Қазақстандағы жастар кәсіпкерлігін дамытудың сандық жəне сапалық параметрлерін талдау

Макалада Қазаңстан Республикасындағы жастар кәсіпкерлігін дамытудың сандык жəне сапалык параметрлері карастырылған. Жастар кәсіикерлігі жүмыспен камтудың өсуін, жастар,ды шаруашылык кызметке тартуды, олардың əлеуметтенуí мен өзін-өзі көрсетуін камтамасыз ететін күрал ретінде айкындалады. Осы бағытты дамыту елдің инновациялык даму мүддесінде жас үрпактың креативті жəне күшті əлеуетíн пайдалануға мүмкіндік береді. Кəсшкерлíк саласындағы жастардың жағдайы мен мүмкіндіктерін аныктайтын субъектілер талданды. Жастар кəсiпкерлiгiнiң дамуын сандык жəне сапалык талдау негізінде 15–28 жас аралығындағы Қазакстан Республикасының белсенді халкының экономикалык саны олардың өсу серпіні, 2001–2018 жж. 15–28 жас аралығындағы Қазакстан Республикасының экономикалык белсенді халык санының елдің жалпы жүмыс күшімен ара катынасы, 2001–2018 ж. 15–28 жас аралығындағы Қазакстан Республикасының экономикалык белсенді халкының саны аймактар бойынша, жергілікті жердің типі жəне экономикалык кызмет түрлері бойынша, гендерлік бөліністе, білім деңгейі, сондай-ак, жастар арасындағы жүмыссыздык деңгейі жəне оның NEET санатындағы жастармен байланысы аныкталды. Мемлекеттің, бизнестің, азаматтык коғам институттарының (үкіметтік емес үйымдар) ортак күш-жігерін жүзеге асыру ғана жастар кəсшкерлíгíн дамытуға ыңпал ететіні туралы корытынды негізделді.

I. Кіріспе

Қазіргі жағдайда жастар кәсіпкерлігін өзектендіру талдау күралдарының ерекшелігінен өседі. Бүл ерекшелік әдіснамалык плюрализмнің зерттелетін феноменнің субъектілік-объектілік сипаттамасына таралуына негізделеді. Мүндай тәсіл ең объективті болып табылады, өйткені экономикалык процестердің көпшілігі казір эндогендік жəне экзогендік факторлардың үлкен санының әсерінен дамиды. Эндогенді факторлар да өзінің түжырымдамалык күрылымы бойынша бірдей емес. Сондыктан әдіснамалык плюрализм түрғысынан бағалау казіргі заманғы доминанттарды барынша саралап бөлуге, оларды постиндустриалды даму механизміне енгізуге, белгісіздіктің лакунының шекарасын аныктауға, тәуекелдерді саралауға мүмкіндік береді. Ал жастар кәсіпкерлігінің контекстінде түжырымдамалык база əртараптандырылады жəне негізгі екі детерминанттар — субъектілік жəне объектілік бойынша косымша ерекшелікке ие болады.

Біріншіден, жастар кәсіпкерлігінің субъектілік детерминанты — жастар — оның әлеуметтік бағалауынсыз мүмкін емес. Осылайша, «жастардың» әлеуметтік сипаты кажет, оның субъектілік до- минанттары да, социумдык орны да бар. Сонымен катар, жастардың осы әлеуметтік табиғатынан оның экономикалык конституциясы, үлттык жаңғыртуға еңбек жəне кәсіпкерлік катысу себептері мен мүмкіндіктері, бизнесті асыру шектері жəне микро жəне макроэкономикалык күрылымдағы бірегей орын өседі. Сонымен, субъект жағынан, «жастар кәсіпкерлігінің» өзі баска әлеуметтік- экономикалык феномен ретінде пəнаралык дуализмге бейім (бір мезгілде социологиялык бастаулар- дан да, казіргі экономикалык теория түрғысынан да талдау).

Екіншіден, жастар кәсіпкерлігінің объектілік детерминанты — кәсіпкерлік — бүл жағдайда да өз іске асыруының ерекше әдіснамалык дәлізінде жатыр. Өйткені казіргі кәсіпкерлік әртараптандырылған жүйе болып табылады, әртүрлі түжырымдамаларға негізделген. Кәсіпкерліктің теориялык-əдíснамалык негіздерін фрагменттік жəне дискреттік концептуализациялау мемлекеттік колдау шараларының тиімсіздігінің жəне кабылданған заң нормалары мен реттеу күралдары кәсіпкерлік кызметтің экономикалык шынайылығына жəне объективті заңдылыктарына сəйкес келмейтін институционалдык «түзак» туындауының себебі болып табылады.

II. Деректер, талдау жəне нəтижелер

Жастар кəсшкерлíгíн, əсíресе оның инновациялық түрін қарқынды дамыту үлттық экономиканы жаңғыртудың жəне оның өсуінің инвестициялык-инновациялык мультипликациясының негізгі детерминанты болып табылады. Жастар кəсшкерлíгí (қоғамның неғүрлым белсенді, креативті, рефлексирлеуші бөлігі ретінде жастардың əлеуметтíк-психологиялык ерекшеліктеріне байланысты) сырткы ортаның өзгерістеріне неғүрлым икемді жəне сезімтал болып табылады, бүл экономиканың инновациялық əлеуетíн іске асыруға, инновацияларды коммерцияландыруға жəне инновациялық технологияларды енгізуге ыкпал етеді.

Экономикалық мектептердің əдíснамалык ерекшеліктерін ескеретін кəсíпкерлíк түжырымдамаларын жіктеу колданыстағы концепцияларды екі топка бөлуге мүмкіндік береді:

1. Кəсíпкерлíктí оның функциялары түрғысынан қарайтын функционалдық түжырымдамалар:

• тəуекел ауыртпалығын жəне белгісіздікті көтеру ретіндегі кəсíпкерлíктщ классикалық түжырымдамасы (Р. Кантильон [1], А. Смит [2], И.Г. Тюнен [3], Ф. Найт [4]);
• өндірістің факторларын біріктіру ретінде кəсíпкерлíктщ неоклассикалық түжырымдамасы (Ж.Б. Сэй [5], А. Маршалл [6], Дж.Б. Кларк [7]);
• кəсíпкерлíктщ инновациялық түжырымдамасы (И.А. Шумпетер [8]);
• нарықтық экономиканың тиімді жүмыс істеуінің қозғаушы күші ретінде кəсíпкерлíктщ неолибералды полифункционалды түжырымдамасы (Л. Мизес [9], Т.У. Шульц [10], И. Кирцнер [11], Ф. Хайек [12], М. Фридмен [13]).

1. Қүкықтық, əлеуметтíк, философиялық-психологиялық ғылымдармен қолданбалы жəне баскарушылык экономикалардың тоғысындағы пəнаралык түжырымдамалар:

• кəсíпкер түлғасының белгілі бір психологиялык касиеттерінің жиынтығы ретінде неміс тарихи жəне кейнсиандык мектептерінің кəсíпкерлíк түжырымдамасы (Дж.М. Кейнс [14], В. Зомбарт [15], М. Вебер [16]);
• мультидисциплинарлык феномен ретіндегі кəсíпкерлíктщ институционалдык жəне постинституционалдык түжырымдамалары (Р. Коуз [17], Г. Пинчот [18], П. Друкер [19], Р. Хизрич, М. Питерс [20], М. Коултер, С. Робинс [21]).

«Жастар» термині жəне оның статустык шекаралары ғылыми-техникалык революциямен, индустриялык үдерістерді саралаумен байланысты болды. Бүл белгілі бір өмір кезеңін окытуға жəне өндірістік дағдыларды игеруге бөлу кажеттігіне алып келді. Өндірістің индустриялык негізінің өзгеруіне, көп салалы еңбектің пайда болуына байланысты жəне белгілі бір шектеулі кезең — «жастык» пайда болады.

Жастар — казакстандык коғамның серпінді жəне үткыр бөлігі. Дəл осы еңбек ресурстарының санаты жоғарғы үткыр, жылдам окуға, əлеуеттí кабілеттерге, стандартты емес ойлауға жəне креативтілікке ие. Сондай-ак, жастар халыктың осал топтарының бірі болып табылады, бүл еңбек нарығындағы бəсекеге кабілеттіліктің төмен деңгейіне байланысты.

Қазакстан Республикасы Үлттык экономика министрлігі Статистика комитетінің соңғы мəлíметтерíне сəйкес, 2018 жылы Қазакстанда 15-29 жас аралығындағы «жастар» санатына жататын 2 087 600 экономикалык белсенді халык тіркелді (Кесте 1).

1-кесте Қазақстан Республикасының 2001–2018 жылдардағы 15–28 жас аралығындағы экономикалық белсенді халқының саны

Ескерту. Автормен [22] қайнар көзі бойынша құрастырылған.

1-кестенің деректеріне сəйкес 2001 жылдан 2014 жылға дейін 15–28 жастағы экономикалық белсенді халық санының өсуі байқалады (1-сурет).

Соңғы 4 жылда (2015–2018 жж.) Қазақстанда жастар санының 2014 жылы 2 445 000 адамнан 2018 жылы 2 087 600 адамға дейін төмендегені байқалады. Теріс сальдо 357 400 адамды құрады.

Елдің жұмыс күшінің жалпы санынан 2011–2018 жылдары 15–28 жас аралығындағы Қазақстан Республикасының экономикалық белсенді халқының үлесі орта есеппен 26,7 %-ды құрады.

Қазақстан Республикасының 2001–2018 жылдардағы экономикалық белсенді халқының тұрақты өсу үрдісі бар (2001 ж. — 7479100 адам, 2018 ж. — 9151600 адам). Соңғы 18 жылда Қазақстанның экономикалық белсенді халқы санының өсуі 18,3 % — ды құрады, бұл 1 672 500 адамға өсу серпінін көрсетеді. Алайда, Қазақстан Республикасының экономикалық белсенді халқының жалпы жас тобындағы жастар санының төмендеу үрдісі бар, бұл 90-шы жылдардағы демографиялық өсіммен байланысты (2-сур.).

Қазакстан Республикасының өңірлері бойынша жастардың еңбек нарығының негізгі индикаторлары (15–28 жас) нашар көрінеді (3-сур.):

• Қызылорда, Маңғыстау облыстарында жəне Алматы каласында 15–28 жастағы экономикалык белсенді халык санының оң өсу үрдісі байкалады;
• соңғы 2015–2018 жылдары 12 облыс (Қызылорда жəне Маңғыстау облыстарынан баска) жəне республикалык маңызы бар 2 кала (Алматы каласынан баска) бойынша Қазакстан Республикасының еңбек нарығында жастар санының төмендеуі тіркелді;
• Алматы каласы (252 000 адам), Алматы облысы (232 100 адам), Түркістан облысы (205 900 адам), Шығыс Қазакстан облысы (169 500 адам) жəне Жамбыл облысында (147 800 адам) 15–28 жастағы экономикалык белсенді халыктың саны бойынша 17 өңірдің ішінде көшбасшы болып табылады;
• 15–28 жастағы экономикалык белсенді халыктың ең аз саны Солтүстік Қазакстан (49 000 адам), Павлодар (70 900 адам), Маңғыстау (73 800 адам) жəне Атырау (76 500 адам) облыстарында тіркелді.

Жергілікті жердің типі бойынша Қазакстан Республикасының экономикалык белсенді халкының негізгі үлесі 15–28 жас аралығындағы калаларда (60 %) өз кызметін жүргізеді, калған бөлігі (40 %) ауылдарда жүмыс істейді (2-кесте, 4-сурет).

2-кесте

2011–2018 ж.ж. 15–28 жас аралығындағы Қазақстан Республикасының экономикалық белсенді халқының жəне өзін-өзі жұмыспен қамтыған жастардың саны

Ескерту. Автормен [22] кайнар көзі бойынша күрастырылған.

15-28 жастағы калалык экономикалык белсенді халыктың басым бөлігі 2015 жылы тіркелген (1 340 200 адам), ауылдарда жастардың (1 234 100 адам) ең аз саны 2010 жылы жүмыс істеді жəне кызмет көрсетті.

Қалалык жерлерде 15-28 жастағы экономикалык белсенді халыктың ең аз саны 2002 жылы тіркелген, яғни 918 200 адам. Ауылдык жерлерде жастар ең аз саны 2002 жəне 2018 жылдары (914 000 адам) камтылған.

Қазакстан Республикасының 15-28 жас аралыɪындаɪы экономикалык белсенді халкы ең көп экономиканың ауыл, орман жəне балык шаруашылығы, өнеркәсіп, көтерме жəне бөлшек сауда жəне білім беру салаларында тіркелген.

Мəселен, 2010 жылдан бастап 2014 жылға дейін Қазакстан жастары ауыл, орман жəне балык шаруашылығына үлкен кызығушылык танытты (жиынтык үлес — 33 %), бірак жыл сайын 15-28 жас аралығындағы экономикалык белсенді жас халыктың саны осы салада 2010 жылы 718 600 адамнан 2014 жылы 443 900 адамға дейін кыскарғанын байкағымыз келеді. 2015 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін аталған салада 15-28 жас аралығындағы жастардың бизнес жүргізуі үшін кызыкты салалар арасында екінші орында түр (3-кесте).

3-кесте

2010–2018 жж. экономикалық қызмет түрлері бойынша жұмыспен қамтылған халық саны (15–28 жас)

Ескерту. Автормен [22] кайнар көзі бойынша күрастырылған.

Қызметтің ең көп таралған екінші түрі көтерме жəне бөлшек сауда, автомобильдерді жəне мотоциклдерді жөндеу болып табылады, оның үлесі 16,1 % күрайды. Айта кету керек, көтерме жəне

бөлшек сауда соңғы 8 жылда тұрақты өсімді көрсетеді. 2015 жылдан бастап 2018 жылға дейін аталған сала көшбасшы болып табылады — 336 300 адам немесе 16,7 % (5-сурет).

2018 жылы Қазақстан жастарына үлкен қызығушылық тудыратын үшінші танымал сала білім беру қызметі болып табылады. Бірақ 2017 жылға дейін білім беру қызметі өнеркəсіптен кейін 4-ші орын алғанын атап өту керек. Соңғы 2 жылда қызмет көрсету саласы жастардың еңбек нарығында үлкен үлес алатынын көрсетеді.

ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің статистикалық мəлíметтерíне сəйкес, соңғы 10 жылда тұрақты өсім (2008-2018 ж.ж.) экономиканың кəсíби, ғылыми жəне техникалық қызмет, мемлекеттік басқару жəне қорғаныс, денсаулық сақтау жəне əлеуметтíк қызметтер мен өнер, ойын-сауық жəне демалыс сияқты салаларында көрсетеді.

Экономиканың барлық салалары бойынша 15–28 жастағы ҚР жастарының қатысуының жоғары көрсеткіштері Алматы қаласында, Алматы, Түркістан облыстарында жəне Нұр-Сұлтан қаласында байқалады.

ҚР ҰЭМ статистика мəлíметтерí бойынша, Қазақстан Республикасының 2011-2018 ж.ж. 15-28 жас аралығындағы экономикалық белсенді халқының саны гендерлік бөліністе Қазақстанның 15–28 жас аралығындағы экономикалық белсенді халқының негізгі үлесі — ерлердің 55 % жəне əйелдердщ 45 % екенін көрсетеді (6-сурет).

15–28 жас аралығындағы экономикалык белсенді халыктың басым бөлігі 2014 жылы тіркелген (1 299 800 адам), ең көп əйел жастардың еңбек нарығында 2014 жылы тіркелген (1 145 200 адам).

15–28 жастағы ерлер мен əйелдер жынысындағы экономикалык белсенді халыктың ең аз саны 2002 жылы тіркелген, яғни тиісінше 981 600 жəне 850 600 адам.

ҚР ҰЭМ статистика мəлíметтерí бойынша, Қазакстан Республикасының 2011–2018 жылдары 15– 28 жас аралығындағы экономикалык белсенді халкының саны білім деңгейі бойынша Қазакстанның 15–28 жас аралығындағы экономикалык белсенді халкының негізгі үлесі — келесідей білім деңгейлері бар жастар:

• негізгі, орта, жалпы, бастауыш білім беру — 16,5 %;
• орта кәсіптік (арнайы) — 39,8 %;
• жоғары жəне аякталмаған жоғары — 43,8 % (7-сурет).

Орта, негізгі, жалпы, бастауыш білімі бар 15–28 жастағы экономикалык белсенді халыктың басым бөлігі 2004 жылы (1 355 800 адам), орта кəсíптíк (арнайы) — 2018 жылы (830 000 адам), жоғары жəне аякталмаған жоғары — 2014 жылы (1 006 100 адам) тіркелген.

Орта, негізгі, жалпы, бастауыш білімі бар 15–28 жастағы экономикалык белсенді халыктың ең аз саны 2018 жылы (343 500 адам), кəсíптíк орта (арнайы) — 2002 жылы (355 000 адам), жоғары жəне аякталмаған жоғары — 2002 жылы (302 400 адам) тіркелді.

Жастардың жүмыска орналасудағы киындыктардың себептерін зерттеу барысында көптеген факторлар аныкталды. Осы факторлардың бірі жастардың кажетті тəжíрибесíнщ болмауы болып табылады. Болашак жүмыс беруші тəжíрибесíз маманды тартуға мүдделі емес, ал мүның себебі жүмыс күшінен ең аз шығынмен тез кайтарымды алғысы келеді. Сонымен катар, жас маман жүмыспен катар окуды жоспарлап отыр, бүл жүмыс процесінен алшактаумен сөзсіз байланысты.

Жастарды жүмыска орналастыру күрделілігінің тағы бір маңызды факторы алған мамандыктың еңбек нарығындағы накты жағдайға сəйкес келмеуі болып табылады, нəтижесíнде диплом алған түлек сүраныска ие емес.

Кəсíби білімі жок жастардың бір бөлігі NEET санатындағы жастардың көп бөлігін калыптастыратынын да ескеру кажет. Олардың мамандыктары жок, еңбек нарығындағы жағдайға бағдарланбайды, Қазакстан Республикасының еңбек заңнамасымен таныс емес.

Қазакстан Республикасы Ұлттык экономика министрлігі Статистика комитетінің деректері бойынша, NEET санатындағы жастар 2018 жылға 15–28 жас аралығындағы ҚР экономикалык белсенді халкының жалпы санының 7,9 % — ын күрайды (4-кесте).

4-кесте Қазақстан Республикасында 2001–2018 жылдарында NEET санатындағы жастар үлесі (15–28 жас)

Ескерту. Автормен [22] кайнар көзі бойынша күрастырылған.

4-кесте мен 8-суреттің деректері бойынша NEET санатындағы жастардың үлесі жыл сайын кыскарады жəне бүл көрсеткіш 2018 жылы 7,9 % — ға төмендеген.

Аймактык бөліністе NEET санатындағы жастардың ең үлкен үлесі Түркістан (13,3 %), Қарағанды (12,1 %) жəне Солтүстік Қазакстан (9,5 %) облыстарында орналаскан. NEET санатындағы жастардың ең аз үлесі Батыс Қазакстан (2,9 %), Қостанай (4,9 %) жəне Павлодар (5,3 %) облыстарында тіркелген.

NEET санатындағы жастар əсíресе, əлеуметтíк оңшаулау жəне əлеуметтíк оңшаулау каупіне бейім. NEET санаты жүмыспен камтуға катысты үш түрлі жай-күймен үсынылған: жүмыссыздык, кызығушылыктың болмауы, үмітсіздік жəне соның салдарынан жүмыспен камту саласынан күлдырау.

Жастар жүмыссыздығы коғамның маңызды проблемаларының бірі болып табылады. Жас азаматтар, əдетте, біліктілік деңгейі төмен немесе жүмыс тəжíрибесí аз, осыған байланысты еңбек нарығында интеграция үшін өте төмен мүмкіндіктерге ие.

III. Қорытынды

Осылайша, түжырымдамалык негізде жастар кәсіпкерлігінің тетігін талдау əдíснамалык плюрализм жүйесін көрсетеді. Дəл осы аспект ерекше болып табылады: субъектілік детерминант — жастар жəне объектілік детерминант — кəсíпкерлíк, сондай-ак бастамашылык íс-əрекеттí іске асыру процесінің өзі осы жүйелі алуан түрлілікте ғана шынайы үсынылған. Осылайша, жастардың уəждерí, болашағы, мүмкіндіктері пəнаралык талдау шеңберінде барынша толык ашылады, ол келесі факторлык сипаттамаларды аныктауға мүмкіндік берді.

Біріншіден, əлеуметтíк координаталар түрғысынан жастар — əлеуметтíк əлеуеттí іске асыруға бағытталған əлеуметтíк сегмент. Оның íс-əрекетíн жүзеге асыру бірнеше субпотенциалдарға негізделеді, оның ішінде ішкі имманенттік психофизикалык əлеует болып табылады.

Екіншіден, əлеуметтíк əлеуеттí жүзеге асырудың әртүрлі дəрежесí жастардың ерекше белгілерін де калыптастырады. Әлеуметтік әлеуетті іске асыру деңгейінің төмендігі өзін-өзі іске асыруда бастаманың жəне әлеуметтендіру тәжірибесінің жоктығына, жеке басының сапасы мен білім беру бағасының төмен параметрлеріне негізделеді. Әлеуметтік әлеуетті іске асырудың жоғары деңгейі жастардың әлеуметтік сегмент ретіндегі күшті белгілеріне негізделеді: жоғары үткырлык жəне осыдан инновациялык белсенділікке үмтылу, адам капиталының сапасын кеңейту, өз білімі мен әлеуметтік дағдыларын жаңартудың жоғары деңгейі, психофизикалык әлеуеттің жоғары деңгейі, яғни жоғары еңбек жүктемелеріне төтеп беру кабілеті жəне жоғары күйзеліске төзімділік.

Үшіншіден, экономикалык координаттар түрғысынан жастар бизнес белсенділігімен сипатталады. Оның параметрлері жастардың экономикалык субъект ретінде мынадай казіргі заманғы белгілерін камтиды: экономикалык ойлаудың инновациялылығы, тәуекелді казіргі заманғы бағалау, әртараптандырылған нарыктағы реакцияның жылдамдылығы, жастардың үрпак тарихи-мəдени козғаушы күші болып табылатынына сүйене отырып, бизнестің жаңа нысандарының табыстылығын бағалаудың жылдамдылығы.

Төртіншіден, талдау объектісі түрғысынан — оның шеңберінде жастар өз әлеуетін бірыңғай емес іске асыруға тырысатын әртараптандырылған бизнес жүйесі, сондай-ак неоклассикадан әдістемелік шекаралар өзектілендірілді, оның шеңберінде жастар кәсіпкерлігі дәстүрлі, негізінен индустриялык сипатка ие, өсіп келе жаткан трансакциялар мен трансакциялык шығындарды бағалау жүйесіне жастар кәсіпкерлігін калыптастыратын казіргі заманғы жаңа институционализмге дейін.

Бесіншіден, осы түжырымдамалар бойынша колданбалы даму жастарды бизнес-іске асырудың үш бағытына алып келеді. Біз шартты түрде «окушы» деп аталатын бірінші бағыт — бүл классикалык емес канондар аясында бизнесті дамыту: ол жоғары баға мен кірістілікті, факторлык тиімділікті алу жəне жетілдірілмеген бәсекелестік жағдайында тауашаларды табу үшін сүраныс түрғысынан бағаланады. Осы бағытты дамытудың аса маңызды эндогендік факторлары ретінде бастапкы капиталдың болуы, тəуекелге бейімділік жəне алдыңғы үрпактың тәжірибесіне сүйену болып табылады. Жүмыс істеудің экзогенді факторларына жетілдірілмеген бәсекелестік ортасындағы макроэкономикалык конъюнктура, бизнесті жүргізудің географиялык жəне табиғи жағдайлары жатады.

Алтыншыдан, жастар кәсіпкерлігінің екінші бағыты инновациялык-бағдарланған бизнес болып табылады. Ол инновациялык экономика кағидаттарында, яғни жаңа тауарлар, кызметтер, баскару шешімдері массивіне көшу максатында технология күру жəне трансферті негізінде күрылады. Маңызды эндогенді факторлар ретінде инновацияларға бейімділік, тәуекелді бағалау жəне оңтайлы бизнес-шешімдер кабылдау мүмкіндігі болады. Осы бағытты дамытудың экзогендік факторларына жастар стартаптарын бизнес-инкубациялау жəне акселерациялау бойынша инфракүрылымның болуы, адам капиталының жалпы даму деңгейі жатады.

Жетіншіден, жастар кәсіпкерлігінің казіргі заманғы бағыты жаңа институционализм кағидаттарына сай келеді. Оның аясында негізгі екпін формаға, сапаға, бизнес — бағыттылыкка ғана емес, фирмалык жəне таза нарыктык бастаулардың нәтижесіне жəне аракатынасына да жасалады. Осы бағыттағы эндогендік факторлар кәсіпкерлік жəне әлеуметтік-психологиялык жəне тарихи- мəдени күзыреттердің барлык кешені болып табылады. Атап айтканда, бүл — барабар топты калыптастыру, бизнес-жоспарлау дағдыларын, логистикалык жəне каржы ағындарын әзірлеу, кросс-мəдени дағдылар мен стереотиптерді пайдалану. Экзогенді факторларға бизнесті институционалдық — құқықтық қамтамасыз етуді, жастар бизнесін ұйымдастырушылық сүйемелдеу тетігін, мониторинг жүйесінің болуын, кері байланысты анықтауды жəне қолда бар институттардың мүмкін болатын дисфункцияларын бағалауды жатқызуға болады. Қазіргі жастар кəсíпкерлíгíн конституциялайтын жүйелі тұжырымдамалық база осындай.

Əдебиеттер тізімі

1. Кантильон Р . Эссе о природе торговли в общем плане / Р . Кантильон // Мировая экономическая мысль. Сквозь призму веков: [в 5 т.]. — Т. 1. — М.: Мысль, 2004. — С. 260-278.
2. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов / А. Смит; пер. с англ., предисл. В.С. Афанасьева; под науч. ред. П.Н. Клюкина. — М.: Эксмо, 2007. — 957 с.
3. Блауг М . Тюнен. 100 великих экономистов до Кейнса / М. Блауг. — СПб.: Экономикус, 2008. — 352 с.
4. Найт Ф. Риск, неопределенность и прибыль / Ф. Найт. — М.: Дело, 2003 — 360 с.
5. Сэй Ж.Б. Трактат по политической экономии / Ж.Б. Сэй; сост., вступ. ст. и коммент. М.К. Бункиной, А.М. Семеновой. — М.: Дело, 2000. — 232 с.
6. Маршалл А. Принципы экономической науки [Электронный ресурс] / А. Маршалл. — Режим доступа: http://ek- lit.narod.ru/marsod.htm (дата обращения: 15.02.2018).
7. Кларк Дж. Б. Распределение богатства / Дж.Б. Кларк; пер.с англ. Д. Страшунский, А. Бесчинский. — М.: Гелиос АРВ, 2000. — 367 с.
8. Шумпетер Й. Теория экономического развития. Капитализм, социализм и демократия / Й. Шумпетер. — М .: Экспо, 2007 — 864 с.
9. Мизес Л . Человеческая деятельность: Трактат по экономической теории / Л. Мизес. — М.: ОАО НПО Экономика, 2000. — 670 с.
10. Шульц Т.У. Экономика пребывания в бедности / Т.У. Шульц // Мировая экономическая мысль. Сквозь призму веков: [В 5 т.]. — Т. 5. Кн. 1. — М.: Мысль, 2004. — С. 358-372.
11. Кирцнер И. Конкуренция и предпринимательство / И. Кирцнер; пер. с англ. под ред. проф. А.Н. Романова. — М.: Юнити-Дана, 2001. — 239 с.
12. Хайек Ф. Индивидуализм и экономический порядок / Ф. Хайек. — М.: Изограф, 2001. — 256 с.
13. Фридман М. Капитализм и свобода/ М. Фридман. — М.: Новое издательство, 2006. — 240 с.
14. Кейнс Дж. Общая теория занятости, процента и денег / Дж. Кейнс. — М.: Гелиос АРВ, 2012. — 352 c.
15. Зомбарт В. Буржуа: этюды по истории духовного развития современного экономического человека / В. Зомбарт. — М.: Наука, 1994. — 443 с.
16. Вебер М. Протестантская этика и дух капитализма / Избранные произведения: пер. с нем. / М. Вебер; сост., общ. ред. и послесл. Ю.Н. Давыдова; предисл. П.П. Гайденко. — М .: Прогресс, 1990. — 808 с.
17. Коуз Р. Фирма, рынок и право / Р. Коуз; пер. с англ. — М.: Новое издательство, 2007. — 224 с.
18. Pinchot G. Why You Don't Have to Leave the Corporation to Become an Entrepreneur / G. Pinchot. — New York: Harper & Row, 1985. — 277 p.
19. Друкер П.Ф. Бизнес и инновации / П.Ф. Друкер; пер. с англ. и под ред. К.С. Головинского. — М.: Вильямс, 2007. — 423 с.
20. Хизрич Р. Предпринимательство, или как завести собственное дело и добиться успеха: Вып. 1. Предприниматель и предпринимательство / Р. Хизрич, М. Питерс; пер. с англ. общ. ред. В.С. Загашвили. — М.: Прогресс, 1992. — 160 с.
21. Коултер М. Менеджмент / М. Коултер, С. Робинс; пер. с англ. — М.: Вильямс, 2004. — 888 с.
22. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитетінің ресми сайты [Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік тәртібі: www.stat.gov.kz.