Түркістандық жəдитшілердің ағартушылық қызметі

Орта Азиядағы жəдитшілікті XIX ғ. соңы мен XX ғ. бас кезінде Шығыстың көптеген елдерінде пайда болып қалыптасқан ұлт прогресшілері зиялыларының реформаторлық қозғалыстарының аймақтық көрінісі ретінде бағалаған орынды. «Жəдит» ұғымы «усул-и-джадит» («Жаңа тəсіл») мағынасында пайда болып, еуропалық үлгімен жаңаша оқыту дегенді танытады. Жəдитшіліктің осы ағартушылық мазмұны өлкедегі қоғамдық-саяси ахуалдың дамуы барысында ескі əлеуметтік жəне саяси жүйенің мəртебесін өзгертіп, оған тың сипат беру түрінде өзгеріске түсті. Сонымен, өлкедегі жəдитшіліктің қалыптасуы мен қызметіндегі сапалы өзгерістерге қарай, оны мəдени ағартушылық жəне саяси күрес кезеңі деп екіге бөліп қарастырған. Жəдитшілердің ағартушылық идеялары өлкеде білім беру жүйесін қазіргі заманғы модульдерге лайықтап реформалау қажеттілігін туғызды. Əрине, бұндай реформаларды өлкедегі отарлық билік те қолға алған болатын. Білім беру жүйесін реформалауды іске асыруда отарлық мүддені көздеген патша өкіметі ұлы орыстық шовинизмнің қағидасына сүйенді. Мақалада жəдитшілік қозғалысқа қатысты жаңа көзқарастар, Орта Азиядағы ұлт-азаттық идеологияны қалыптастырған ағартушылық идеялары, сондай-ақ ұлт-азаттық қозғалыстың саяси бағдарламалары мен стратегиялық мақсаттары қарастырылған.

Кіріспе

Жəдитшілердің «Шухрат» газеті жергілікті халықтарға білім беру мəселесін өткір қоя отырып: «Біздер, мұсылмандар, қазіргі уақытта білім беру ісінде жəне азаматтықта барлық халықтардан артта қалдық», «Біздерді, мұсылмандарды» тұтқын шынжырынан азат ету үшін бір-ақ нəрсе қажет. Ол –- біздерді жəне балаларымызды ағарту» деп атап көрсетеді.

Тарихи өлкедегі дəстүрлі оқу орындары жəне екі ғасыр тоғысында жаңадан ашылған оқу орындарының кең жүйесімен жергілікті халықтың сауаттылық деңгейін көтерді. ХХ ғ. басында өлкеде барлығы 5892 мектеп пен 353 медресе болған. Жергілікті тұрғындардың сауаттылығын патша əкімшілігінің өзі мойындаған. Негізінде, жəдитшілер саяси ұстанымдарында Ресейден бөлектенуге ұмтылған жоқ, мəселе — отаршылық бұғауын бұзудағы мұсылмандық ынтымақтастық туралы болды. Орта азиялық мұсылмандар үшін Ресейдің басқа аймақтарындағы жəне дүниежүзіндегі мұсылмандармен өздерінің рухани жəне мəдени тұрғыдан біртұтастығын сезінуде ислам факторы — олардың саяси сана сезімінің индикаторы болды [1]. Отарлық биліктің өлкеде білім беру ісін жаңалауына балама ретінде дүниеге келген түркістандық жəдитшілердің ағартушылық қызметі реформаторлық сипат алып, өлкедегі халық ағарту үдерісіне тікелей ықпал жасаған еді. Олар ортағасырлық схоластикадан арылмай келе жатқан дəстүрлі оқыту жүйесін жаңа əдіспен оқытатын («Усули совтия») мектептер жүйесімен ауыстырды. Ол мектептер жаңа əдіс мектептеріне («Усули джадит мактаблари») айналып, дін негізінен басқа жаратылыстану пəндері, орыс, араб, парсы тілдері оқытылып, зиялы білім берудің бастамасы қалыптасты. Басында жəдиттік мектепте татар жəне əзербайжан ағартушыларының оқулықтарын пайдаланса, кейін Түркістан жəдитшілері ондай оқулықтар мен оқу құралдарын өздері шығарған. Мысалы, 1903–1904 жж. Махмудқожа Бехбудидің «Китабул-атфол» («Балаларға арналған кітап»), «Мухтасири жуғрофия Русия» («Қысқаша Ресей географиясы») кітаптары, кейінгі жылдары Абдолла Авлонидің «Муаллими аввал» («Алғашқы мұғалім»), «Муаллими соний» («Екінші мұғалім») жəне тағы басқа кітаптары жарық көрсе, 1905 ж. өлкедегі жəдит мектептерінің саны 35-ке жеткен [2].

XIX ғ. аяғында Батыс Түркістан көлемінде жəдиттік мектептер сирек құбылыс болса, тек қана Түркістан өлкесінде түрікшілдік идеялардың кең тарауына əсер еткен жəдиттік мектептердің саны 1911 ж. 63-ке жетіп, оларда 4106 оқушы оқыған. Олар: Сырдария облысында — 16 мектеп (1650 оқушы), Ферғанада — 30 (1436 оқушы), Самарқандта — 5 (195 оқушы) жəне Жетісуда — 12 (825 оқушы) мектеп болған [3].

Түркістан өлкесіндегі ағартушылық мақсатты көздеген жəдитшілерге қозғалыстың саяси ағымға айналуы өз кезегінде Түркия қоғамындағыдай мұсылмандық бірлік идеясы саясат сахнасына шығады. Бұл саяси ағымдар алғашқы кезекте өлкедегі отарлық билікті демократияның тəсілдерімен реформалау барысында саяси талаптарды ұлттық идея деңгейіне көтерді.

Зерттеу əдістері

Тақырыпты зерттеудің теориялық-əдіснамалық негіздемесінде авторлар қазіргі заманғы тарих ғылымдарының жетістіктеріне сүйене отырып тapиxи жəне педагогикалық зерттеулердің іргелі тұжырымдарын басшылыққа алған. Зерттеу барысында тарихи оқиғалар мен құбылыстар, азаттық қозғалыстың жекелеген тұлғаларының қоғамдық-саяси қызметі индукция мен дедукция, тарихи- салыстырмалы, жүйелік-құрылымдық, теориялық таным сияқты жалпы ғылыми зерттеу тəсілдері қолданылып, тұжырымдалды. Саяси тарих өткен күннің тарихи-саяси жəне əлеуметтік-мəдени дəйектерінен ой қорытқанда барынша шынайы болуды, саяси-идеологиялық феномендердің көптүрлі жəне қарама-қайшылықты жағдайын ескеруді талап етеді. Сондықтан зерттеу нысанының көпнұсқалығы, олардың өзара байланысы мен ішкі тəуелділігі сияқты ерекшеліктер ескерілді. Зерттеуде дəстүрлі тарихи танымдағы білімдерді толықтыратын, белгілі бір тұжырымдарды теріске шығаратын немесе оны қуаттайтын тарихнамалық талдаулар мен пeдaгoгикa ғылымының оқыту əдістемесі бойынша теориялық қағидалар тəсілі қолданылды.

Нəтижелері мен оларды талқылау

Қазақ жаңашылдары А.Байтұрсынның («Оқу құралы», «Тіл құралы», «Тіл жұмсар», «Баяншы»), М. Дулатовтың («Есеп құралы», «Қирағат»), Ж.Аймауытовтың («Тəрбиеші жетекші»), Х. Досмұхамедовтың («Қазақ халық əдебиеті», «Адамның тəн тірлігі»), М. Жұмабаевтың («Педагогика», «Сауатты бол», «Бастауыш мектепте ана тілі») оқу құралдары жарық көрді. Қазақ жəдитшілері бастауыш мектеп мəселесіне көңіл бөліп, М. Нұрбаевтың «Қазақша əліппесі» (Уфа, 1910), З. Ерғалиевтың «Қазақ əліппесі» (Қазан, 1910), Қ. Қожықовтың «Қазақ əліппесі» (Орынбор, 1912) оқу құралдары жарыққа шыққан. Қазақ даласында құрылған «Ағарту қоғамының» мəдени-ағартушылық рөлі өте зор болды. Бұл ұйым XIX ғ. соңына таман құрылып, Қазақстанның көпшілік қалаларында бөлімшелерін ашады [4].

Қазақ зиялыларының бір тобы (М.Ж. Көпеев, Ғ. Қараш, М. Қошманов, Ғ. Мұсағали жəне т.б) осы жəдиттік оқу орындарын (Қазан, Уфа қалаларындағы медреселер) тəмамдап, қоғамдық-саяси өмірге белсене араласты. Жəдитшілік құбылысы қазақ мəдениетінің рухани тəжірибесінде үлкен ізін қалдырды. Қазақ зиялыларының отаршылдыққа қарсы санасы жарқ етіп көрініс тапқан реформашыл либерал-демократтық сипаттағы бір тобы (Ə. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, М. Əуезов, Ж.Ақбаев жəне т.б) бастапқыда «Қазақ» газетіне топтасып, кейіннен «Алаш» ұлттық қозғалысын басқарып, Алаш Орда үкіметін құрды. Олар жалпыресейлік федерация құрамында қазақтардың тең құқықтығын талап етіп, жерді басып алуды тоқтатуды, орыстандыру саясатына қарсы ұлттық-мəдени тиесілікті сақтауды ұран қылып көтерді [5].

Жəдиттік мектептердің дəстүрлі оқу орындарынан артықшылықтары онда білім алған оқушы бірнеше айда сауаттанып шығады, оның үстіне бұл мектептерде қазіргі замандағыдай арнайы сынып бөлмелері жабдықталып, географиялық карта, глобус, есепшот, карта, тақта жəне т.б. оқу құрал- жабдықтармен қамтамасыз етілгендігінде еді.

Отарлық билік ұлттық мектептерден, жəдиттік мектептердің де қызметінен отаршылыққа қарсы күресті күшейтеді деп қауіптеніп, ол мектептердің қызметін шектеуге ұмтылды. Əйтсе де, патша өкіметі өлкедегі халық ағарту саясатына түзету енгізуге мəжбүр болды. Отарлық əкімшілік ұлт мектептерін бақылауда ұстау мақсатында өлкелік оқу орындары басқармасының жанынан арнайы комиссия құрды. Комиссия ұсынысымен жаңа əдісті мектептерді басқару жөнінде жалпы ережелер қабылданды. Генерал-губернатор А.И. Семенов 1912 ж. 25 қаңтарда бекіткен ережеде «Жалпы білім беретін жаңа əдіс мектептері халық училищелері инспекциясының рұқсатымен ашу, мектептердің құрылтайшылары болған қалалық, ауылдық қауымдарға ол мектептерде балаларды оқытуда жалпы мемлекеттік орыс тілін енгізу ұсынылсын» деген талаптар белгіленді [6]. Отарлық əкімшіліктің озбырлық саясаты Түркістан жəдитшілері бас болған интеллектуалдық, мəдени, рухани сипаттағы қуатты жаңашыл ағыммен бетпе-бет келді. Түркістанда XIX ғ. соңы XX ғ. басында өсіп шыққан көпестер, зиялылар мен діндарлардың білімді жаңа буыны алғаш рет отарлық биліктің «заңдылығына» күмəнмен қарауының осындай саяси жағдайы болғандығын ескеруіміз керек.

Діндар отбасында туып, жоғары дəрежелі діни білім алған Махмудқожа Бехбуди ол 1899 ж. 25 жасында қажылық сапар жасап, Ресей қалаларында, Қырым жерінде, Иран, Түркия, Египет елдерінде болып, осы елдердегі халықтың қоғамдық-саяси жағдайымен танысады. Бұл жағдай оның Түркиядағы қоғамдық-саяси өзгерістерді жіті қадағалап, жастүріктер қозғалысының идеяларымен тікелей танысуына мүмкіндік берді. Ол жастүріктер қозғалысы өкілдерінің ізімен, жəдитшілік идеяларды тарату, насихаттау мақсатында «Самарқанд» газеті мен «Айна» журналын жарыққа шығарып, «Садойи Туркистон», «Садойи Фаргона», «Хуршид» газеттерінде өткір саяси əлеуметтік мəселелер көтерген мақалалар жариялап, Түркістанның жағдайымен салыстыра талдауға мүмкіндік алды. «Ойна» («Айна») журналының 15-ші санында жарияланған «Саяхат естеліктерінде» М.Бехбудидің саяси көзқарастары баяндалды. Алғашқы қажылық сапарынан мұсылман елдерінде де əлемдік өркениетпен үндес прогресс жасау үшін көп нəрсені өзгертуге, жетілдіруге болатындығына сеніммен оралды. Ол екінші рет 1903–1904 жж. Петербург, Мəскеу, Қазан, Орынбор қалалары жəне Қырым жеріне сапарға шығып осы сапарында Исмаил Гаспралымен танысты. Бұл таныстық оның қоғамды қайта құру жоспарына түзету енгізеді жəне осы жолға түпкілікті бағыттайды. Осы жолдағы ағартушылық қызметін Махмудқожа Бехбуди 1905 ж. Самарқанд облысының Кафтархона қыстағында жаңа əдісті мектеп ұйымдастырып, онда қырықтан астам шəкіртті тегін оқытудан бастады [7]. Бехбудидің осы кезде жарық көрген мақалаларында өлкеде мектеп жұмысын реформалау жобасына көңілі толмай, оны одан əрі жетілдіруге деген ұмтылысты аңғаруға болады.

Осындай идеялардың жетегімен 1914 ж. екінші рет қажылық сапарға шығып, бұл жолы Түркия, Египет жəне басқа да елдерде сегіз ай болады. Оның бұл жолғы қажылық сапары оның ағартушылық жəне саяси көзқарастарын қалыптасуы тұрғысында аса жемісті болды. Өлке жəдитшілері арасында Түркиямен тікелей байланыста болып, жастүріктер идеясының ықпалына тартылған санаулы тұлғалардың бірі болған Бехбудидің Түркістанның саяси жағдайына көзқарасын өз халқының прогресін тек ағартушылықпен, оның саяси статусын түбірімен өзгерту жəне тəуелсіздік алуымен байланыстырғандығынан танимыз. Ол мақалаларында, саяси қызметінде отарлық саясатты əшкереледі жəне Уақытша үкіметті, оның заңдарын аяусыз сынға алды.

Алғашқы жəдиттік мектептерді 1898 ж. Қоқан қаласында Салохаддин домла ашқан болатын, 1889 ж. бұл бастаманы Ташкентте Маннан қары, Андижанда Шамшидин домла жалғастырды. 1911 ж. Түркістанда жаңа тəсілді мектептер саны 63-ке, онда оқитын оқушылар саны 4106-ға жетті. Соның ішінде Жетісу облысында 5 мектеп жұмыс істеді [8]. Бұл мектептердің басты артықшылығы — олар толық мəндегі еуропалық мектептерге лайық болмағанмен, онда тақта, парта, глобус сияқты қазіргі заманғы құрал жабдықтар орын алды. Ең бастысы ескі мектептермен салыстырғанда балалар 40 күн ішінде сауаттанып шығуына мүмкіндік беретін оқыту тəсілінде еді. Қарапайым сауат ашудың осындай қолжетімдігін ұсынуы жəдиттік мектептерді халықтың арасына кеңіне танымал етті.

Түркістандағы жəдиттік мектептердің дамуына Исмаил Гаспыралы, Маржани, т.б. негізін қалаған Еділ бойы жəдитшілерінің үлкен ықпалы болғандығын айғақтайды.

Отарлық биліктің əкімшілігі Еділ бойынан Түркістанға келіп, ағартушылықпен айналысатын осы жастарға «пантүркизм» мен «панисламизм» идеяларын таратушы деген күдікпен оқытушылық қызметпен айналысуларына тыйым салды.

Жəдиттік мектептерге «қадимшілердің» — дəстүрлі оқыту жүйелік қолдаушылардың өршелене қарсы тұруының басты себебі, онда сабақ араб тілімен бірге өзбек, қазақ, тəжік тілдерінде жүргізілгендігінде еді. Тіпті кейбір мектептерде орыс тілі жеке пəн ретінде оқытыла бастады. Мунауар қарының жəдитшілік қозғалыстағы рөлі оқытушылықпен шектелген жоқ. Ол жаңа мектептер ашып, кітаптар мен оқулықтар жазды. Шетелде оқитын жастарға көмек көрсетті. Оның философиялық жəне педагогикалық ойлары мен идеяларын іске асыруға құрылды. 1907 ж. өзінде ол «Адиби аввал» («Алғашқы мұғалім»), «Адиби сони» («Екінші мұғалім»), «Ер юзи» («География»), «Хавойижи диния» («Дін ережелері») кітаптарын жарыққа шығарды.

Жəдитшілердің ағартушылық идеяларының қалыптасуына Ресейдің өзге өңірлерінен келген ағартушылардың да ықпал-əсері болғаны сөзсіз. Айталық, 1905 ж. Ташкент қаласына Бүкілресей мұсылмандары Орталық комитеті бюросының мүшесі Абдурашит Ибрагимов келіп жұмыс жүргізген. Сол сияқты 1908 ж. Каирге кетіп бара жатқан сапарында жəдитшіліктің негізін қалаушы, М.Бехбудиің ұстазы əрі досы Исмаил Гаспыралы самарқандық жаңа тəсілді мектептердің жұмысымен танысқан болса, 1910 ж. белгілі татар жəдитшісі Садри Максуди Түркістан өлкесін түгел аралап шықты.

Түркістан жəдитшілерінің арасында этникалық, конфессиялық мəселелерге де баса мəн берілді. Содан да өлкедегі осы мəселелерді реттеу, оның болашақ даму бағыттарын айқындауда жəдитшілер жастүріктер мен Египет реформаларының ізімен ұлттық даралықты жəне ерекшеліктерді сақтай отырып, еуропалықтардың саяси тəжірибесіне сүйену қажеттілігін сезінді. Осылайша жəдиттер əлеуметтік құрылым қағидаларының үлгілерімен арақатынасын салыстыруға мүмкіндік алды. Конституциялық монархияны, шариғат қағидаларын жергілікті басқаруға ішінара қолданудан исламдық нормалар мен халықтық-демократиялық құрылыстың қатар өмір сүруіне дейінгі таңдау [9] өлкедегі саяси-əлеуметтік дамудың болашағын ойлаған əрбір ұлт патриотын толғандырды.

Ұлт мəселесі жəдитшілердің бағдарламаларында барлық этностың бірлігі шеңберінде қарастырылған. Бұл ұғым тым тұрпайы көрінгенімен олардың ұлттық санасы этникалық өзін-өзі тануды «миллат», «мұсылмандар», «түркістандықтар», «тұрандықтар» деп қабылдады. Айталық, «миллат» ұғымы Түркістан, Бұхара жəне Хиуа хандығын мекендеген түркі жəне ирантілді халықтарды танытса, «мұсылман» ұғымы барлық діндестерге арналғандықтан діни ұғыммен шектелмей Түркістанды мекендеген түрлі жəне иран тілді халықтарды топтастырады. Жəдитшілер мұсылмандық бірлік жөнінде сөз еткенде діни емес, этникалық бірлікті алға тартты. М.Бехбуди «орыстар», «еврейлер» деген этникалық терминдермен қатар «мұсылман» терминін қолданды [10].

Этникалық негіздегі бұндай топтасу жолы татар жəдитшілеріне де тəн. Д.М. Исхаков XIX ғ. ортасына дейін татарлардың этникалық өзін-өзі тануы «мұсылман» деген ұғыммен бүркемеленіп келді деп жазады. Американдық зерттеуші Шамил Оглы Улидің жазуы бойынша орыстар тарапынан қорлау түрінде аталғандықтан да татарлар өздерінің мұсылман деп атағанды артық көрген. Түркістанда да осындай жағдай қалыптасты. «Сарт» деген сөзге отарлық билік жеккөрінішті мазмұн бергендіктен жергілікті халық өзін «мұсылман» деп атағанды жөн санағандығын М. Бехбуди де айтады. Оның осы этникалық бірлікке қатысты ой пікірлері «Қозоқ қариндошларимизга очиқ хат» мақаласында одан əрі өрбітіледі. Ол «Біз бəріміз, қырғыздар, қазақтар, өзбектер, арабтар, парсылар, Түркістан, Қазақстан мен Түркменстанды мекендеген барлық мұсылмандар, сонымен бірге осында өмір сүретін еврейлер мен христиандар автономия құру жəне нығайту үшін бірігуіміз керек.

Егер біз өз еркімізге, шарият пен дəстүрлерімізге сай өмір сүргіміз келсе уақытша алауыздықы лақтырып тастап автономия үшін бірігуіміз керек» [11]. Ортағасырлық жəдитшілердің түркілік бірлік идеясы жаңа емес еді жəне ол өлкенің шеңберінен əлдеқашан шығып кеткен болатын. Бұған əсіресе ресейлік жəдитшілердің, соның ішінде татарлардың ықпалы күшті болды. Ресей империясы Ішкі істер министрлігінің «Ерекше кенестің» материалдарында 1910 ж. «қазандық прогресшіл татарлар уақыт өткен сайын орыс мұсылмандарының діни негіздегі жалған тайпалық бірлікті жасанды түркі- татар тіліндегі бір ұлтқа біріктіруге ұмтылуда» деген қорытынды кездеседі. Қазан губернаторы ресми құжаттарда интеллигенцияның «мемлекет ішінде діни-ұлттық автономия идеясымен ауырғандығын жəне панисламдық, пантүркішілік бірлікке ұмтылатындығын» жазды.

Тұжырым

Тарихи тұжырымдамаларымызды ұлт-азаттық қозғалыстың саяси кезеңінің басталуын өлкедегі I Ресей Мемлекеттік думасы сайлауымен байланыстырамыз. Өйткені, осы сайлауға дайындық барысында өлкедегі ұлт зиялылары алғашқы рет саяси идеялар төңірегіне топтаса бастаған. Осыдан кейінгі кезеңде жəдиттік қозғалыс саяси сипат ала бастап, Бүкілресей мұсылмандары Орталық кеңесінің ықпалымен аймақтық деңгейден шығып, қызмет аясын кеңейте түсті. 1908–1916 жж. өлкедегі саяси қозғалыстың өрлеуі барысында ұлттық баспасөздің қаулап өсуі халықтың саяси санасын жоғары деңгейге көтере алды. Ал 1916 ж. ұлт-азаттық көтерілістің басып-жаншылуы саяси күресті жаңа сапалық деңгейге көтеріп, оның стратегиялық мақсаттары мен тактикалық тəсілдеріне түзетулер енгізді. Осылайша, Түркістан ұлт-азаттық қозғалысы саяси ұйымдасқандық сипат алып, елдегі жаңа өзгерістерге дайындала бастады.

Осындай негізде Түркістан өлкесінде ХХ ғ. бас кезінде жергілікті халықтардың түрлі саяси, ағартушылық ұйымдары құрыла бастаған. Ағартушылық бағыттағы бұл ұйымдар қоғамдық-саяси даму барысында қызмет ауқымын кеңейтіп, отаршылыққа қарсы күрес дəлелдерін бағдар еткен саяси, қуатты қозғалыстарға ұласты. Ондай үйірмелердің қуатты қозғалысқа айналуын Түркиядағы жастүріктер, Ирандағы жаспарсылар, Бұқарадағы жасбұқарлықтар сияқты саяси қозғалыстардың ықпал əсері болды. Саяси қозғалыстағы осы шығыстық фактордың басым болуы өлкедегі ұлттық ұйымдардың жəдитшілік, мұсылмандық жəне түркішілдік деген үш бағытын айқындайды. Ол бағыттардың ұстанған позицияларына қарай сипаттық, мазмұндық ерекшеліктері болды. Мысалы Бехбуди, Мүнауар қары бастаған жəдитшілердің діни білім беруді реформалауға бағытталған іс- əрекеті қоғамдық өмірді демократиялық жолмен жаңарту бағытына ойыса берді.

Ақпан төңкерісінен кейінгі съездерде өлкенің мемлекеттік құрылымы туралы өрбіген пікірталаста Бехбуди болашақ федеративті Ресей құрамындағы Түркістанды «Ташкентте Түркістанның бес уалаятының əр қаласы мен уезінен бірнеше адамнан сайланған Орталық жəне Мəжіліс болады, олар заң шығару жəне заңның орындалуы, барлық салық төлеу үдерістерімен айналысады. Бұл Мəжіліс орыс үкіметі мен мұсылмандар арасында дəнекер болады... Əрине, өкілдер мен депутаттардың көпшілігі мұсылмандар, азшылығы орыстар болуы тиіс, ал іс бұйрық немесе күштеу тəсілдерімен емес, келісіммен орындалуы қажет» деген саяси көрегендік ұсыныстар жасайды. Бехбудидің бұл идеялары 1917 ж. 12–14 шілдеде Скобелев (қазіргі Маргелан қаласы) қаласында «Түрк Адами марказияти» (Түрік федералистері) партиясы қабылдаған «Автономия жобасы» деп аталған бағдарламалық құжатта одан əрі өріс алды. Бұл құжаттың дайындалуы жөнінде М.Шоқай: «Ұлттық орталық» Шахислам Шахметбекке Түркістан автономиясына қажетті материал дайындап, ұсынуды тапсырды. Бұл жұмыста оған Махмудқожа Бехбуди мырза, Убайдулла қожа көмектесті» деп атап көрсетеді.

Бехбуди Бүкілресейлік мұсылмандық қозғалыстың идеяларына сенгендіктен жəне оның ұстанымдарын жан сала қорғағандықтан да бұл құжатта Ресейдің федерациялық мемлекеттік құрылымында Түркістанның автономиялық дербестік алуына жете көңіл бөлінді. Сондықтан да Бехбуди осы құжат арқылы «Ресейден қол үзбей-ақ ресейлік мұсылмандар федерацияға қол жеткізуі тиіс, əсіресе, бізге түркістандық мұсылмандарға ең алдымен «қадимшылар» мен «жадиттердің» теке- тіресінен бас тартып, біртұтас одақ құруым қажет» деп отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресте саяси бірлік керектігін насихаттады. Бехбуди ұлт-азаттық қозғалысты діндік, этникалық негізде жікке бөлу күресті əлсірететіндігін жақсы біліп, бүкіл Түркістанды біріктіру ешқандай қантөгіске жол бермейді, жер мен мүлік бөліске түспейді, нəтижесінде əлеуметтік-экономикалық прогреске жетелейтін əлеуметтік сілкіністерге жол бермейді деп сенді.

Қорыта айтқанда, Отарлық биліктің өлкеде білім беру ісін жаңалауына балама ретінде дүниеге келген түркістандық жəдитшілердің ағартушылық қызметі реформаторлық сипат алып, өлкедегі халық ағарту үдерісіне тікелей ықпал жасаған еді. Олар ортағасырлық схоластикадан арылмай келе жатқан дəстүрлі оқыту жүйесін жаңа əдіспен оқытатын («Усули совтия») мектептер жүйесімен ауыстырды. Ол мектептер жаңа əдіс мектептеріне («Усули джадит мактаблари») айналып, дін негізінен басқа жаратылыстану пəндері, орыс, араб, парсы тілдері оқытылып, зиялы білім берудің бастамасы қалыптасты. Басында жадиттік мектепте татар жəне əзербайжан ағартушыларының оқулықтарын пайдаланса, кейін Түркістан жəдитшілері ондай оқулықтар мен оқу құралдарын өздері шығарған. Мысалы, 1903–1904 жж. Махмудқожа Бехбудидің «Китабул-атфол» (Балаларға арналған кітап), «Мухтасири жуғрофия Русия» (Қысқаша Ресей географиясы) кітаптары, кейінгі жылдары Абдолла Авлонидің «Муаллими аввал» («Алғашқы мұғалім»), «Муаллими соний» («Екінші мұғалім») жəне тағы басқа кітаптары жарық көрсе, 1905 ж. өлкедегі жəдит мектептерінің саны 35-ке жеткен.

Қазақ зиялыларының бір тобы (М.Ж. Көпеев, Ғ.Қараш, М.Қошманов, Ғ.Мұсағали жəне т.б) осы жəдиттік оқу орындарын (Қазан, Уфа қалаларындағы медреселер) тəмамдап, қоғамдық-саяси өмірге белсене араласты. Жəдидизм құбылысы қазақ мəдениетінің рухани тəжірибесінде үлкен ізін қалдырды [12, 12].

Қазақ зиялыларының отаршылдыққа қарсы санасы жарқ етіп көрініс тапқан реформашыл либерал-демократтық сипаттағы бір тобы (Ə.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М. Жұмабаев, М. Əуезов, Ж.Ақбаев жəне т.б) бастапқыда «Қазақ» газетіне топтасып, кейіннен «Алаш» ұлттық қозғалысын басқарып, Алаш Орда үкіметін құрды [13, 9]. Олар жалпыресейлік федерация құрамында қазақтардың тең құқықтығын талап етіп, жерді басып алуды тоқтатуды, орыстандыру саясатына қарсы ұлттық-мəдени тиесілікті сақтауды ұран қылып көтерді.

Əдебиеттер тізімі

1. Галузо П. За большевистскую концепцию восстания 1916 года в Средней Азии. (К 15-летию восстания) / П. Галузо. // Туркменоведение. — № 7-9. — 1931. — С. 26.
2. Алимова Д.А. История как история, история как наука / Д.А. Алимова. — Ташкент: Узбекистан, 2009. — 184 с.
3. De Lagerd, H.A. The revolt of the Basmachi according to Red Army Journals (1920–1922). Central Asian Survey. — 1987. — P. 56.
4. Айқап. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995. — 26 б.
5. Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане // Сб. док. ред. колл. А.В. Пясковский (отв. ред.). — М.: АН СССР, 1960. — 79 с.
6. Турсунов Х. Восстание 1916 года в Средней Азии и Казахстане / Х. Турсунов. — Ташкент: Госиздат УзССР, 1962. — 428 с.
7. Чариев У. Усиление колониальной политики и национального гнета и их последствия в Туркестане в начале ХХ века (на примере мобилизации на тыловые работы): автореф. дис д-ра ист. наук / У. Чариев. — Ташкент, 1999. — 60 с.
8. Додонов А. Февральская революция в Средней Азии / А. Додонов // Сб. «Революция глазами современников». — Ташкент, 1991. — 104 с.
9. Шоқай М. Таңдамалы [2 томдық] 1-т. / М. Шоқай. — Алматы: Қайнар, 1998. — 64 б.
10. «Турк сузи» газеті. — 1918. — мамыр.
11. Kuran A.B. Inkilap tarihimiz ve Ittihat ve teraki. — Istanbul, 1948. — 375 s.
12. Қыдыршаев А.К. А. Байтұрсынұлының əдістемелік мұрасы: пед. ғыл. канд дис. автореф. / А.К. Қыдыршаев. —Алматы, 1995. — 25 б.

1. Кошенова Р. Педагогические взгляды М. Жумабаева: автореф. дис канд. пед. наук / Р. Кошенова. — Алматы.1997. — 24 б.