Жаһандану жағдайында жоғары оқу орындарын басқарудың модельдері: тарихи-құқықтық аспектілері

Мақалада Қазақстан Республикасының мемлекеттік жəне ұлттық университеттерде басқару жүйесін трансформациялаудағы мемлекеттің саясаты жəне оның жүзеге асырылу үрдісі талқыланған. Зерттеу жұмысының нəтижесінде ұлттық жəне мемлекеттік университеттерде басқарудың сенімгерлік моделі көрініс табатыны анықталған, сондай-ақ, корпоративтік басқару моделінің теориялық жəне тəжірибелік маңыздылығы қарастырылған. Корпоративтік жəне өзге де алқалы басқару органдарының генезисін тереңірек ашу мақсатында тарихи-теориялық əдістер қолданылған, Англияның жоғары оқу орындарының басқару жүйесінің қалыптасуына тарихи талдау жасалған, реформаларға негіз болған басты актілерге сипаттама берілген. Зерттеу барысында еліміздің университеттерінде орын алып отырған нарықтық бағыттағы өзгерістерді жəне соған тиісті басқару əдістерін талқылау мақсатында шетелдік тəжірибе мен ғылыми əдебиетке қысқаша шолу жасалған. Неолиберализм идеяларының білім саласына енгізілуге қатысты атақты экономистердің ғылыми еңбектеріне сілтеме жасалып, теориялық көзқарастары талданған. Жұмыстың нəтижесін жасау барысында университетті басқару əдісін талдауда теориялық негіз ретінде австралиялық заңгер ғалымның басқару модельдері қарастырылған жəне осы қатынастарда басшылыққа алынатын экономикалық теориялар сипатталған. Байқаушы кеңестердің ағымдағы жағдайын суреттеу үшін екі университеттің ресми сайтынан ақпараттар алынып, қысқаша талдау жасалған, оның жағымды жақтары мен кемшіліктері анықталған. Еліміздің ұлттық жəне мемлекеттік университеттерінің басқару органдарын жетілдіруге қатысты жекелеген ұсыныстар берілген.

Кіріспе

Бүгінгі таңда білім жəне ғылым қоғам мен мемлекеттің негізгі қозғаушы күші екені халықаралық қауымдастықта толығымен мойындалып, өркениетті елдердің барлығы білім саласындағы саясатты заман талабына сай жетілдіруде. Соның ішінде, жоғары білім мен ғылым аса қызығушылық тудырып отырған жəне мемлекет пен қоғам үшін аса маңызды сала деп айтуға болады. Əр мемлекет экономикалық жағдайына қарай осы саланы мейлінше дамытуға тырысуда жəне Қазақстан да сол бағытта жұмыс жүргізуде. Жуырда Қазақстан Республикасында білім мен ғылымды дамытудың 2020–2025 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Аталмыш Бағдарламаның негізінде отандық жоғары оқу орындарын одан əрі дамытудың бірқатар индикаторлары бекітілді. Атап айтқанда, Бағдарламаның міндеттерінің бірі ретінде «Ғылыми əзірлемелердің нəтижелілігін арттыру жəне əлемдік ғылыми кеңістікке интеграциялануын қамтамасыз ету» [1] көзделген. Білім беру ұйымдары қызметінің тиімділігі мен ашықтығын арттыру үшін басқарудың алқалық органдарын: мемлекеттік жоғары оқу орындарында байқау кеңестері мен директорлар кеңестерін дамыту жалғастырылады. Білім беру ұйымдары «Ашық бюджет» жобасын жүргізеді, яғни олардың сайттарында тиісті ақпарат қолжетімді болады. Үш негізгі бағытта стратегиялық HR-менеджмент енгізу қолға алынады, яғни ғылыми потенциалды дамыту, кадрлық резервті күшейту жəне ұйым жетекшісін дайындау. Ғылыми ұйымдарды дамыту корпоративтік басқару, икемді қаржыландыру тəсілдерін енгізу жəне дербес басқару жүйесі арқылы жүзеге асырылады [1]. Көріп отырғанымыздай, еліміздің жоғары оқу орындарының басқару жүйесін əлемнің алдыңғы қатарлы университеттерінің озық тəжірибесін енгізу көзделіп отыр. Мұндай жаңа бастамалар, өз кезегінде ғалымдар мен мамандар тарапынан зерттеуді жəне сын көзқараспен талдауды қажет етеді жəне бұл өзгерістер мыңдаған ғалымдар мен қарапайым оқытушы-профессорлық құрамның өміріне маңызды ықпал ету болжамдары жасалуда. Мемлекеттік деңгейде қабылданып отырған жаңа саяси концепция ғалымдар арасында бұл тақырыптың өзектілігін арттырып отыр. Сондай-ақ, отандық əлеуметтік жəне заң ғылымдарында осы тақырыпта ғылыми зерттеу жұмыстар шектеулі көлемде жүргізілгенін де айта кеткен жөн.

Ұлттық жəне мемлекеттік университеттердің басқару органдарын заман талабына сай жетілдіру жұмыстары осыған дейін қабылданған мемлекеттік бағдарламаларда да айтылған болатын. Соған тиісті Үкімет жəне министрлік тарапынан жүзеге асыру жоспарлары жасалып, нормативтік-құқықтық базасы да дайындалғаны белгілі. Мемлекеттік университеттерді акционерлік қоғам нысанына ауыстыру жəне сол арқылы жекешелендіру жəне коммерциялық ұйымға айналдыру процесі 2000 жылдары көрініс таба бастады. Сол кезден бастап, ҚР Азаматтық кодексі, Акционерлік қоғамдар туралы заң жəне өзге де қолданыстағы заңнамаға сəйкес университеттерде директорлар кеңесі жəне өзге де коммерциялық ұйымдарға тəн басқару органдары құрыла бастады. Ал мемлекеттік жоғары оқу орындары, яғни ұлттық жəне мемлекеттік университеттерде басқарудың корпоративтік жүйесін енгізу мақсатында 2010 жылдардан бастап қамқоршылық кеңестер, байқау кеңестері жəне өзге де құрылымдар жұмыс істей бастады. Осы орайда дамыған елдердің тəжірибесінде басқару органдарының қандай модельдері бар жəне олар қандай сипатта көрініс табатынын мамандардың көзқарасымен қарап көрейік.

Австралияның профессоры Тракман өзінің ғылыми жұмысында университетті басқарудың бес негізгі моделін жіктеп қарастырған: (1) оқытушы-профессорлық құрам басқаратын; (2) корпоративтік басқару; (3) сенімгерлік басқару; (4) мүдделі тараптардың басқаруы; жəне (5) басқарудың аралас моделі [2]. Аталған басқару модельдеріне қысқаша сипаттама беріп кетейік.

Оқытушы-профессорлық құрам басқаратын модель университеттегі дəстүрлі алқалы басқару əдісі ретінде саналады. Бұл модельді жақтаушылардың пікірінше университетте жұмыс істейтін оқытушы-профессорлық құрам мəселені терең түсінеді жəне қандай мақсат міндеттер бар жəне оған қалай жетуге болатынын жақсы біледі деп саналады. Оксфорд жəне Кембридж университеттерінің басқару жүйесі көрсетіп отырғандай, бұл модельде барлық университет қызметкерлері демократиялық қағидаларға сəйкес дауыс береді, басқару жəне атқарушы органдар мен лауазымды тұлғалар негізінен университет қызметкерлері арасынан жалпы дауыс беру арқылы сайланады [2]. Алайда, бүгінгі таңда, университеттер мейлінше кəсіпкерлікке икемді жəне өзін-өзі қаржыландыруы қажет жағдайда қарапайым оқытушылар мұндай функцияларды атқара алмайды жəне бұл модель тиімсіз деген пікірлер де бар.

Корпоративтік басқару моделі бүгінгі таңда көп елде кең тараған басқару əдісі деуге болады. Бұл басқару моделі бойынша университет бизнес компанияларды басқару əдістері арқылы арнайы дайындалған кəсіби менеджерлермен басқарылуы тиіс дейді. Корпоративтік басқару əдісін зерттеп жүрген профессор Кристофердің пікірінше корпоративтік басқару əдісі арқылы университеттің стратегиялық жоспарлау, бюджетті бекіту, тиімді басқару, қаржылық жəне басқару есебі, тəуекелді басқару жəне ішкі аудит қызметтері жақсарады. Алайда, Австралияның мемлекеттік университеттерінде зерттеу жұмыстарын жүргізудің нəтижесінде ол корпоративтік əдісті енгізуде мемлекеттің қолданыстағы заңдары, қаржылық тəуелділік, оқытушы-профессорлық құрамның қалыптасқан менталитеті мен мəдениеті сияқты факторлар кедергі жасап отырғанын жəне бұл моделдің толық енуі австралиялық контексте мүмкін еместігін айтады [3]. Сол себепті, мамандардың пікірінше, корпоративтік басқару жүйесі ұтымды жəне нарықтық заманға сай, бірақ ол қолдану барысында əр елде түрліше нəтиже көрсетуі мүмкін деген пікір бар.

Сенімгерлік басқару моделі. Университетті басқарудың сенімгерлік моделі жалпы университеттерде біршама тиімділікке ие болды. Мысалы, 1995 жылы Австралияда қабылданған HoareReport атты Акт Ұлыбританияда қабылданған DearingReport Актісінің қабылдануына өз ықпалын тигізді [4]. Бұл Баяндаманың негізінде университеттің басқару органдарында мүшелікте мүдделі тараптардың өкілдеріне қарағанда сенімгерлік басқаруды кеңірек қатысуын ұсынды. Жалпы айтқанда, бұл Қамқоршылық кеңестердің қызметімен байланысты басқару моделі. Мұнда Қамқоршылық кеңес немесе Байқау кеңесі университеттің өзінің студенттерінің, оқытушы- профессорлық құрамның, мемлекеттік жəне қоғамның алдында фидуциарлық міндетін атқарады, яғни университеттің мүддесін қорғайды.

Мүдделі тараптарды басқару моделі, яғни стейкхолдерлік басқару əдісі. Бұл түрлі алқалы жəне өкілді басқарумен ерекшеленетін модель. Мұнда басқару көптеген мүдделі тараптардың, яғни студенттер, оқытушы-профессорлық құрам, түлектер, серіктестер, үкімет пен қоғам өкілдерінің қатысуымен қызмет етеді. Өз кезегінде бұл ортақ басқарудың бір түрі болып табылады [5]. Негізінен, бұл модельде түрлі мүдделі тұлғалар өздерінің өкілдері арқылы ортақ басқарумен айналысады. Мұнда стейкхолдер жəне тəуелділік теориясына сəйкес университет пен мүдделі тұлғалар арасында қатынастар туындайды. Мысалы, көп жағдайда мемлекет тиісті заңдар шығарып, қаржы бөліп отырған соң негізгі мүдделі тарап болып саналады жəне университет мемлекет алдында қаржылық тұрғыдан тəуелді болып келеді. Корпоративтік басқару моделінің жақтаушыларының пікірінше, мұндай қатынастар корпоративтік басқару əдісін енгізуде белгілі бір кедергілер туындатып отыр.

Басқарудың аралас моделі жоғарыда аталған төрт модельдің жекелеген белгілеріне ие. Аталған модельдердің күшті жақтарын таңдап алып тəжірибеде қолдану бұл модельдің басты артықшылығы болып табылады.

Жоғарыда айтылған модельдерді талдай келе, профессор Тракман оларды қолдануға қатысты келесідей ұсыныстар айтады. Егер университет қабырғасында мүдделі тараптардың арасында дау болып, түсініспеушілік болып жатқанда сенімгерлік басқару моделі тиімді болуы, егер қаржылық мəселе болса корпоративтік басқару əдісі қолайлы болуы, ал егер сапалы оқу бағдарламасын жасауға қатысты мəселелер туындаса оқытушы-профессорлық басқару моделі тиімдірек болуы мүмкін деген ойын айтады [2].

Жұмыстың келесі бөлімдерінде зерттеудің методологиялық негіздері, ағылшын жоғары білімінің тарихи дамуына, неолиберализм идеяларының жаһандану процесінде білім саласына келу жолы, қазақстандық университеттердің мемлекеттің жаһандану жағдайында жүргізіліп отырған саясатына талдау жасалып, жекелеген ұсыныстар жасалған.

Əдістері мен материалдар

Зерттеу жұмысын жүргізу барысында мемлекеттік университеттердің басқару органдарының қалыптасу үрдісіне тарихи-теориялық əдіс қолдану арқылы түрлі ғылыми əдебиетке талдау жасалды. Англияның университеттері басым көпшілігі мемлекеттік жоғары оқу орындары болғандықтан олардың тарихи генезисіне тоқталу бірқатар пайдалы мəліметтер берді. Білім саласындағы, соның ішінде жоғары білім саласында жаһандану саясатының даму барысына талдау жасалып, Вашингтон келісіміне қатысты бірқатар халықаралық актілерге, мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың ресми баяндамаларына баға берілді. Университетті басқару модельдерін тереңірек түсіну мақсатында осы салада маман ретінде танылған бірқатар ғалымдардың теориялық көзқарастары мен жалпыға танылған экономикалық теориялар қарастырылды. Неолиберализм ұғымының генезисін талдау мақсатында Фридман жəне Кейнс сияқты экономиканың классиктерінің еңбектеріне сілтеме жасалды.

Қазақстандағы басқару жүйесінің жағдайын талдау үшін жоғары білімге қатысты мемлекеттік бағдарлама, қолданыстағы заңнама жəне өзге де ресми құжаттар қолданылды. Байқау кеңестерінің тəжірибедегі жағдайын анықтау үшін еліміздің екі университетін үлгі ретінде таңдап алып, олардың ресми сайтынан ақпараттар алынды. Ғылыми этиканы сақтау мақсатында үлгі ретінде алынған университеттердің атаулары аталмай А жəне Б əріптерімен белгіленді, алынған ақпараттар мен сандық көрсеткіштер жуықтап көрсетілді.

Нəтижелер

Зерттеу жұмысының нəтижесінде Батыс елдерінің жоғары оқу орындарында басқару жүйесінің даму тарихына қысқаша сипаттама беріліп, бірқатар жаңа мəліметтер алынды. Англияның жоғары оқу орындарында басқару органдарының құрылымы қандай жолмен дамығанын жəне ол қандай экономикалық жəне саяси себептермен байланысты екені көрсетілді. Мемлекеттік жоғары оқу орындарының қалыптасуында жергілікті жекелеген компаниялар мен ірі капиталистердің қаржысы шешуші рөл атқарғаны алғаш айтылды. Ағылшын университеттерінің тарихи даму барысында түрлі қаржылық дағдарыстарды басынан кешкені, мемлекеттік жəне жеке сектордың əріптестігі негізінде қаржылық тапшылықтан шыққаны көрсетілді.

Жоғары білім саласына неолиберализм идеяларының келу жолы, оның əлемдік білім кеңістігіне ықпалы қарастырылды. Экономикадағы неолиберализм концепциясының жоғары білім саласында кең көлемде реформалар жүргізілуіне əсері көрсетілді. Зерттеу жұмысының нəтижесінде Батыстық білім саясатының салдары бүкіл дамушы елдердің жоғары білім жүйесіне ықпал еткенін көріп отырмыз. Соңғы 30 жылда көрініс тауып отырған, жоғары білім саласындағы қаржылық тапшылық, ақылы білім берудің енгізілуі, кəсіпкерлікке икемді университеттер қалыптастыру жəне өзге де нарықтық бағыттағы даму үрдістері Батыс елдерінің экономикалық саясатының нəтижесі екені көрсетілді.

2025 жылға дейінгі жаңадан қабылданған Мемлекеттік бағдарламада еліміздегі ұлттық жəне мемлекеттік университеттерде байқау кеңестерін қалыптастыру мақсат етілгені айтылды. Зерттеу жұмысының нəтижесі көрсетіп отырғандай, еліміздің университеттерінің байқау кеңестері басқарудың сенімгерлік моделі белгілерін иеленетіні жəне ол кеңестердің құрамы мен қызметіне қатысты əлі де жетілдіру жұмыстары жүргізілу қажеттігі ұсынылды.

Еліміздің жоғары оқу орындарының басқару органдарының жұмысын жетілдіруге қатысты бірқатар жаңа идеялар айтылды жəне ол ұсыныстар тəжірибелік маңызы зор екенін тарихи жəне теориялық тұрғыдан негізделді. Мысалы, ұлттық жəне мемлекеттік университеттердің басқару органдарын жетілдіру барысында жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өкілеттігін кеңейту жəне жергілікті бизнес пен өнеркəсіп компанияларының қызығушылығын тудыру ұсынылып отыр. Бұл идеяларды жүзеге асыру үшін жергілікті атқарушы жəне өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қатысты бір қатар нормативтік құқықтық актілерге тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізу ұсынылады.

Талқылаулар

Тарихқа көз жүгіртіп қарасақ, Еуропада жəне соның ішінде Ұлыбританияда жоғары білім беру Орта ғасырларда пайда болғаны белгілі. Еуропаның тұңғыш жоғары оқу орындары ретінде 900 жылдан асатын тарихы бар Италияның Болон университеті, 1150 жылы іргесі қаланған Париж университеті саналады, ал Ұлыбританияның жоғары білімінің мақтанышы болып саналатын Оксфорд пен Кембридж университеттері ХІ ғасырдың соңында жəне ХІІІ ғасырда ашылғанын білеміз [6]. Тарихи тұрғыдан қарасақ, Орта ғасырда осы университеттерді басқару жүйесінде демократиялық принциптер басым болғанын, университетті басқару жүйесінде қарапайым мұғалімдер мен студенттердің дауысы шешуші болғанын байқаймыз. Мəселен, Болон университетінде басқарудың оңтүстік моделі, яғни студенттер ұйымының (studentguilds) университет өмірінде жəне басқару саясатында рөлі жоғары болғанын, ал Париж университетінде басқарудың солтүстік моделі, яғни мұғалімдер ұйымдары (facultyguilds) шешуші рөл ойнағанын айтады [6]. Сол кезде ректорлар осы ұйымдардың дауыс беруі арқылы сайланып отырған делінеді.

Англияның жоғары білімінің басқару жүйесін тарихи тұрғыдан зерттеген ғалым Шатток (2006, 5–16) Англияда жоғары білімді басқарудың үш басты моделін атап өтеді: Oxbridge моделі, азаматтық университеттер моделі жəне 1992 жылдан кейінгі жоғары білім беру біріктірілген моделі [7]. Алқалық басқару жүйесі ағылшындық үлгіде қалай дамып, қандай негізгі даму үрдістерінен өтіп, бүгінгі таңда қандай жағдайда екенін қысқаша талдау арқылы Англияның жоғары оқу орындарындағы басқару жүйесі туралы жалпы түсінік алуға болады. Осы орайда аталған басқару моделдерін қарастырып кетейік.

Oxbridge моделі өзінің аты айтып тұрғандай Оксфорд пен Кембриджге ғана тəн басқару жүйесі. Бұлай айтудың себебі, бұл екі университет ең ежелгі оқу орындары жəне басқару жүйесінде жүздеген жылдар бойы қалыптасқан басқару мəдениеті мен өзіне тəн ескі дəстүрге негізделген ережелер бар. Ұлыбританияның жоғары білім жүйесінің даму тарихында Оксфорд пен Кембридждің орны ерекше екені сөзсіз. Бұл екі оқу орны тек ең ежелгі оқу орындары ғана емес, сонымен қатар, сол елдің саяси, экономикалық, мəдени, ғылыми дамуына зор үлес қосқан жəне бүгінгі таңда аты əлемдік брэндке айналған университеттер жəне ұлт мұрасы деп айтуға болады. Бұл екі университеттің тарихын бір мақаланың көлемінде толық сипаттау мүмкін емес, алайда басқару жүйесіне қатысты қысқаша шолу жасап, басты ерекшеліктерін айтып кетуге тырысайық.

Оксфорд университеті 1096 жылы іргесі қаланған Англияның алғашқы жоғары оқу орны. Басқару жүйесінде Congregation — университеттің парламенті тəрізді ең жоғары алқалы орган қызмет етеді. Оның құрамында 5000-нан астам мүшесі бар, яғни университет құрамына кіретін 38 колледждің басқару органдарының басшылары мен мүшелері, беделді ғалымдар, оқытушы- профессорлық құрам жəне əкімшілік қызметшілер. Congregation, басты алқалы орган ретінде университет өміріне қатысты ең басты саяси мəселелерді дауысқа салу арқылы қарайды, мысалы Университет Жарғысы мен Ережелеріне өзгерістер енгізу, Университет Кеңесі (Council) жəне басқа да басқару органдарының мүшелерін сайлау, вице-канцлерді (Vice-Chancellor) тағайындауда келісім беру жəне басқа да қызметтер атқарады. Колледждер тəуелсіз өзін-өзі басқаратын ұйымдар ретінде танылады. Əр колледждің Құпия кеңеспен бекітілген жеке Жарғысы болады, Палата басшысы жəне басқару органымен басқарылады. Сонымен қатар, алты тұрақты Христиан конфессияларының Ордендеріне қарасты оқу орындары жұмыс істейді жəне олар өзінің діни сипаттағы қызметін атқарады. Колледж Конференциясы (Conference of Colleges) колледждің жалпы мүдделерін Университет Кеңесінде білдіретін орган. Университет Кеңесі (Council) 28 мүшеден тұратын атқарушы жəне шешім қабылдайтын негізгі орган. Оның төрт мүшесі сырттан қатысатын жеке компаниялардың өкілдері [8].

Оксфорд университетінің басқару жүйесі Ұлыбританияның монархиялық басқару нысанынан бастама алады деуге болады. Себебі, университет басшысы ретінде заңды түрде Канцлер (Chancellor) танылады жəне ол өмір бойына сайланатын көрнекті қоғам қайраткері, университеттің титулдық басшысы ретінде қызмет етеді, негізгі рəсімдерді жүргізеді. Ал іс жүзіндегі басшы, яғни ректор ретінде вице-канцлер (Vice-Chancellor) қызмет етеді. Вице-канцлер Университет Кеңесін басқарып, басқа да қаржы жəне өзге де маңызды мəселелерге байланысты комиссиялар мен кеңестердің басшысы ретінде төрағалық етеді. Оксфорд Университетінде 5000-ға жуық қызметкерлер жұмыс істейді екен, жүзден астам кітапханасы, мұражайлары мен ғимараттары бар. Жылдық шығыны 2018– 2019 оқу жылы 2,58 млрд фунт стерлинг құраған, соның ішінде 1,3 млрд қызметкерлердің жалақысына жұмсалған. Университеттің жеке эндаумент қоры 1,2 млрд фунт стерлинг, ал колледждердің эндаумент қоры 4,9 млрд фунт стерлинг құрайды екен. Орташа есеппен алғанда бір қызметкердің жылдық жалақысы жобамен 250 000 фунт стерлинг [8].

Кембридж Университеті туралы айтар болсақ, ол 1209 жылы іргесі қаланған деп саналады. Тарихи мəліметтерге қарағанда, оның ашылуына бір топ Оксфорд университеті оқытушыларының Кембриджге көшіп баруымен байланыстырылады. Басқару жүйесі Оксфорд университетіне ұқсас, басшысы — канцлер, яғни дəстүрлі мерекелерге қатысатын номиналды тұлға. Университеттің іс жүзіндегі басшысы — вице канцлер жəне ол кең өкілеттілікке ие. RegentHouse — жалпы жиналыс жəне ол Congregation сияқты маңызды мəселелерді дауысқа салып шешуге арналған алқалы орган. Сенат (Senate) — басты алқалы орган ретінде университетті басқаруда маңызды рөл атқарған, 1926 жылдан соң оның өкілеттіктері RegentHouse — жаңа органның өкілеттігіне өткен. Бүгінгі таңда Сенат университет канцлерін сайлау сияқты шектеулі ұйымдастырушылық мəселелерді қарайды. Кембридж университетінің құрамына 31 колледж кіреді [9]. Кэмбридж университетінің қаржылық жағдайы, жұмыскерлерінің саны жəне эндаумент қорының көлемі Оксфорд университетіне ұқсас жəне сол көлемде.

Жоғарыда аталған екі университеттің басқару жүйесінде олардың тарихи тұрғыда ұзақ уақыт бойы қалыптасқанын жəне құрамына кіретін колледждердің өзіндік қалыптасу тарихы мен дербестікке ие екенін байқауға болады. Əрине, университет деңгейінде колледждер мен факультеттердің қызметін қадағалап, бақылайтын органдар бар, алайда, бұл университеттерде ғасырлар бойы қалыптасқан академиялық мəдениет пен қалыптасқан дəстүрі бар. Сол себепті де, бұл университеттердің басқару жүйесінде өзіндік модель сақталған жəне өзін-өзі басқаруда толық автономиялық мəртебеге ие деп айтуға болады. Сондай-ақ, бұл университеттер басқа университеттер сияқты сырттан тексеру мен бағалау ұйымдарының қыспағында болмайды жəне басқаруда демократиялық қағида басымдыққа ие.

Екінші модель, азаматтық университеттер моделі тарихи тұрғыдан қарағанда Oxbridge моделінің негізінде қалыптасқан деп саналады. 1992 жылға дейін құрылған университеттердің басқару жүйесі осы модельде жасалған. Англияның жəне əлемдік деңгейде жүздікке кіретін Манчестер жəне Бирмингем университеттері осы үлгідегі жоғары оқу орындарының алғашқылары деп саналады. Мұнда, Сот — жалпы басқару органы, Кеңес — атқарушы органы жəне бұл алқалы органдарда сырттан қатысатын мүшелер басым болды. Сенат — оқытушы-профессорлық құрамнан тұратын жəне академиялық мəселелермен айналысатын алқалы орган [7]. Бирмингем университеті алғаш болып Виктория патшайымның арнайы Хартиясының негізінде 1900 жылы университет мəртебесіне ие болды (QueenVictoriabyRoyalCharterin 1900). Осы Актінің негізінде Университет Кеңесі құрамының төрттен бір бөлігі оқытушы-профессорлық құрам иеленетін болып бекітілді. Басқа азаматтық университеттердің мəртебесі Патшайымның арнайы хартиялары негізінде 1960 жылдарға дейін осындай үлгіде қалыптасып аяқталды [7].

Бұл үлгіде Университет Соты мен Кеңесінің басқару мəселесіне қатысты рөлі анағұрлым жоғары болды. Бұл жағдай Барг жəне оның əріптестерінің пікірінше, алғашқы кезде жергілікті саяси, кəсіби, коммерциялық, өнеркəсіптік элитаның жаңа университеттердің құрылуында рөлі жоғары болғанымен байланысты. Алайда, 1960 жылдарға таман Құпия Кеңес жаңа университеттер ашу мақсатында «Үлгілік Хартия» шығарды. Осы кезде Эссекс, Уорик и Йорк университеттері ашылды жəне Сенаттың өкілеттіктерін кеңейтті. Университет Соты мен Кеңесінің өкілеттіктері əкімшілік жəне қаржылық мəселелер шеңберінде болатын болды. 1970 жылдары Кеңес пен Сенаттың арасында басқаруға қатысты тағы өзгерістер орын алды жəне Кеңестің өкілеттіктері əкімшілік мəселелер бойынша да шектеле түсті. Осы кездері басқарушы органдардағы мүшелердің саны шамамен 50–70 аралығында болған [10].

1992 жылдан кейінгі жоғары білім беру біріктірілген моделі 1970 жылдары ірі политехникалық колледждер жергілікті биліктің қарауына шығып, жеке дара жоғары оқу орындарына айналу кезінде пайда болды. Жергілікті органдармен əріптестікті дамыту мақсатында университеттің басқару органында жергілікті органдардың мүшелері үштен бір бөлігін құрады, сондай-ақ, бизнес, өнеркəсіп жəне коммерциялық салада тəжірибесі бар адамдар, оқытушы-профессорлық құрам жəне студенттер мүше ретінде қабылданды [11]. Англияның кейінгі жылдардағы өзгерістерге сəйкес басқару органдарындағы мүшелердің саны азайтылды, яғни Білім туралы заңнамаға сəйкес 24-тен аспайтын боп бекітілді [12].

Екінші дүниежүзілік соғыстан соң Англияның жоғары білім саласы мемлекеттің кең көлемдегі қаржыландыруы негізінде дамудың жаңа деңгейіне шықты. Осы кезде ғылыми зерттеу жұмыстарына аса жоғары көңіл бөлініп, ғылыми кадрлар дайындау қарқынды дами түсті [13]. 1960 ж. сэр Андерсонның баяндамасының негізінде Ұлыбританияда күндізгі бөлімде оқитын студенттерінің оқу ақыларын мемлекет қазынасынан төлеу туралы ұсыныстар жасалды. Соның артынан лорд Робинстың баяндамасы деген келесі акт шығарылды (Жоғары білім бойынша комиссияның есебі, 1963) [13]. Бұл құжаттың негізінде бірқатар жаңа технологиялық бағытта білім беретін колледждерге университет атағын беру, орта мектепті бітірген түлектердің барлығына олардың қабілеті мен оқудағы жетістігіне қарай тегін жоғары біліммен қамтамасыз ету туралы ұсыныстар жасалды. Осыдан соң жоғары оқу орындарында студенттердің саны айтарлықтай өсті.

Келесі бір маңызды өзгерістер сэр Алекс Джарреттің (Jarrett Report, 1985) баяндамасымен, яғни университеттердің тиімділігін зерттеу жөніндегі жұмыс тобының есебімен байланысты [14]. Джарретт баяндамасында университетті басқару жүйесін жетілдіру ұсынылып, университеттер өз істерін жүргізуде орталықтан тəуелсіз болуы қажеттігі айтылды. Бұл актінің негізінде университеттің басқару органдары қаржының тиімділігіне көңіл бөлу қажеттігі жəне Роббинстің баяндамасында көзделген оқуға қабілетті түлектердің барлығына білім тегін берілу қажеттігі қағидасы сақталынды. Тағы бір үлкен өзгерістер 1997 жылы Ұлыбританияның Жоғары білімді зерттеудегі Ұлттық комиссиясы қабылдаған Dearing Report нəтижесінде жүзеге асты. Осы Актінің негізінде университеттерді басқару механизміне жəне басқарудың тиімділігі жөнінде ұсыныстар жасалды. Осы жерде басқаруда институционалдық автономия, бостандық жəне жариялық қағидалары үстемдік ету қажеттігі ұсынылды. Яғни, университеттердің қызметінде автономиялық қағидасы құрметтелуі, академиялық бостандық заңмен сақталуы, басқару жүйесі жария жəне жауапкершілікке ие болуы қажеттілігі ұсынылды. Бұл жағдай мемлекеттен бөлінетін қаржының көлемі біршама қысқартылған соң қаржының жұмсалуына қатысты тиімділік пен есептілік болу қажеттігін көрсетті.

Университет басшылығындағы органдардың қызметін тиімді ету мақсатында 2004 жылы Ұлыбританияның Университет төрағаларының Комитетімен университет басқару органдарының мүшелеріне арналған Нұсқаулық қабылданды (CUC, 2004) [15]. Университет төрағалары комитеті (CUC) əзірлеген бұл Акт Ұлыбритания университеттерінің басқару органдарының жауапкершілікпен жұмыс істеуін, жұмыс бабымен ұдайы кездесіп отыру, университеттің мақсаты мен міндеттерін бекіту, басшылықты тағайындау жəне бағыттауды қамтамасыз етеді. Басқару құрылымдары мен процестерін қарастыра отырып, онда тағайындау жөніндегі комитеттің мүшелерін іріктеу, мүшелерді шақыру процедуралары, жиналыстар, соның ішінде ашық тыңдаулар жəне қызметтің негізгі индикаторларымен өлшенген қызмет стандарттарын қамтамасыз ету жөніндегі нұсқаулықтар көрсетілген. Басқарудың басқа да функцияларының қатарына басқарманың мемлекеттік бизнесті, стратегиялық жоспарлауды, тиімді бақылауды, қаржы жəне аудитті дұрыс жүргізуін қамтамасыз ету енгізілді.

Бүгінгі таңда жаһандық жоғары білім саласында нарықтық бəсекелестік орнап, жыл-санап жоғары оқу орындарының жəне білім алушы студенттердің саны өсіп барады, əлемдік деңгейде танымал университеттер қалыптастыру жəне халықаралық рейтингтерге қатысу сияқты құбылыстар көрініс табуда. Сондай-ақ, əлемдік деңгейде орын алған қаржылық дағдарыстар да мемлекеттердің білім саласына жұмсалатын қаржысының қысқартылуына əкеп соқты. Осы орайда, бүгінгі таңда əлемнің беделді университеттері арасында мемлекеттік бюджеттен тəуелсіз өзін-өзі қаржыландыра алатын тəуелсіз жəне автономиялық ұйымдар ретінде қызмет ету қажеттігі туралы концепциялар ғылыми ортада кең орын алуда. Жалпы алғанда, заманауи университеттер нарыққа бейімделген кəсіпкерлік қабілеті шыңдалған, өзіне сырттан қаржы тарта алатын, басқару жүйесі бизнес компанияларының басқару жүйесіне ұқсас болуы мақсат етіліп отыр. Əрине, мұндай университеттік басқару жүйесі Батыс елдерінің жоғары оқу орындарында кездесетін құбылыс екені ғалымдар арасында белгілі. Ал енді жоғары білім саласында нарықтық экономиканың заңдарының басымдық етуі жəне мұндай реформалардың қайдан бастау алғанына тарихи-теориялық тұрғыдан қарастырып көрейік.

Білім саласындағы неолиберализм, яғни маркетизация идеяларының пайда болуы жəне ол концепцияның тұрғысынан мемлекеттің рөлі жөнінде алғаш рет 1955 жылы Фридман өз мақаласында жазып, кейінірек өзінің «Капитализм жəне бостандық» атты еңбегінде қайта басып шығарған болатын. Ол нарықтағы бəсекелестік арқылы білім саласында тиімділік, жауапкершілік жəне инновацияға қол жеткізуге болады деп сенді. Бұл саяси-экономикалық концепция «Жаңа мемлекеттік басқару» деген атпен белгілі болды [16]. Осы кездері мемлекеттік сектордағы экономика тиімсіз жəне экономикалық дағдарысқа əкелуі мүмкін деген болжамдар жасалды.

1980 жылдары əлемдік экономикада жаһандану идеялары кең тарай бастады. Мұны Батыстың экономикалық саясатында Вашингтон келісімі жəне өзге де саяси бастамалардың негізінде жүргізгенін байқауға болады. Алғаш рет дамушы елдерде неолиберализм саясатының таралуына 1982 жылы Мексикада орын алған қаржылық дағдарыс басты себеп болды [16]. Сол кездері Мексика, Бразилия, Аргентина сияқты Латын Америка елдері өнеркəсіп пен инфрақұрылымды дамыту мақсатында Халықаралық қаржы институттарынан несие алған. Осы процестің барысында Мексика үлкен қаржылық қарызға түсіп, нəтижесінде шетелдік банктердің алдындағы қарызын жабуға қаржылық қабілеті жоқ болып шықты. Осы жағдайдан соң Əлемдік Банк пен Халықаралық валюталық қор тарапынан дамушы елдерге қатысты жаңа экономикалық құралдар механизмі ұсынылды, яғни неолиберализм концепциясына негізделген экономикалық саясат. Бұл саясат Жүйелі қайта құру саясаты (Structural Adjustment Polices) [17] деп аталды.

Ғылыми əдебиетте осы саясаттың басталуына АҚШ пен Ұлыбританияның тікелей қатысы бар екені жəне сол кезде екі елдің экономикасында күрделі реформалар жүргізілуінен көрініс табады. Бұл саясат өз кезегінде Маргарет Тэтчер мен Рональд Рейганның аттарымен байланыстырылып, Вашингтон келісімі (Washington Consensus) деген атпен əдебиетте таралды [16].

Жоғарыда аталған ҚР Мемлекеттік бағдарламасында көзделгендей, алдағы бес жылда мемлекеттік жоғары оқу орындарында басқару жүйесінде өзгерістер жалғаса береді. Əрине, бұл реформалар Елбасының Ұлт жоспары жəне бес институционалдық реформасында көзделген мемлекеттік университеттерді коммерциялық емес акционерлік қоғамдарға трансформациялау аясында жүргізіліп отырғаны белгілі. Осы орайда, университеттердің басқару модельдерінің əлемдік тəжірибе мен теорияда қандай түрлері бар жəне қазақстандық басқару моделі қайсысына жақын екенін жəне қалай болуы керек екеніне тоқталып көрейік.

Жоғарыда профессор Тракман топтастырған басқару модельдерінің қайсысы қазақстандық контексте көрініс тауып отырғанын жəне қаншалықты ақиқатқа сай келетінін қарастырып көрейік. Мемлекеттік бағдарламада акционерлік компания нысанындағы университеттерде корпоративтік басқару жүйесі жəне мемлекеттік университеттерде байқау кеңестері құрылу қажеттігі көзделген. Дəлірек айтсақ, бұл басқару органдары он жылдан астам уақыт бойы жұмыс істеп келеді. Мемлекеттік жəне ұлттық жоғары оқу орындарында корпоративтік басқару органдары қалай жұмыс істеуде екенін Назарбаев Университетінің бір топ ғалымдары шетелдік мамандар мен профессорларды тартып зерттеу жүргізгенін білеміз. Профессор Тракманның жіктеуіне сүйенсек, қазақстандық контексте сенімгерлік басқару моделі қызмет етуде, себебі біздің елдің мемлекеттік университеттерінде осы уақытқа дейін байқау жəне қамқоршылық кеңестері қызмет етіп келеді. Ал отандық ғалымдар корпоративтік басқару жүйесін зерттеп, университеттерге автономиялық беру жəне кəсіпкерлік икемін дамыту қажеттігін айтуда. Қолданыстағы заңнамаға талдау жасап, жекелеген заңдардың арасындағы қарама қайшылықтар мен олқылықтардың бар екенін де айтып кетті. Тіпті, корпоративтік басқару моделін жетілдіру бойынша бірқатар ұсыныстар да берді.

Корпоративтік басқару моделінің табиғатына жəне теориялық негіздеріне тоқталатын болсақ, ол агенттік теориясы сүйенетіні көреміз. Алғашқы пайда болғаннан бастап агенттік теориясы өзін коммерциялық корпоративті басқарудағы басты теория ретінде қалыптасты — «агенттік теориясы корпоративті басқаруда қолданылатын басты теория» [18]; «Агенттік теориясы іс жүзінде корпоративті басқарудың Інжілі» [19] деп саналады.

Агенттік теориясына сəйкес «адамдар өз мүддесіне жұмыс істейді жəне басқа тараптың мүддесі үшін жұмыс істеуде немқұрайлық білдіреді» деп саналады [18], сондықтан да, атқарушы менеджерлер қызмет бабында акционерлердің мүдделеріне сай келетін істерді жасаудан гөрі өздерінің жеке мүдделерін қанағаттандыратын шешім қабылдайды деп есептеледі. Осындай жағдайлардың алдын алу үшін корпоративтік басқару жүйесі ұсынылған. Мұнда басқару органдары, яғни директорлар кеңесі мен өзге де корпоративтік басқару органдары атқарушы менеджерлердің қызметін бақылап, ұйымның шығынын қадағалап, акционерлердің немесе өзге де меншік иелерінің мүддесін қорғайды.

Жоғарыда айтылған профессор Кристофердің пікірінше, бүгінгі таңда университет кеңестерінің мүшелері ақысыз тегін мүшелік етеді, ал олардың бизнес компанияларындағы əріптестері, яғни директорлар кеңесінің мүшелері өз қызметі үшін ірі көлемде сыйақы алады. Автордың осы ойы біздің жағдайды дəл көрсетіп тұрғандай, себебі, отандық университеттердегі ғылыми кеңестердің мүшелері тегін мүшелік етеді жəне сонымен қатар ректорға тікелей бағынысты тұлғалар, яғни проректорлар, декандар, құрылымдық бөлімшелердің басшылары жəне профессорлар. Басқарудағы бұл мəселенің өз шешімін таппай отырғанын жоғарыда айтылған отандық ғалымдардың еңбегінен көруге болады [20]. Сол зерттеудің нəтижесі көрсетіп отырғандай, мемлекеттік университеттің ректорлары ортақ шешім қабылдау барысында тіпті Қамқоршылық кеңестің мүшелерін тыңдамағаны жəне олардың министрліктегі лауазым иелеріне осы мəселені айтқаны жөнінде жазылған. Қамқоршылық кеңестер ұлттық жəне мемлекеттік университеттерде жұмыс істемейтінін уақыт дəлелдеді.

Ал енді бүгінгі таңда мемлекеттік жəне ұлттық университеттерде жаңадан құрылған Байқау кеңестері қандай мəртебеде жəне оның мүшелерінің ортақ жұмысқа қатысты қаншалықты қызығушылығы бар, мүшеліктен алатын сыйақысы қанша, сол университеттің бүгінгі мəселелерін жəне келешектегі стратегиясын қаншалықты біледі деген бірқатар сұрақтар туындайды. Тəжірибеден мысал көрсету үшін А жəне Б университеттеріндегі Байқау кеңестерінің құрамын талдап көрейік. Осы университеттердің Байқау кеңесінің мүшелері жəне оның төрағасы қандай лауазымдағы тұлғалар, қызығушылығы қаншалықты болу мүмкін жəне университет өміріндегі маңызды мəселелерді шешуге қаншалықты ат салыса алады деген сұрақ туындайды. Бірінші А университетіне келсек, Байқау Кеңесінің төрағасы мемлекеттік қызметте жоғары лауазымда істеген, бірақ қазіргі кезде қайда қызмет ететіні белгісіз тұлға, басқа тағы үш мүшесі көрсетілген қызметтерінде істемейді, ал біреуі тіпті шетелде оқуда жүр, тағы біреулері экс депутат жəне қоғамдық бірлестіктің төрағасы. Яғни, жалпы саны он-он бес мүшенің жартысынан астамы университет өміріне қатысы жоқ немесе отырыстарына қатысқанымен университеттің бүгінгі мəселелерін шешуге үлес қоса деу күдік туғызады.

Ал екінші Б университеті, оның төрағасы осы саладағы іс жүзіндегі жоғары лауазымды тұлғалардың бірі, мүшелері сол облыстың əкімінің орынбасары жəне басқада республикалық жəне облыстық деңгейдегі білімге байланысты органдар мен мекемелердің басшылары. Яғни, білім саласында жүрген жəне күнделікті мəселелерді білетін тұлғалар. Алайда, мұнда сол өңірдегі ірі бизнес пен өнеркəсіп компанияларының өкілдері жоқ, яғни сырттан қаржы тарту жəне түлектерді жұмыспен қамту мəселесі қалай болатыны белгісіз болып тұр. Жергілікті бизнес пен университеттер арасындағы əріптестіктің өзара тиімді екенін дамыған елдердің тəжірибесінен көріп көзіміз жеті. Мысалы, жоғарыда Англияның жоғары білім саласының даму тарихында университеттің қалыптасуында жергілікті ірі компаниялар мен бизнес өкілдерінің қосатын үлесі зор екенін көрдік. Ағылшындардың 1960 жылға дейін Патшаның хартияларымен университеттік мəртебе алған жоғары оқу орындарының көбісі сол жергілікті ақсүйектер мен ірі капиталистердің жеке қаражатына салынған. Мысалы, əлемнің топ-50 университетіне кіретін Бристоль университеті жергілікті ірі капиталистер Уйлс, Колстон жəне Фрай əулеттерінің жеке қаражатының көмегімен жергілікті шағын колледжден 1909 жылы университет мəртебесін алған. Бүгінгі таңда Бристоль Университетінің негізі ғимараты «Уйлям Уйльстің ескерткіш ғимараты» деп аталады, университеттің таңбасы мен туында сол үш əулеттің белгілері суреттелген. Осы меценаттардың бірі Колстон құл саудасымен айналысқан екен. Осыны естіген бір топ студенттер 2017 жылы университеттің таңбасында ондай құл саудасынан ақша тапқан əулеттердің аты болмау керек деп наразылық білдірген. Алайда, университет басшылығы кезінде жасалған шарттардың негізінде студенттердің өтінішін қараусыз қалдырған [21]. Бұл тек бір ғана мысал, Американың Стэнфорд сияқты əлемдік деңгейдегі университеттері де ірі бизнесмендердің жеке қаражатынан салынған. Сондықтан да, жоғары оқу орындарының тарихында, əсіресе АҚШ пен Ұлыбританияда мұндай филантроптық жəне қайырымдылықпен ірі көлемде қаржы салу бүгінде де жиі кездеседі жəне ондай іс-шараларды біздің елде де насихаттау керек.

Осы жерде мысал ретінде алған А жəн Б университеттері Қазақстанның ең мықты деген университеттерінің қатарына жатады жəне берілген мəліметтер университеттің сайтында ашық түрде көрсетілген. Мұнда біз үлгі ретінде орта деңгейдегі немесе нашар деген университеттерді алмадық жəне олардың жағдай қандай екенін білу үшін арнайы зерттеу жасаудың қажеті жоқ екені белгілі. Екі университеттің Байқау кеңесінің құрамынан түсінгеніміз, бұл жерде отандық жоғары оқу орындарын басқару моделі түрліше құрылатыны жəне сырттан тартылатын мүшелерге қандай талаптар қойылатыны нақты көрсетілмегенін көріп отырмыз. Мемлекеттік бағдарламада көзделген Байқау кеңестерін құру тапсырмасы іс жүзінде жұмыс істеу үшін осы сұрақтарға қатысты зерттеу жұмыстары əлі де жалғасу қажет деген ойдамыз.

Мемлекеттік бағдарламада еліміздің ұлттық жəне мемлекеттік университеттері халықаралық бəсекеге түсу, яғни əлемдік рейтинг компанияларында топ-200 жəне топ-300-ге кіру керек деген ауыр міндет жүктелген. Осының алдындағы 2011–2020 бағдарламада бұл индикаторлар болған болатын. Бірақ отандық университеттерге мұндай шыңдарға шығу мүмкін болмай тұр. Бүгінгі таңда тек əл- Фараби атындағы ҚазҰУ ғана 207 орынға жетті. Ал басқа университеттер тіпті жыл сайын төмен түсіп өз позициясын жоғалтуда. Осы жерде рейтинг бойынша əлемдік деңгейдегі мамандардың пікірін тыңдасақ ол келесідей. Лондон колледж университетінің профессоры Шатток əлемдік деңгейдегі университет құру жəне халықаралық рейтингте жоғары сатыға шығу университеттің қыруар ақшаны босқа жұмсауына, басқару жүйесіне қысым жасауға, университеттің ішкі мəдениетінің бұзылуына əкеп соғады, ал жергілікті деңгейдегі университеттер рейтингте өз позициясын көтеруге мүлдем тырыспауы керек, себебі олар өздеріне қажетті маңызды мəселелерді екінші орынға қою қажет болады дейді [22]. Бұл əлемде топ-10-ға кіретін университетте жұмыс істейтін профессордың сөздері. Рейтингтік компаниялардың мəліметтеріне қарасақ, Ұлыбританияның университеттері жыл сайын өз позициясын жоғалтуда, оның орнына Шығыс Азия мен Қытайдың С9 тобына кіретін университеттер орналасуда. Қытайдың С9 тобына кіретін Цинхуа университетінің жылдық шығыны 3 млрд доллар [23], яғни біздің бүкіл білім саласына бөлінетін бюджеттен бірнеше рет көп. Сондықтан да, халықаралық рейтингте жоғары сатыдан орын алу университетке зиян келтіру əбден мүмкін жəне оны қарапайым оқытушы-профессорлық құрамның əлеуметтік жағдайынан көруге болады. Яғни, профессор Шатток айтқандай халықаралық танымал болуды мақсат етуде өзіміздің күнделікті əлеуметтік мəселелер шешімін таппай отыр.

Бүгінгі таңда халықаралық рейтингте жоғары сатыға орналасу мəселесі ұлттық университеттердің басқару моделіне тікелей қатысты болып отыр. Əлемдік деңгейдегі университеттердің басқару моделін енгізу қазіргі үкіметтің басты мақсаттарының бірі болып отыр. Алайда, мамандар айтып кеткеніндей, басқару модельдерінің тиімді жұмыс істеуі қолданатын контекстке тікелей тəуелді екені ескерілмей отырғандай. Себебі, университеттің басқару моделін қалыптастыруда сол өңірдің экономикалық потенциалын, инфрақұрылымын, өнеркəсіп пен бизнес компанияларының басымдықтары мен болашақтағы жоспарларын ескеру міндетті. Жергілікті əкімшілік пен университеттердің өзара мүдделі жəне тəуелділікте қызмет ету механизмін жасау керек. Себебі, біздің жағдайда, жергілікті əкімдіктердің қызығушылығын оятатын факторлар болмай отыр. Жергілікті мəслихаттар сол жерде орналасқан мемлекеттік университеттің бірінші қамқоршысы болу керек. Мұны біз Англияның 1992 жылдан кейін құрылған университеттердің тарихынан көріп отырмыз. Мысалы, жергілікті жерде бизнес ашуға өтініш білдірген, жер телімін сұраған компаниялар мен жеке тұлғаларға рұқсат беру өкілеттігі мəслихаттарға берілу керек жəне ол процедура жария түрде ашық қаралу керек, егер олар университеттің эндаумент қорына қаржы бөлсе белгілі бір жеңілдіктерге ие болатынын заңмен бекіту керек. Бұл жағдай жергілікті бизнестің дамуына жəне университеттерде эндаумент қорларын құруға мүмкіндік береді. Ал екінші жағынан əкімдікте істейтін лауазым иелерінің сыбайлас жемқорлыққа итермелейтін биліктік өкілеттіктері шектеледі. Бұл да дамыған елдерде кездесетін бизнесті ынталандыру жəне парақорлықтың алдын алу жолдары.

Келесі бір Мемлекеттік бағдарламадағы оң бастама — ашық бюджет, яғни университеттердің бүкіл кірісі мен шығынының сайтта ашық түрде көрсетілуі. Жоғарыда біз Оксфорд пен Кембридждің сайттарынан қаржылық шығындары жəне эндаумент қорлары туралы мəліметтер көрсеткен болатынбыз. Сол сайтқа қарап университеттің жылдық табысы мен шығыны қанша жəне ол қай көздерден түскенін жəне қалай жұмсалатыны нақты көруге болады. Байқағанымыздай, Оксфорд пен Кембридждің жылдық шығынының жартысы жалақыға кетеді екен. Олардың қаншалықты үлкен материалдық техникалық базасы жəне ірі жобалары бар екеніне қарамастан, жалақыға бөлінетін қаржының жоғары екенін байқауға болады. Ал біздің жағдайда, жылдық шығынның жалақыға немесе басқаға бөлінетін көлемін анықтау мүмкін емес деуге болады. Өкінішке орай, университеттің басқару жүйесіндегі басты мəселе осы жерде. Себебі, бүгінгі таңда, университет қабырғасында оқытушы- профессорлық құрамға қарағанда əкімшілік қызметшілердің саны көп жəне көп жағдайда олардың алатын жалақысы белгісіз. Жалпы есеппен алғанда соңғы он жылда университет оқытушы- профессорлық құрамының жалақысы теңгемен есептегенде 50 пайызға өскен жоқ, ал доллармен санағанда үш есеге кеміп кетті. Себебі, сол уақыттың аралығында теңге екі жарым есеге құнсызданды, ал халықтың күнделікті қажетіне жұмсалатын тұтынатын заттар үш еседен астам қымбаттады. Мұндай статистиканы көрсетуде арнай зерттеудің қажеті жоқ, ал егер шын мəліметтерді келтірсек жағдайдың тіпті нашар екенін байқауға болады. Осындай көкейкесті мəселені шешуде «ашық бюджет» саясаты орынды болып отыр. Бірақ бұл бастама жүзеге асырылу үшін мұның іске асырылу құқықтық механизмдері нақтылану қажет. Қорыта келгенде, ашық бюджет бастамасы жүзеге асырылып жатса біраз мəселелердің басы ашылатыны анық. Ең бастысы, бұл бастама жоғары білім саласында көрініс тауып отырған сыбайлас жемқорлықпен байланысты жəне оқытушы- профессорлық құрамның əлеуметтік мəртебесіне қатысты көкейкесті мəселелерді шешуі əбден мүмкін.

Қорытынды

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, Ұлыбританияның жоғары білім саласы өзінің мың жылдық тарихында өзіндік тарихи жолмен қалыптасқанын, үш кезеңге бөлініп қарастырылатынын жəне университеттер өз ішінде басқару органдарының құрылымы мен құрамына қарай жіктелетінін көріп отырымыз. Ең бастысы, ағылшындық университеттердің көпшілігі жекелеген меценаттар мен филантроптардың қаржысы есебінен құрылғанымен, соған қарамастан мемлекеттік меншікте болып қалуы жəне бюджеттен тыс қаржы көздерінен қамтамасыз етілетіні таңғаларлық жағдай.

Бүгінгі таңда жоғары білім саласындағы мемлекеттік қаржыландырудың қысқартылуы, жоғары оқу орындарын жекешелендіру, батыс елдерінің ұлттық жоғары білім саласына ықпалының өсуі жаһанданумен байланысты жəне АҚШ пен басқа дамыған елдердің мүддесінен шыққанын көріп отырмыз. Əлемдік деңгейде жоғары білім саласында ағылшын тілінің сұранысқа ие болуы Ұлыбритания мен ағылшын тілінде сөйлейтін елдерге білімді жəне ғылыми нəтижелерді экспорттауға қолайлы болып отыр.

2025 жылға дейінгі жаңадан қабылданған Мемлекеттік бағдарлама тиімді жетілдіру жолдарын ұсынып отырғанын жəне еліміздегі ұлттық жəне мемлекеттік университеттерінің байқау кеңестері жаңа бағытта даму үстінде екенін көріп отырмыз. Еліміздің университеттерінің байқау кеңестері сенімгерлік модельдің белгілерін иеленетінін жəне корпоративтік басқару моделін дамыту да маңызды болып отырғаны байқалады. Алайда, олардың құрамы мен қызметіне қатысты тиісті деңгейде зерттеу жұмыстары жүргізілу ұсынылады жəне жетілдіру жұмыстары қажет етіледі.

Ұлттық жəне мемлекеттік университеттердің басқару органдарын жетілдіру барысында жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өкілеттігін кеңейту жəне жергілікті бизнес пен өнеркəсіп компанияларының қызығушылығын тудыру ұсынылып отыр. Бұл идеяларды жүзеге асыру үшін жергілікті атқарушы жəне өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қатысты бір қатар нормативтік құқықтық актілерге тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізу ұсынылады.

Əдебиеттер тізімі:

1. «Қазақстан Республикасында білім беруді жəне ғылымды дамытудың 2020–2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы № 988 қаулысы [Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік тəртібі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1900000988
2. Trakman L. Modelling University Governance. Higher Education Quarterly, 0951–5224. — Vol. 62, Nos. 1/2. — January/April 2008. — P 63–83.
3. Christopher J. Australian public universities: are they practicing a corporate approach to governance? [Electronic resource] / J. Christopher // Studies in Higher Education. — 2014. — Vol. 39, No. 4. — 560–573. — Access mode: http://dx.doi.org/10.1080/03075079.2012.709499
4. Dearing Report. The Report of the National Committee of Inquiry into Higher Education. Middlesex, England: NCIHE Publications, 1997. [Electronic resource]. — Access mode: http://www. leeds.ac.uk/educol/ncihe.
5. Schick E.B. Shared Visions of Public Higher Education Governance: Structures and Leadership Styles That Work / E.B Schick. — Washington, DC: American Association of State Colleges and Universities, 1992.
6. Cowley W.H. International and historical roots of American higher education / W.H. Cowley, D. Williams. — New York: Garland Publishing, Inc., 1991.
7. Shattock M. Managing Good Governance. Society for Research into Higher Education / M. Shattock. — Open University Press, McGraw-Hill Education, Maidenhead, 2006.
8. Governanceof Oxford University [Electronic resource]. — Access mode: https://www.ox.ac.uk/about/organisation /governance? wssl=1
9. Governanceof Cambridge University [Electronic resource]. — Access mode: https://www.cam.ac.uk/about-the- university/how-the-university-and-colleges-work/governance
10. Bargh C. Governing Universities. Changing the Culture? / C. Bargh, P. Scott, D. Smith // Society for Research into Higher Education and Open University Press, Buckingham, 1996.
11. Pratt J. The Polytechnic Experiment, 1965–1992. Society for Research into Higher Education and Open University Press, Buckingham, 1997.
12. Education Reform Act 1998 [Electronic resource]. — Access mode: http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1988/40 /pdfs/ukpga_19880040_en.pdf
13. Stewart W.A.C. Higher Education in Postwar Britain. — Macmillan, London, 1989.
14. Jarrett Report. Report of the Steering Committee for Efficiency Studies in Universities. — London: CVCP, 1985.
15. Committee of University Chairmen (CUC) Governing Bodies in the UK, Gover- nance Code of Practice and General Principles, Guide for Members of Higher Education. Bristol, England: Higher Education Funding Council for England (HEFC), 2004.
16. Branford S. The Debt Squads: The US, the Banks and Latin America / S. Branford, B. Kucinski. — London: Zed Books, 1988.
17. Berg E. Poverty and Structural Adjustment in the 1980s: Trends in Welfare Indicators in Latin America and Africa / E. Berg. — Bethesda, Md., DAI, 1994.
18. Daily C.M. Corporate Governance: Decades of Dialogue and Data / C.M. Daily, D.R. Dalton, A.A. Canella // Academy of Management Review. — 2003. — 28 (3). — 371–382.
19. Huse M. Boards, Governance and Value Creation / M. Huse. — Cambridge University Press, Cambridge, 2007.
20. Sagintayeva A. Understanding the transition of public universities to institutional autonomy in Kazakhstan / A. Sagintayeva, K. Kurakbayev // European Journal of Higher Education. 2014. — 5(2). — 197–210.
21. History of the University [Electronic resource]. — Access mode: http://www.bristol.ac.uk/university/history/
22. Shattock M. The ‘world class' university and international ranking systems: what are the policy implications for governments and institutions? / M. Shattock // Policy Reviews in Higher Education. — 2017. — 1:1, 4–21, DOI: 10.1080/23322969.2016.1236669
23. Usher, Alex (1 October 2017). «Some Notes on the Finances of Top Chinese Universities». Inside Higher Ed. Retrieved 3 October 2017.