Түркияда туризм кірістері жəне экономикалық өсу арасындағы қарым-қатынасты талдау

Туризм елдерге пайда əкелетíн маңызды салаға айналуда. Туризм саласыɪɪыц маңыздылығы дамушы елдердегі халыктың жүмыспен камтамасыз етілуі, елге валюта ағымын үлғайту жəне де төлем балансында реттеуші рөл аткаратындығында болып табылады. Туризм секторы пайда табу үшін туристік тауарлар мен кызметтер өндіретін, сататын жəне соның нəтижесíнде күндылык жарататын орналастыру мекемелері, тамак жəне сусындар өндірісі, демалыс орындары мен баска да туристтік кəсíɪĩорыɪĩ‚дарды камтиды. Туризм саласыɪɪыц дамуы аталмыш салалардың да дамуын білдіреді. Туризм саласынан түсетін табыстардың елдердің экономикалык өсу процесіне əсерí туризмді дамытуға бағытталған саясатты калыптастырудағы шешуші фактор болып есептеледі. Туризм секторы үлт-тык табыстың үлесімен, төмен балансының ағымдағы ɪɪɪотыɪɪыɪɪ əсерíмен, тікелей немесе жанама жүмыска орналасу мүмкіндігімен, көптеген секторлармен өзара əрекеmдесуiмен жəне оɪɪыɪɪ елдің алға жылжуындағы рөлімен байланысты Түркияның өте маңызды секторы болып табылады. ARDL тестін колдана отырып, макалада Түркиядағы 1980-2016 жылдардағы туризм кірісі мен экономикалык өсімінің жылдык деректері карастырылды. Нəтижелер бойынша Түркияда туризм кірісі мен ІЖӨ-нің өсу тенденциясы бар деген корытынды жасалды.

Кіріспе

Туризм елге экономикалык, əлсумсттıк жəне мəдени салаларда жетістікке жетуге мүмкіндік беретін кызмет көрсетудің маңызды салаларының бірі болып саналады. Бүгінгі таңда туризм көптеген дамыған жəне дамушы елдерде экономикалык өсу мен дамудың маңызды көздерінің бірі ретінде карастырылады [1]. Көптеген елдер үшін туризм — бүл ең маңызды экспорт, шетелден акша алатын сектор жəне дамудың козғаушы күші [2]. Дүниежүзілік туристік үйымның (ДСҰ) мәлімсдтсрі бойынша, 2016 жылы халыкаралык туристердің саны 1,2 миллиардка жетті жəне халыкаралык туризмнен түсетін түсімдер 1 трлн 436,9 миллиард долларға жсдті [3]. Туризм саласы әлсмдсгі жалпы экспордтың 6 % күрайды, шамамсн 1,5 триллион доллар. Осы мәлімсдтср аясында туризм саласы əлсмдíк экономиканың маңызды козғаушы күші болып табылатыны байкалады. Әлсмдік туристсрдщ саны 1950 жылы 25,3 миллион болғанда, 57 жылда əлсмдíк туристік козғалыстар 48 %-ға (шамамсн 48 ссс) арткандығы байкалады, бүл үлксн дамудың бслгісі. Бүл көрссткіштср сəйкссíншс 1,6 млрд адам жəне 2020 жылы 2 трлн доллар деп есептелген (Чо, 2003). Дəл сол сиякты, Дүниежүзілік туризм жəнс саяхат ксңссі (WTTC) мәлімсдтсрі бойынша туризм саласында 284 миллионнан астам адам жүмыс істсйді, бүл бүкіл əлсмдсгí жүмыс күшінің 11,1 % күрайды [3]. Осы ссбспті туризм, əсíрссс дамушы слдсрдс, туристік əлсустí бар көптсгсн слдсрдс; жүмыспсн камту, табыс дсңгсйі, сырткы жəне ішкі карыз жүктемесін азайту жəне төлем балансының жаксаруына оң ыкпал етеді. Түркияда туризм саласындағы өсу үрдісі 1980 жылдан бастап жылдам дамыды. Аталған кезеңде Түркияда туризм саласы экономикалык дамудың козғаушы күші ретінде карастырылды. 2000 жылдан бастап UNWTO дсрсктсрі бойынша Түркия əлсмдсгí сң үздік он слдің арасында орын алуда [3].

Макалада Түркияның туризм секторының маңыздылығы бағаланып, елдегі туризм кірістерінің экономикалык өсу əссрí зсрттслгсн.

Материалдар мен әдістер

Әлсмнің көптсгсн слдсрі үшін туризм казір экономикалык кызмст болып саналады. Соңғы жылдары көптеген елдерде туризмнен түсетін табыс пен экономикалык өсім арасындағы байланыс кеңінен зерттелді. Экономикалык түрғыда табыс əкелу, валюта түсімін арттыру, төлем балансының тапшылығын жабу, өндірісті (өсу) жəне жүмыспен камтуды үлғайту деп атауға болады. Туристікқызмет экономиканың екі саласына да əсер етеді, өйткені олар тауарлар мен қызметтерді сатып алуды да, тұтынуды да қамтиды [4].

Туризмнің экономикалық әсері сыртқы сауданың ең үлкен мәні болып табылады. Бұл көптеген елдер үшін маңызды экспорт көзі. Туризмнің маңызды экономикалық эффектілері — бұл сауда мен валюта айырбастауына жағымды əсер [4]. Туризм экономикалық өсуге себеп болатын теориялық негіз экспорт пен экономикалық өсу әдебиетіне негізделген деп айтуға болады [4]. Іс жүзінде төлем балансында ағымдағы шоттың халықаралық қызметтері бөліміне кіретін туризм халықаралық саудаға жататын дәстүрлі сервистік қызмет түрлерінің алдыңғы қатарында тұрғандығы байқалады. Шетелдік туристердің басқа елге туристік мақсаттағы шығындары сол тауар экспорты сияқты валюталық кірістерді қамтамасыз етеді. Басқаша айтқанда, туризм — бұл көрінбейтін экспорт заты болып табылады [5]. Экспортқа бағытталған өсу гипотезасында қабылданғандай туризм ұзақ мерзімді перспективада экономикалық өсуге оң әсерін тигізеді [5]. Атап айтқанда, дамушы елдердің экономикалық дамуы мен өсуін жүзеге асырудағы ең үлкен проблема болып табылатын валюталық қиыншылықты жеңу үшін туризмнен алынған валюта айырбастау әдісі болуы мүмкін. Сонымен қатар, туризмге жұмсалатын шығындар мен инвестициялар мультипликативті әсері бар экономикаға қуат береді [6]. Туризм елде жаңа жұмыс орындарын құру жəне аймақтық дамудағы айырмашылықты азайту арқылы аймақтардың теңгерімді дамуына мүмкіндік береді. Туристік инвестициялар елдің аз дамыған аймақтарында ынталандырумен жеделдеген кезде, бұл инвестициялардың аймақтағы жаңа жұмыс орындарын арттырып, халықты жұмыспен қамтамасыз етеді [7]. Қорытындылай келе, туризм саласынан түсетін табыстар елдердің макроэкономикалық көрсеткіштеріне əсер етеді [8]. Бұл əсерлер оң немесе теріс болуы мүмкін. Туризмнің оң әсері төлем балансы, ЖІӨ немесе жұмыспен қамту сияқты салаларда байқалады. Бұл жағдай мемлекеттерді туризмді қолдайтын саясатқа шоғырландыруға мәжбүр етеді [9].

1980 жылдан бастап Түркияда туризм секторының тұрақты түрде артуы экономикаға үлкен әсерін тигізді. Осы әсерлердің ең маңыздысы Түркияның дамуын қамтамасыз ету үшін қажетті экономикалық өсуіне ықпал етуі болып табылады. Осы орайда, Түркияның экономикасы дағдарыс жылдарын қоспағанда, үздіксіз өсуін жалғастырып келеді. Түркия экономиканың көптеген салаларында елеулі табыстарға жетіп келеді, туризм саласында да әлемдік рейтингте маңызды орны бар.

Еуропаның негізгі параметрлерімен салыстырғанда Түркияның экономикасына туризм секторының үлесі 1-кестеде талданады.

1. кесте

Туризм секторының ЖІӨ-ге қосқан үлесі

Дерек көзі [3].

2016 жылы Түркиядағы ЖІӨ-гі туризм секторының үлесі 88 миллиард АҚШ доллары деңгейінде болды. Осы құндылықтарының негізінде, Түркия ол әлемдегі он төрт елде орналасқан ЖІӨ-ге туризм секторының ең бағыттарына үлес қосты. Туризм секторының ЖІӨ-ге орташа үлесі əлемде 57,3 млрд.АҚШ долларын, ал басқа Еуропа елдерінің орташа мөлшері 17,4 млрд. АҚШ долларын құрайды. Бұл орайда, Туризм индустриясы Түркия экономикасына айтарлықтай əсер бар деп айтуға болады. Әлемнің Түркия экономикасы мен туризм саласында салмағы 1-кесте Еуропалық орташа көрсеткіштен жоғары болып тұр.

1. кесте

Туризм саласының жұмыспен қамтуға қосқан үлесі

Дерек көзі: [3].

2-кестеде көрсетілген жалпы 2,2 млн адам Түркияда туризм саласында жұмыспен қамтылған. Түркия осы жұмыспен қамту қуаттылығы, әлемдегі туризм саласы 19 елдегі адамдардың көпшілігі жұмыс істеп тұр. Екінші жағынан, Түркияда туризм секторының жұмыспен қамту сыйымдылығы орташа, сондай-ақ басқа да еуропалық елдерге қарағанда жоғары.

1. кесте

Туризм саласының экспортқа қосқан үлесі

Дерек көзі: [3].

2016 жылы туристік сектордың экспортқа қосқан үлесі 14,2 % орындалды. Дəл осындай бірлік бойынша орташа мәні — 6,6 %, ал басқа Еуропа елдерінде — 7 %. Туризм секторына экспортының құны мен Түркия басқа еуропалық елдердің әлемдік орташа үлесі орташадан жоғары екенін көрсетеді.

1. кесте

Туризм саласына салынған жалпы инвестициялар

Дерек көзі: [3].

Еуропалык елдердің туризм саласына жұмсап отырған инвестиция көлемі орташа 2,1 млрд кұрады, ал Түркия мемлекетінің бұл салаға кұйған жалпы инвестиция көлемі 17,5 млрд АҚШ доллары, ал 2016 жылы туризм саласындағы инвестиция 4,4 млрд АҚШ долларын кұрады. Туризмнің экономикалык өсуге коскан үлесін есептеу үшін туризмнің макроэкономикалык өлшемдерін зерттеу керек. Туризмнің макроэкономикалык өлшемдері; туризмнен түсетін кірістер, туризм шығындары жəне шетелдік конактар.

Туризмнің макроэкономикалык критерийлері мен экономикалык өсу арасындағы байланыс уакыт кезеңдері мен әртүрлі әдістерді колдана отырып көптеген зерттеулерде карастырылды. Бір елдерде жүргізілген әртүрлі зерттеулер әртүрлі нəтижелерге ие. Эмпирикалык нəтижелер əрдайым бірдей нəтиже бермейді, себебі әртүрлі эконометриялык әдістер мен әртүрлі уакыт кезеңдерін колдану аркылы түсіндіруге болады. VAR талдауы, Йохансеннің векторлык кателерді түзету моделі, Гранжердің себебін талдау, ARDL моделімен шекаралык тест, панельдік мәліметтер тәсілдері көптеген түрлі әдістерде колданылады [10]. Туризм секторының экономикалык өсуге коскан үлесі туралы көптеген зерттеулер жүргізілсе де, зерттеушілер осы екі ауыспалылар арасында себеп- салдарлык байланыс бар деген пікірмен келіспейді. Кейбір зерттеулер туризм мен экономикалык өсудің арасында екі жакты байланыс бар деп тұжырымдайтын болса, кейбір зерттеулер туризмнің біртектес байланысы бар екенін, ал кейбір зерттеулер туризм мен экономикалык өсімнің арасында ешкандай байланыс жок екенін аныктады [11].

Түркияның экономикасы үшін зерттеулер жасалды; оны туризм негізіндегі өсу гипотезасын колдайтын жəне колдамайтын зерттеулер ретінде топтастыруға болады. Зерттеулер әлемдегі жаңалыктарға орын берген Түркия үшін төмендегі 5-кестеде ұсынылған.

5-кесте Ұлттық əдебиетке шолу

1980 жылы экономикалык өсу арасындағы себепті байланыс осы ғылыми-зерттеу саласындағы Түркияның туризм кірісі — 2016 мерзімге орнатуға 37-жылдык деректермен жүмыс істейді. TurkStat дайындаған АҚШ долларындағы жалпы ішкі өнімнің көрсеткіштері экономикалык өсудің индикаторы ретінде пайдаланылады жəне TurkStat дайындаған жəне Мəдениет пен туризм министрлігі шығарған АҚШ долларындағы туризмнен түсетін жалпы кіріс туризмнің кірісіне пайдаланылады. Тесттер Eviews 8 бағдарламасының көмегімен өткізілді. Сонымен, зерттеу моделін келесі түрде жазуға болады:

GSYH_t = β₀+β_itgeliri_t + ε_t

Модельде; «t» кезеңді, «GSYH» экономикалык өсуді, tgeliri туризмнен түсетін табысты білдіреді, ал ε символы калдык терминді білдіреді.

Туризм кірісі мен экономикалык өсімнің арасындағы байланысты зерттеген зерттеуде сериялардың түрактылығын зерттеу үшін ADF жəне PP кондырғыларының түбірлік сынамалары пайдаланылды, ауыспалылар арасындағы үзак жəне кыска мерзімді катынасты аныктау үшін ARDL тесті колданылды.

Бірлік түбірлік тестінің максаты катарлардың стационарлык емес екендігін зерттеу болып табылады. Стационарлык емес уакыттык сериялардың мəлíметтерíн колдана отырып жасалған модельдерде кате регрессияның мүмкіндігіне байланысты болжам нəтижелерí жалған байланысты көрсетуі мүмкін. Сонымен катар, стационар емес айнымалылар олардың арасында накты байланыс болмаса да, мағыналы байланыс ретінде түсіндіруге əкелуí мүмкін [12].

ARDL тесті ЖІӨ мен туризм кірістері арасында кандай да бір интеграциялык байланыстың бар- жоғын тексеру үшін колданылды. Осы зерттеуде ARDL тестін коинтеграциялык байланыс үшін пайдаланудың бірнеше себептері бар. Біріншіден, зерттеуде пайдаланылған мəлíметтер саны əр айнымалы үшін 37 күрайды. Энгле-Гранжер (1987), Йохансен (1988) жəне Иогансен Джуселиустың біріккен сынактары əдетте үлкен үлгінің сандык сынактарында колданылады жəне үлгілердің аз санында өте жаксы нəтиже бермеу мүмкіндігі бар. Зерттеуде пайдаланылған үлгілердің саны 35 болғандыктан, яғни салыстырмалы түрде аз болғандыктан, ARDL тестілеу тəсíлíне артыкшылык берілді. ARDL-ге негізделген үзак мерзімді бағалау коэффициенттері кішкентай үлгілерде де жаксыкорытындылар беретіндігі аныкталды [13]. Сонымен катар, ARDL тестілеу тәсілініц балама коинтеграциялык сынактардан бірнеше артыкшылығы бар. Ең маңызды артыкшылығы — анализге енгізілген айнымалыларды олар I (0) немесе I (1) болғанына карамастан колдануға болады. Сондыктан, шекаралык тест тәсілінде айнымалылардың интеграциялану дәрежесін аныктаудыц кажеті жок. Сонымен катар, бірлік түбір сынағының куаты төмен болғанда, түбір жəне біріктіру анализі бойынша əдебиеттер зерттелгенде, тест алдындағы проблемалык нəтижелер бар екендігі байкалады. ARDL шекаралык тестілеу тәсілінің екінші артыкшылығы — Энгл-Грейндер әдісіне карағанда жаксы статистикалык касиеттерге ие, өйткені ол катесіз түзетуді колданады. Тағы бір маңызды артыкшылығы — бүл бакылау саны аз болған кезде EngleGranger жəне Johansen біріктіру сынактарына карағанда сенімді [14].

Нəтижелер мен пайымдаулар

ARDL шекаралык тестілеу тәсілінің ец маңызды артыкшылығы — бұл зерттелген айнымалы мәндердің I (0) немесе I (1) болғанына карамастан колдануға болады [15]. Алайда, серия I (2) болған жағдайда, түбірлік сынама колданылады. Қатарлардың түрактылығын зерттеу үшін колданылатын түбірлік сынактардың нәтижелері 6 жəне 7 кестелерде келтірілген.

6-кесте

ADF стационар, іық сынағының нәтижелері

ADF бірлік түбірін тексеру нәтижелеріне сəйкес, зерттеу шеңберіндегі екі айнымалы мəн деңгейінде бірлік түбірге ие, ал бірінші катардағы айырмашылыктар бірлік түбірін камтымайды. Бүл нəтижелер интегралдау тәртібі екі айнымалы үшін де 1 болатындығын көрсетеді, сондыктан олардың деңгейлеріндегі стационар емес катарлар бірінші ретті айырмашылыктарда түракты болады.

7-кесте

PP стационарлық сынағының нәтижелері

PP түбірлік сынағының нәтижелеріне сəйкес ЖІӨ өзгермелі мәні түбір деңгейінде болады жəне бірінші реттік айырмашылык алынған кезде түракты болады. Туризмнен түсетін ауыспалы деңгей түракты болып табылды. Келесі кезең — ЖІӨ мен туризм кірістері арасында кез-келген коинтеграциялык байланыстың бар-жоғын тексеру үшін ARDL сынағы жасалынады.

ARDL тестілеу тәсілі векторлык кателерді түзету моделін колданады жəне стандартты F-сыни мәндері мен мәліметтер арасындағы ұзак мерзімді коинтеграциялык байланыстың болуын тексереді. Векторлык кателерді түзетудің аныкталмаған моделі үшін кідірістің максималды үзактығын аныктау керек. Акай туралы акпарат критерийі артта калған үзындығын аныктау үшін колданылды. 8-кестені караған кезде сəйкес келетін үзындыктың 3 болатындығы аныкталды.

8-кесте

ARDL моделі үшін кідірудің тиісті ұзақтығын анықтау

ARDL шекаралық тестілеу әдісіндегі артта қалу үзақтығын анықтағаннан кейін, зерттелетін айнымалылар арасындағы коинтеграциялык байланыстың бар-жоғын тексеру үшін стандартты Ғ-статистикалық әдіс қолданылды. 9-кестені талдағанда, ЖІӨ мен туризм кірістері арасында коинтеграциялық байланыс бар деген түжырым жасалады, өйткені Ғ-статистикалық мәні 5 % маңыздылык деңгейіндегі I (1) жоғарғы шектен жоғары.

1. кесте

ADF стационар, іық сынағының нәтижелері

Ескертпе: k тәуелсіз айнымалы санын білдіреді. Сыни мәндерді Песаран жəне басқалар анықтады. (2001: 300) Кесте CI (iii) -тен алынған.

Тиісті коинтеграциялык катынастарды алғаннан кейін ARDL моделінде айнымалылар арасындағы үзак жəне кыска мерзімді байланыс карастырылады. Бүл түрғыда келесі теңдеу ARDL кателіктерін түзету моделі мен айнымалылар арасындағы үзак мерзімді катынасты көрсетеді:

GSYH_t

Зерттеуде артта калу үзактығын аныктау үшін Aikeike акпараттык критерийі колданылды жəне үзак мерзімді болжамды модель ARDL (2.1) моделі деген түжырым жасалды. ARDL моделін колдану аркылы алынған үзак мерзімді коэффициенттер келесі түрде алынады:

1. кесте

ARDL (2,1) моделі бойынша есептелген ұзақ мерзімді коэффициенттер

Кестеден көріп отырғанымыздай, туризмнен түсетін кірістер қатарының жəне тәуелді ауыспалы ЖІӨ-нің t коэффициенттерінің t мәні 1 % маңызды мəнге ие. ЖІӨ тәуелді айнымалы жəне туризм кірісі тәуелсіз айнымалы болатын сызықтық функцияны былай жазуға болады.

GSYH = 11.098765 + 0.438765 * tgeliri

Жоғарыда келтірілген теңдеуде айтылғандай, туризмнен түсетін кіріс коэффициенті 0,438765 күрайды. Осы коэффициентке сəйкес, туристік табыстың үзак мерзімді перспективада 1 %-ға өсуі ЖІӨ-нің 0,43 % өсуіне әкеледі жəне ЖІӨ мен туризм кірістері арасында үзақ мерзімді коинтеграциялык байланыс бар деген корытынды жасалды.

ЖІӨ мен туризм кірістері арасында кыска мерзімді байланыстың бар-жоғын аныктау үшін қателерді түзету моделі қолданылуы керек. Тест нэтижесінің қателіктерін түзету механизмі келесідей:

1. кесте

ARDL (2,1) қатені түзету моделінің нәтижелері

Қателерді түзету моделінің жұмыс істеуі үшін коэффициент мәні теріс жəне маңызды болуы керек. Кестеде көрсетілгендей, модельдегі коэффициент -0.398234, бұл қателерді түзету моделінің дұрыс жұмыс істейтінін көрсетеді. Сонымен қатар, ықтималдық мәні қарастырылған кезде, модель маңыздылық деңгейіне сəйкес келеді 1 %. Қателерді түзету моделінің коэффициентіне сəйкес қысқа мерзімді кезеңдегі ауытқулардың шамамен 39 % -ы келесі кезеңде жақсарады жəне ұзақ мерзімді теңгерімге жетеді. Қысқа мерзімді модельдегі ауытқулар ұзақ мерзімді теңгерімге толықтай жету үшін 2,56 кезеңді алады. Талдауда пайдаланылатын деректер жыл сайын болатындықтан, қысқа мерзімді ауытқулар ұзақ мерзімді балансты толығымен қамтамасыз ету үшін шамамен 2,56 жыл, яғни шамамен 30,22 айды алады.

Қорытынды

Туризм секторынан алынған кірістер елдердің экономикалық өсуіне əсер етіп етпейтіндігін зерттеу өте маңызды. Туризм саясаты құрылымдалған кезде осы əсерлерге байланысты қажетті қадамдар жасалады. Туризмді дамытуға арналған маркетингтік жəне инвестициялық шығыстардың қайтарымы туристік саясаттың ықпалы мен үздіксіздігі үшін маңызды сілтеме болып табылады.

Ол, әсіресе, Түркияда әлемдегі туризм саласындағы жылдам өсу үрдісі, 1980 жылдан бастап өзін көрсетті. 1980 жылдан кейінгі кезеңде туризм саласы экономикалық өсудің, жұмыспен қамтудың жəне аймақтық дамудың қозғаушы күшіне айналды. Əдебиетте, Түркияда туризм секторының экономикалық әсерін өте үлкен ролі бар. Әдебиеттердегі кейбір зерттеулер туризмге негізделген өсу гипотезасын қолдағанымен, кейбір зерттеулер туризм мен экономикалық өсімнің арасындағы себептілік байланысты тапқан жоқ.

Бұл зерттеуде 1980-2016 жылдарға арналған ARDL тестілеу әдісімен туризмнен туризмнен түсетін кірістер мен экономикалық өсімнің арасындағы байланыс талданды. Талдауда алдымен айнымалыларға бірлік түбірлік сынақтар қолданылды, содан кейін біріктіру қатынасы қарастырылды. Айнымалылар арасындағы коинтеграциялық байланыс анықталғаннан кейін ұзақ жəне қысқа мерзімді қатынастар талданды. Ұзақ мерзімді қатынастардың нәтижелері бойынша; ұзақ мерзімді перспективада туризмнен түсетін табыстың 1 %-ға өсуі ЖІӨ-нің 0,43 % өсуіне әкеледі. Туризм кірісі мен ЖІӨ арасындағы ұзақ мерзімді жəне қысқа мерзімді маңызды байланысты ескере отырып, туристік кірістерге де, ЖІӨ-ге де оң əсер ететін туристік саясатты жүргізу маңызды. Қысқа мерзімді шешімдер емес, ұзақ мерзімді шешімдер ұсыну арқылы жасалынатын туристік саясаттың ұзақ мерзімді саясаттың туризмде тиімдірек екендігіне негізделгендігі үлкен мəнге ие. Түркияның бай мəдени мұрасы жəне туризм қызметін көтермелеу керек, бағалануы тиіс, сондай-ақ маусымдық туризм жыл бойы бой көтереді.

References

1. Lim, C. (1997). Review of International Tourism Demand Models, Annals of Tourism Research, 24(4), 835–849.
2. Marcouiller, D.W., Kim, K.K., & Deller, S.C. (2004). Natural amenities, tourism and income distribution. Annals of tourism research, 31(4), 1031–1050.
3. WTTC, (2017). wttc.org. Retrieved from https://www.wttc.org/ Access date: 24.06.2019
4. 4 Chou, M.C. (2013). Does Tourism Development Promote Economic Growth in Transition Countries? A Panel Data Analyses. Economic Modelling, Vol. 33, 226–232.
5. Henderson, C.J. (2007). Tourism Crises: Causes, Consequences and Management, Elsevier Inc, United States of America, 33–34.
6. Vanegas, M. ve Croes, R.R. (2003). Growth, Development and Tourism in a Small Economy: Evidence from Aruba, The International Journal of Tourism Research, 5 (5), 315–330.
7. Theobald, W.F. (2001). Global Tourism. Oxford: Butterworth & Heinemann, Second Edition.
8. Croes, R.R. (2006). A paradigm shift to a new strategy for small island economies: Embracing demand side economics for value enhancement and long term economic stability. Tourism Management, 27(3), 453–465.
9. Cho, V. (2003). A comparison of three different approaches to tourist arrival forecasting. Tourism management, 24(3), 323330.
10. Brida, J.G. ve Pulina, M. (2010). A Literature Review on the Tourism-Led-Growth Hypothesis. Working Paper Crenos 20117, Center for North South Economic Research, University of Cagliari and Sassari, Sardinia.
11. Jackman, M. (2012). Revisiting the Tourism-Led Growth Hypothesis for Barbados: A Disaggregated Market Approach. Regional and Sectoral Economic Studies, Vol. 12, No. 2, 15-26.
12. Risso, W.A. & Brida, J.G. (2009). The Contribution of Tourism to Economic Growth: An Empirical Analysis for the Case of Chile, European Journal of Tourism Research, 2: 178-185.
13. Mishra, P.K., Rout, H.B. ve Mohapatra, S.S. (2011). Causality between Tourism and Economic Growth: Empirical Evidence from India. European Journal of Social Sciences, Vol. 18, No. 4, 518-527.
14. Тиğеи, C.T. (2014). Tourism and Economic Growth Nexus Revisited: A Panel Causality Analysis For The Case of The Mediterranean Region. Tourism Management 42, 207-212.
15. Pesaran, M.H., Y. Shin ve R.J. Smith (2001). Bounds Testing Approaches to The Analysis of Level Relationships, Journal of Applied Econometrics, 16, 289-326.