəнİ; сала бойынша өнімнің орташа бəсекеге қабілеттілік көрсеткіштерінің мəнİ; өнімнің бəсекеге қабілеттілік көрсеткіштерінің болжамды мəнİ; тұтынушының қажеттіліктерін қанағаттандыру дəрежесİ; сапаның нормативтік көрсеткіштері.
Əдебиеттер тізімі
- Фасхиев Х.А. Как измерить конкурентоспособность предприятия? / Х .А. Фасхиев, Е.В. Попова // Маркетинг и маркетинговые исследования. — 2003. — № 4. — С. 53-68.
- Иванова Е.А. Оценка конкурентовспособности предприятия: учеб. пос. / Е.А. Иванова. — Ростов н/Д.: Феникс, 2008. — 298 с .
- Методы оценки конкурентоспособности [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://arhivinfo.ru/2-39239.html
- Рубин Ю.В. Конкуренция: реалии и перспективы / Ю.В. Рубин, В.В. Шустов. — М.: Знание, 1990. — 64 с.
- Подходы к оценке уровня конкурентоспособности продукции [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://vuzlit.ru/1218887/podhody_otsenke_urovnya_konkurentosposobnosti_produktsii