Заманауи қазақстандық қоғамның әлеуметтік-мәдени құндылықтарын жетілдіру

Макалада заманауи қазақстандық коғамның əлеуметтíк-мəдени құндылықтарын жетілдіру қарастырылған. Өтпелі қазақстандық қоғамда батыс елдерінің тұрақты əлеуметтíк жүйелерінен айырмашылығы, əлеуметтǐк-мəдени өзгерістердің каркыны əлдекайда жоғары, сондыктан қоғамға деген нақты бағытын сақтай отырып, дамудың жалпы тенденциясын жоғалтпау керек. Қазакстанның басты міндеті — жаңғырту моделін неғұрлым тиімді, үнемді жəне ұтымды колдану, оны өзіндік дəĽтурлер мен заманауи прогрессивті құндылық жүйелерін біріктіру арқылы ұлттық негізге көшіру. Ол үшін əлеуметтíк мəдени ортаның жан-жаққа бағытталған процесін жəне барлық институттарды түгел қамти алатын əлеуметтíк жаңғыртудың «ұлттық формуласын» жасауымыз керек. Авторлар əлеуметтíк зерттеу жүргізді, зерттеу нəтижесí казакстандык қоғамдағы жаңғырту процестерінің салдарынан кұндылык басымдыктарының белгілі бір өзгерісі орын алатындығын көрсетті. Жүргізілген зерттеуге сəйкес жас казакстандыктардың негізгі кұндылыктарына акпараттык коғамның кұндылыктары да кіреді, олар адамның бейімделу механизмінің талдау кажетілігін тудырады. Жас казакстандыктарда кұндылыктар жүйесін калыптасуы жеке таңдау негізінде жасалады жəне жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың əсерíне бейімделеді. Авторлар казакстандыктардың негізгі кұндылыктары ең алдымен, казакстандык коғамның мəдениетíне тəн адами қатынастың жылулығымен байланысты, яғни рухани- адамгершілік сипатта деген тұжырымға келді.

Қоғамның жетілуі тек оның экономикалык жəне саяси институттарының жаңаруымен кабаттас кана емес, сонымен катар терең əлеуметтíк-мəдени өзгерістерімен коса болатыны жəне оның негізгі бөлігі коғам күндылыктарының өзгеруі болып табылатыны белгілі.

Жетілу үдерісі коғамның аксиологиялык сипатын ғана өзгертпейді, сонымен катар жеке бастың осы өзгерістерге бейімделу мəселесíн тудырады. Ал бүл өз кезегінде оның дамуына себепкер бола түра немесе кедергі бола түра, социумның болашак күйіне тікелей əсер етеді.

Ч. Кули «күндылыктар əлеммен катынаста «энергетикалык түйін», эмоционалдык үстеменің нүктесі, сондай-ак адамдардың əлеуметтíк мінез-күлкы уəждемесíнщ негізгі механизмі болып табылады» деп əдíл атап айткан [1; 165]. Бүл бір жағынан күндылык негізінде адамның өзіне жəне əлемге деген максатты бағытталған əрекеттерí аркылы көрінетін белсенді катынасының калыптасуын, ал екінші жағынан нак күндылыктар жеке түлғаның өмірдегі маңызды жағдайлардағы өз мінез-күлкының əлеуметтíк макүлдауын жүзеге асыруына көмек жасай отырып, коғамның бірлесуін камтамасыз етеді.

Қазакстан Республикасында жетілдіру үдерісі ширек ғасыр шегінде жалғасуда. Осы уакыт ішінде əлеуметтíк жəне саяси жүйе түбегейлі өзгерді. Жоспарлы кеңес экономикасының орнына мемлекет катал бакылауына алған бəсекелестíгí мен жеке меншігі бар нарык экономикасы келді. Саяси жүйеде саяси плюрализм мен көппартиялык негіздегі демократиялык саяси тəртíп негіздері калыптасты. Жетілдіру үдерісінің нəтижесíнде казакстан коғамының əлеуметтíк-мəдени өзгерісі пайда болды, атап айтканда — оның экономикалык жəне саяси сипатына сəйкес коғамның əлеуметтíк күндылыктарына əкелдí.

Қазакстан коғамын жетілдіру жағдайында рухани-адамгершілік күндылыктардың өзгеруін зерттеу көкейкестілігі біркатар факторларға байланысты. Өткен ширек ғасырда Қазакстанда əлеуметтендíру үдерісінде жаңартылған коғамның күндылыктарын сіңірген жаңа үрпак калыптасты. Бірак үжымдык күндылыктары бар кеңес коғамы кезінде əлеуметтенуí жүзеге асырылған адамдар түрғындардың үлкен бөлігін күрайды, сонымен катар жаңалар әлі калыптаспаған, ал ескі күндылыктар жойылған көшу кезеңі болып табылады. Бүл бір жағынан кейінгі өзгеруші (өзгерген орнына) рухани-адамгершілік кÝндылыктардьщ бейімделу мəселесíн, алекінші жағынан — әртүрлі жас топтарының катынастарындағы өзара түсінушілік мəселесíн тудырады. Бүдан баска, Қазакстанның əлеуметтíк ерекшелігін ескермеуге болмайды. Ол Қазакстанның полиэтникалык мемлекет болып табылатындығында.

Мемлекеттің полиэтникалык күрамын казіргі əлемде таң калдыру киын. Бірак казакстанның бірегейлігі — елдің (шамамен 17 млн. адам) салыстырмалы шағын бөлігінде 140 этнос өкілдері түрады, олардың əркайсысыньщ өзінің ерекше күнды бағыттары бар. Бүл жағдай коғамды екі топка бөлу аркылы күшейеді: этникалык казактар жəне баска үлыстар, ол ретімен өткізілетін мемлекет саясатының жалпыхалыктык жүйе күндылыктары негізінде біріктіруге карамай, жалпыхалыктык жəне этникалык үксастык катынасының проблемасын калыптастырады. Сондай-ак, жетілдіру жағдайында казакстандык коғам күндылыктарының өзгеру жүйесін зерделеу, олардың өзгерістері кандай дəрежеде жүретінін аныктауға септігін тигізіп кана коймай, осы өзгерістерге әртүрлі топтардың бейімделу механизмін аныктауға мүмкіндік береді.

Жетілдіру жағдайында казакстандык коғам күндылыктарының өзгеру үдерісін жəне осы өзгерістерге жеке түлғаның бейімделуі механизмін зерделеу максатында макала авторлары зерттеу жүргізді, оның нысаны 18 жастан жəне одан жоғары жастағы Қарағанды каласының түрғындары (400 мыңнан астам адам) болды, ол Қазакстандағы халык саны бойынша төртінші орынды алады. Алғашкы əлеуметтíк акпарат жинағы сауалнама сүрактары көмегімен жүзеге асырылды. Зерттеуде карапайым кайталаусыз таңдау жүргізілді. Сүхбаткерлердің ішкі саралауы мынадай əлеуметтíк- демографиялык сипаттармен койылды: жынысы, жасы, үлты, білімі, кірісі. Сауалнама барысында 36,0 % ерлер жəне 63,5 % əйелдер сүралды. Бүл зерттеудің мəнí жетілдіру жағдайында түрғындардың күндылыктары болды. Негізгі гипотеза: казакстан коғамын жетілдіру нəтижесíнде болған күндылыктардың өзгеруі жеке түлғаның проблемасын тудырады.

Зерттеу нəтижесíнде казакстан коғамында болып жаткан өзгерістерге сүралғандар жеткілікті түрде бíрмəндí еместігін көрсетті. Сонымен, олардың 20,3 % өзгерістерді жағымды деп есептейді, өйткені Қазакстан экономикасының дамуын камтамасыз етеді, ал 25,7 % реформа нəтижесíнде «коғамның байлар мен кедейлерге жіктелуін» көрсетеді, іс жүзінде сүралғандардың əр бесіншісі (21,6 %) казакстандык коғамда ешкандай өзгерісті мүлде көрмейді. Сүралғандардың 23,4 % үшін жетілдіру үдерісінің оң бағасының өлшемі казакстандыктардың басым көпшілігінің өмір сапасының жаксаруы болып табылатыны аса назар аудартады.

Біздің болжағанымыздай, 30–45 жастағы адамдар кіретін орта жастағы топ өкілдері өзгерістерді жағымды бағалайды (34,0 % — жағымды; 16,0 % — одан да жағымды). Сонымен бірге ересек жастағы топ өкілдері (46 жас жəне одан ересек) едəуíр торыккан түрде: олардың кейбіреуі Қазакстандағы түрлену калай болғанда да 56,1 % теріс бағалайды. Осы сүрактарға жауаптарды салыстыруда əйелдер (23,8 % — жағымды жəне 27,5 % — одан да жағымды) жағдайды ерлерге (тиісінше 18,4 % жəне 21,3 %) карағанда оптимистік түрде бағалайды. Ұлттык белгісі бойынша да пікірлердің саралануы байкалады: баска үлт өкілдеріне карағанда (тиісінше 14,5 % жəне 17,6 %), казактар коғамдағы өзгерістерді тым оптимистік түрде бағалауға бейім (23,4 % — жағымды; 17,6 % — одан да жағымды).

Әртүрлі топтардың елде болып жаткан өзгерістерге көзкарасының бір мəндí еместігіне карамастан, сүралғандардың барлығы «Қоғамда болып жаткан өзгерістерге бейімделу киындығын сезінесіз бе?» деген сүракка теріс жауап берді. Сонымен сүхбаткерлер коғамдағы өзгерістерге бейімделу киындығының жоктығына әртүрлі себептер көрсеткен. Мысалы, сүралғандардың 40,1 % ешкандай ерекше өзгерістерді мүлде байкамайтындығын түсіндірген, ал 27,0 % өмірлік табыстарға жету үшін жаңа мүмкіндіктер пайдалануға болады деп санайды.

Ең жас топ едəуíр бейімделу əлеуетíн көрсетеді (77,0 %), оған 18–29 жас арасындағылар жатады, онда одан жасы үлкендер (42,0 %) аз көрсеткіш береді. Бүның кисыны бар жəне оны психологиялык, əлеуметтíк себептермен түсіндіруге болады. Психологиялык фактор жастардың басым икемділігінен шығады, яғни, олар жылдам бейімделеді. Ересек жас тобының төмен бейімділік корының əлеуметтíк себебін олардың өміріндегі əлеуметтíк жəне мəдени цикл арасында пайда болған ажыраумен түсіндіруге болады. Бүрын əлеуметтíк өмір циклі мəдени циклден едəуíр кыска болған. Жеке түлға жарык көргеннен кейін, белгілі бір күндылыктар жүйесін кездестірді, ол бірнеше ғасырларға дейін, біркатар үрпактар өмірін аныктай отырып, өте үзак кезеңдер бойы өзгерістерге үшырады. Қазіргі кезде бір үрпактың өмірінде бірнеше мəдени замандар кезектесіп түрады. Нəтижесíнде түракты, үтымды күрылған əлем тəртíбí жəне үжымдык сəйкестендíру туралы түсінік калыптаскан бүрынғы əлеуметтíк-мəдени тəжíрибесí бар үрпакка«тұрақты тұрақсыздық» жағдайында жеке əлеуметтенуден өткен жастардан гөрі, динамикалық түрде өзгеріп тұратын əлеуметтíк шындыққа бейімделу əлбетте қиын.

Топтар бойынша нəтижелердí талдау мынаны көрсетеді: алдыңғы сұраққа жауап бергенде басқа ұлыс өкілдерінен гөрі (56,3 %), қазақ ұлтының өкілдері (73,0 %) үздік бейімделген қабілеттілікті көрсетті. Орта кәсіптік білімі бар тұлғаларда кейбір қарама-қайшылық байқалады, олар бір жағынан елде болып жатқан өзгерістерді жағымды түрде бағалайды (29,2 % — жағымды жəне 22,9 % — одан да жағымды), ал екінші жағынан — бейімділіктің ең төмен деңгейін көрсетеді (10,4 %). Сұхбаткерлер жеке тұлғалардың бейімделу мүмкіндіктеріне жағымсыз əсер ететін негізгі факторлар ретінде əлеуметтíк өзара əрекет тәсілді, яғни «адамдар арасындағы қатынастардағы (10,4 %) өзгерістерді білдіретін материалдық (14,4 %) мəселелердí белгілеген. Біз өткізген зерттеу материалдық жағдай мен əлеуметтíк бейімділіктің табыстылығы арасындағы тұрақты статистикалық мəндí корреляция орнатты.

Сонымен сұхбаткерлердің 59,4 % өзінің материалдық жағдайына жалпы 28,8 % сөзсіз, 30,6 % — түсінікпен қанағаттанады. «Қанағаттанғандардың жиынтығында» ең аз пайыз (31,7 %) ересек ұрпақ өкілдерінде байқалады, олардың көбісі үшін жалғыз кіріс көзі — зейнетақы, ал ең көбі — жастар арасында (73,3 %), олар өзінің материалдық келешегін оптимистік түрде бағалауға бейім, тіпті оған қарамастан (ал кейбір жағдайларда дəл сол себептен), жас адамдардың көпшілігінде жеке кіріс әлі де жоқ. Бұндай жағдайды былай түсіндіруге болады: жас адамдарда материалдық əл-ауқат жақсарту бойынша «қосымша жұмыс», «оқу мен жұмысты қоса атқару», «жоғары білім алу», «кәсіптік тəжíрибе алу» сияқты жеке стратегиялар кездеседі, сол екі арада ересек ұрпақ үшін негізгі стратегия «қаржыны үнемдеу, шығысты қысқарту» болып табылады.

Сұхбаткерлер арасында өзінің материалдық жағдайына қанағаттанбайтындар арасында барлық мүмкін болатын тəсíлдермен оны жақсартуға тырысатындардың пайызы айтарлықтай көп (55,3 %), бұған қоса əйелдер ерлерге қарағанда бұл сұрақта ең жоғарғы беслсенділік көрсетті (64,2 % қарсы 40,6 %); сонымен қатар қазақ ұлысының өкілдері басқа ұлтты сұхбаткерлермен салыстырғанда 65,2 %, қарсы 42,1 %; бұны қазақстан қоғамындағы әртүрлі əлеуметтíк-демографияльщ жəне этникалық топтардағы ерекше әлеуметтік-мәдени тәжірибелермен түсіндіруге болады. Әрі қарай бұл ерекшелік жеке зерделеуді қажет ететін болады. Оған қоса 25,9 % бұл үшін мүмкіндікті көрмейді, сондықтан осы бағытта ешқандай əрекет қолданбайды; 14,1 % — «бұл туралы мемлекет ойлау керек» деп санайды. Сұралғандардың 52,7 % адамның өмір сүру мүмкіндігіне гендерлік сипат әсерінің жоқтығын атап айту керек, сондықтан «біздің қоғамда ерлер мен әйелдердің тең мүмкіндіктері бар». Дегенмен сұхбаткерлердің үштен бір бөлігі шамасы (32,4 %) ерлер өзін таныту үшін мүмкіндігі көп деп болжайды. Сұхбаткерлер бұл сұрақта жынысына қарамай, ынтымақтастықты көрсететіні қызық: 35,0 % — ерлер жəне 31,2 % — əйелдер. Яғни, бұл жағдайда күнделікті өзара əрекет тәжірибесіне тікелей эсер ететін, біздің қоғамға тараған дәстүрлі құндылықты шартталған əлеуметтíк ұғымдар туралы айтылады.

Сондықтан зерттеу тұрақты материалдық жағдай əлеуметтíк бейімділікке əсерíн тигізетіні туралы болжамды бекітеді, бірақ қоғамдағы табысты бейімділік материалдық əл-ауқат негіздерінің бірі болып табылатыны сөзсіз.

Зерттеу нəтижесíнщ талдауы сұралғандар арасында этникалық өте ұқсастық емес, жалпыхалықтық басым екендігін көрсетті, ол саяси əлеуметтену табыстылығы туралы жанама куəландырады. Бұған дəлел сұралғандардың 54,1 % нақты этникалық топ өкілдерінен гөрі, өзін қазақстандық ретінде сезінеді. Сонымен 30–45 орта жас тобына (68,0 %) жататын, жоғары білімі бар (66,7 %) сұхбаткерлер, сонымен қатар қазақ ұлтының өкілдері (62,8 %) жалпыұлттық ұқсастықтың ең жоғары деңгейін көрсетті. Этникалық өзін-өзі сəйкестендíру, керісінше, басқа ұлт өкілдері (18,2 %) мен ересек ұрпақ (22,0 %) арасында кең таралған. Бұл сұрақ төңірегінде ойланбаған сұхбаткерлердің едəуíр 28,4 % пайызын атап айту қажет. Жастар арасында олар одан көп — 30,5 %. Бұндай нəтижелер жастарда саяси əлеуметтену үдерісінің аяқталмағаны туралы куəландырады жəне сұхбаткерлердің бұл бөлігі жеткілікті табысты бейімделген, мемлекетте өзін ыңғайлы сезінеді, сондықтан ұқсастық мəселесí туралы ойланбайды.

Жаħандану, көбінесе, қарама-қайшы əлеуметтíк үдеріс ретінде болады. Бір жағынан оны əмбебаптыц тенденция ретінде, ал екінші жағынан — қарама-қарсы əмбебаптыц пен партикуляризм тенденцияларының өзара əрекетí ретінде ұсынуға болады, бұнда мəдени бірліктің күшеюі ғаламдық деңгейде жергілікті жəне глокальды мəнмəтíнде мəдени, этникалық жəне діни алуан түрліліктің ұлғаюын жандандырады.

Ғаламдық жəне глокальды тенденциялар қатьшасьшың мəселесí қазіргі заманда ең маңызды болып саналады. Трансшекаралық үлттың жоғары коммуникативтік жəне ақпараттық — өсуімен сүйемелденетін ғаламдық экономиканың кеңеюші интенсивтік экспансиясы жергілікті деңгейде қүндылық сезімталдығының асқынуына септігін тигізеді. Бслгілснгсн тенденциялар бəсекелестігі қазіргі заманның ерекше факторларының бірі болып табылады.

Сауалнама шəтижесішің талдауы əлеуметтíк бейімделу табыстылығы мен үлтаралық қатынастар арасында тура корреляция орнатуға септігін тигізеді, яғни, жеке адамның əлеумеддік бейімділігі қаншалықты табысты болса, ол соншалықты үлтаралық өзара қатынас тәжірибесін бағалауға жағымды бейімделген болып табылады. Сонымен мемлекеттің үлттық саясатын сөзсіз қолдайтын сүхбаткерлер 57,2 % қүрайды, олар бүл саясатты Қазақстан халқын қүрайтын барлық этникалық топтардың теңдігін қамтамасыз етуге бағытталған деп есептейді. Осы бағытта ересек жас тобының (65,9 %) қазақ үлтты (69,3 %), сонымен қатар жоғары білімі бар (71,3 %) сүхбаткерлер мемлекеттің күшін ең жоғары бағалайтыны күтілген. Статистикалық рəсíмделген жағымды тенденция ретінде сүхбаткерлердің 39,6 % облыстағы этносаралық қатынастарының жағымды динамикасын көрсеткенін атап айтқан жөн, олардың пікірінше, қатанастар «тым қүрметті жəне мейірімді болады».

Қағида бойынша адамдар өз өміріне толығымен қанағаттанған кезде жəне оның келешегін оң бағалауы кезінде ғана өз өміріне талдау жасамайды, олар қиын мəселелер туған кезде ғана ойлана бастайды. Сондықтан этносаралық қатынастар саласында мемлекеттік саясат сипатын бағалаудан қиындық көргендердің үлкен пайызы (20,7 %) оны толығымен жағымды етіп бағалауының пайдасына жанама куəландырады. Осындай сəттí көрсеткіштер аясында сүралғандардың əр бесіншісі (18,9 %) этносаралық қатынастар саласында мемлекет саясатының ресми түрлегі сипатын белгілейді, ол «тек барлық үлттар теңдігін жариялайды, тек жергілікті үлттар үшін нақты жағдайлар жасайды».

Осы өлшемді жағымсыз бағалайтындар арасындағы ең үлкен пайызды «басқа», яғни, жергілікті емес үлттар қүрайды (33,3 %), олардың ойынша, үлт теңдігі тек жарияланады, бірақ тəжíрибеде іске асырылмайды. Жеке əлеуметтíк келешектің этникалық қатыстылыққа байланыстылығын анықтаушы сүрақтың жауабын талдау осы мəселе бойынша сүралғандар пікірі əлбетте тең бөлінгендігін көрсетті. Сүхбаткерлердің 24,3 % адамның «үлттық қатыстылық əлбетте оның өзін-өзі таныту мүмкіндігіне əсер етпейді» дейтін пікірге келісімін береді. Сүралғандардың осынша саны (яғни 24,3 %) «үлттық қатыстылық біздің қоғамда өмір сүру мүмкішдігіше едəуíр əсер етеді» деп көрсетті. Сонымен қатар осы фактордың əлеуметтíк өмірдің жеке өрісіндегі жүзеге асырылуға əсер етуі анықталды, мысалы, жүмысқа орналасу, өмірдегі серігін табу жəне т.б. (38,8 %).

Қазақстан əлемнíц берік əлеумеддік əлеуеттер ішінде дəстүршілдік қүндылықтары маңызды орын алатын аймақтарына жатады, бунда д^түрлерді ішкі жəне сыртқы инновациялық ықпалдан қорғау тәжірибесі ғасырлар бойы қалыптасты. Жайандану кезеңінде əмбебаптыĸ басым болуға үмтылуымен, ғаламдық жəне глокальды əлеуметтíк əлеуеттер қарама-қайшылық бірлікте болатын кезде, дәстүрлік мэдснисттің аксиологиялық элементтері ең маңызды болып табылады. Жайандану жағдайында қазақстандық қоғамның рухани қайнар көзге қызығушылығының өсуі діни сананың өсуімен түйіндесті. Сүралғандардың 45,9 % пікірі бойынша, дін қазақстандық қоғамның рухани қүндылықтарының негізі болды жəне болып қалады, бүған қоса жастар бүл сүрақта орта жəне кәсіптік білімі бар, жоғары білімді (52,1 % қарсы 43,7 %), ересек үрпақтан «озып кетеді» (51,1 % қарсы 39,0 %). Білімі ең төменгі деңгейдегі жастар топта күшті болып ¥сышылғашыш ескере отырып, көрсетілген бөлу жаhашдашу кезеңінде қандай да бір глокальды діни ренессанс туралы болжамды растайды. Замануи қоғамдағы дін рөлінің төмендеуін сүхбаткерлердің 16,7 % мойындады. Сүралғандардың үштен бір бөлігіне жуығы (27,0 %) діннің əлеуметтíк қатынастағы маңызды рөлін мойындай отырып, оны өте теріс бағалады, олар оны «қоғамдық сана мен жеке адамның мінез-қүлығы үшін қулық қүралы» деп санайды. Дінаралық қатынастарды реттеу бойынша мемлекеттік саясатты əр екінші сүхбаткер оң бағалайды (50,9 %). Оған жоғары бағаны жоғары білімі бар сүхбаткерлер (58,6 %) береді. Барлық ауқым бойынша сүралғандардың тек 12,6 % мемлекет діни бірлестіктердің ісіне тым көп араласады деп белгілейді. Бірақ «мемлекет діни бірлестіктер ісін толығымен бақыламайды» деп санайтындар бар; кейбір сүхбаткерлерге «діни қауымдардың тіптен көп болғаны үнамайды». Сүхбаткерлердіңдіни ұйымдардың ісіне мемлекеттік бакылау жасауын күшейту тілектері олардың арасында экстремистік сыбысты ұйымдастыру каупінің пайда болуын болжауға болады.

Өткізілген зерттеу сұхбаткерлердің діни қатыстықтың жеке əлеуметтíк келешекке əсерíн бағалауын аныктауға септігін тигізді. Сұхбаткерлердің басым көпшілігі казакстандык коғамда діни қатыстық əсерíнщ табысқа жету мүмкіндігіне ең аз мөлшерде (37,4 %) немесе мүлде жоқ (20,3 %) екендігін болжайды. Оған коса, сұралғандардың 18,0 % «діни катыстык біздің коғамда жеке тұлғаның өз-өзі таныту мүмкіндігіне едəуíр əсер ететініне» келісім береді. Сонымен қатар сұхбаткерлер осы фактордың жұмысқа орналасу, өмір серігін таңдау жəне т.б. жеке əлеуметтíк өмір өрістеріне əсерíн көрсетті (23,0 %). Осы сұракка жауап берген кезде этникалық өлшем бойынша ең үлкен саралау аныкталды (казактар — 20,1 %, баска ұлыстар — 13,3 %). Осылайша сауалнама мəлíметтерí қазақстандық қоғамда əлеуметтíк бейімделу мен өзін-өзі танытудың дәстүрлі стратегиялары негіздері ретінде этномəдени кұндылыктар діни катыстыктан гөрі үлкен мағына береді.

Жаhандану дəуíрí ең күрделі жəне қарама-қайшы тарихи кезеңдерінің бірі болып табылады. Адамзатты аңдыған ең үлкен кауіп экономикалык дағдарыс немесе саяси жүйенің деструктивтік өзгеруі емес, жеке тұлғаның əлеуметтíк маңызды рухани-адамгершіліктің бұзылуы. Рухани құндылықтан материалдық құндылықтың басым болуы, мейірімділік пен зұлымдық, əлеуметтíк жауапкершілік пен əдíлдíк, азаматтық пен патриотизм туралы дәстүрлі түсініктерді бұрмалауға кабілеттілікті білдіреді.

Өткізілген сауалнама нэтижесінің талдауы заманауи қазақстандық қоғамға тəн құнды артыкшылыктарды сұхбаткерлердің аныктауындағы кайшылыкты айкындауға септігін тигізді. Бір жағынан сұхбаткерлердің тек 25,7 % адамдардың басым көпшілігі үшін адамгершілік кұндылыктары бүгін де басты болып табылатынын, осы мезгілде көпшіліктің пікірі бойынша (64,4 %), казіргі коғамда адамгершілік кұндылыктары материалдык кұндылыктарды ығыстырады, бұған коса осы сұрак төңірегінде сұхбаткерлердің барлык категорияларының өкілдері ынтымактастыкта болады.

Материалдық құндылықтардың жаппай тарауының негізгі əлеуметтíк нəтижесí ретінде мыналар аталған: «акша үшін адамдар достыктан жəне махаббатан аттап кетуге дайын (48,3 %); «катынасудың негізгі өлшемі материалдык əл-аукат болып табылады» (32,2 %); «жеке

кұштарлыктың басты өлшемі молшылык болып табылады» (15,4 %). Ал екінші жағынан сұхбаткерлердің өзінің мақұлдауы бойынша, күнделікті тәжірибеде əлеуметтíк өзара əрекет етуде олар алдымен адамгершілік кұндылыктарын басшылыкка алады. Сұралғандардың тек 5,0 % баска адамдармен өз катынастарындағы басым кұндылык ретінде «кандай да бір пайданы шығаруды» көрсетті, бұл мезетте олардың 79,3 % үшін басымдык «өзара акниеттілік пен кұрмет» болып табылады.

Бұл басымдылықтың білімге тікелей тәуелділігі өзіне назар аудартады (сұралғандардың 89,7 % жоғары білімді, оған қарсы сұралғандардың 66,7 % орта жəне кəсíптíк білімі бар), сонымен қатар этникалык катыстыкка байланысты. Сауалнамада казак ұлтына жататын 84,7 % осы өлшемнің басымдылығын көрсеткен. Сұралғандардың 13,1 % өзінің басым кұндылығы ретінде «өз абыройын сақтауды» көрсетеді, оған қоса бұл əлеуметтíк басымдылық үлкен дəрежеде Қазақстанда тұратын баска ұлт өкілдерінде көрсетілген (осы категория бойынша сұралғандардың 18,2 %). Яғни əлеуметтíк өзара əрекет пен əлеуметтендíрудщ жеке тұлғалық стратегиясы базалық құндылық деңгейінде ең алдымен рухани-адамгершілік тәртібінің императивтерімен анықталады. Бұл қорытынды күрделі өмірлік құндылықтарына қатысты сұракка жауаптарды бөлумен дəлелденедí (1- сурет). Көрініп тұрғандай, сұралғандардың көпшілігі үшін базалық əлеуметтíк бағыттар ретінде «өз бакытының жалпыадамзаттык кұндылыктары»; «жаксы денсаулык»; «молшылык»; «жаксы отбасы»; «əдíл қоғамда өмір сүру»; «өзін-өзі танытуға мүмкіндік»; «бақытты болу»; «сүю жəне сүйікті болу» сияктылар колданылады.

Құрылған бөлу бойынша, «молшылықты» қоспағанда, отбасылық әл-ауқат пен денсаулыққа ұқсас материалдық құндылықтар жоғары орынды алмайтыны көрінеді. Бұл ретте сұхбаткерлердің жеке категориялары үшін жалпы тенденцияларды сақтау кезінде көрсетілген құндылықтар əр түрлі маңыздылыққа ие болады. Ерелер үшін «молшылық», «өзін-өзі таныту», «достық» құндылықтарының үлкен маңызы бар, ал əйелдер үшін үлкен дəрежеде «денсаулық», «отбасы», «махаббат» маңызды. Жастар үлкен дəрежеде «денсаулықты», «отбасын», «молшлықты»; орта жəне ересек ұрпақ өкілдері «денсаулықты», «əдîл əлеуметтîк құрылымды», отбасылық құндылықтарын бағалайды. Жоғары білімді сұхбаткерлер ең алдымен «денсаулық», «əлеуметтîк әділдік», «бақыт», «молшылық», «өзін-өзі таныту» сияқты құндылықтарға бағытталған. Бұндай бөліну кейінгілердің «отбасылық құндылыққа», «өзін-өзі танытуға», «махаббатқа», «молшылыққа» айқын көрсетілген бағытталуын қоспағанда, əдетте жоғары білім алған сұхбаткерлердің жауабында қайталанады.

Орта жəне кəсîптîк бîлîм бар сұхбаткерлер «əлеуметтîк əдîлдîктî», махаббатты», «денсаулықты», «молшылықты» жоғары дəрежеде бағалауға бейîм. Ұлттық себептер бойынша «басқа ұлт» өкілдерінде неғұрлым жоғары дəрежеде көрсетілген «отбасы», «өзін-өзі таныту» жəне «əлеуметтîк əдîлдîк» сияқты құндылықтарды қоспағанда, жауаптарды бөлуде салыстырмалы түрде əлсîз айқындалған дифференциация бар.

Сонымен, əлеуметтîк өзара əрекеттщ жеке стратегиясының болуы кезінде сұхбаткерлердің əртурлî категориялары ұқсас болады. Олардың базалық құндылықтарының айрықша рухани- адамгершîлîк сипаты бар, ол қазақстандық қоғам мəдениетîне дəстÝрлî тəн адам қатынасының жылылығымен байланысты. Осыған байланысты дəстÝрлî рухани құндылықтар жетîлдîру Ýдерîсîне мîндеттî емес түрде қарама-қайшы келетîнîн байқаған дұрыс, олар көбшесе жаһандану дəуîрîнде тұрақты дамуға септîгîн тигîзе отырып, елдщ мəдени ұқсастығын сақтауға мÝмкîндîк бередî. Оған қоса, адамдардың нақты мîнездîк стратегиясы жағдайлық мəнмəтîнмен анықталады жəне құндылық идеалынан едəуîр алыс болуы мүмкш, бұл өткізілген сауалнама нəтижесîн растайды, атап айтқанда: сұралғандардың 71,6 % жағдайға байланысты өз қағидаларынан бас тартуға дайын екенîн көрсетгі. Базалық құндылықтарды ешқашан ұнатпайтын мен олардың оңайлықпен бас тарта алатындардың пайызы тең болды — тиîсîнше13,1 % жəне 13,5 %. Оған қоса, ерлер (21,3 %), «жергîлîктî емес» этнос өкілдері (20,6 %) жəне ересек ұрпақ өкілдері (17,1 %), жауаптарына қарай неғұрлым табандылыққа бейîм екендîгîн көрсетедп Белгîленген бөлу «Сîз өз жеке мүддещзге нұқсан келтîре отырып, адамға қолдау көрсетуге дайынсыз ба?» деген сұраққа жауаппен толығымен ара қатынаста болады.

Бүл жағдайда сүралғандардың 75,2 % жағдай бойынша əрекет етуге бейім; 14,9 % — осындай үлгідегі əрекетке дайын, 6,8 % ешкашан өз мүддесінен бас тартпайды деп белгілеген. Альтруистік максаттың айкындығы біркатар əлеуметтíк белгілерге байланысты болып шыкты: жынысына (ерлер — 22,5 %; əйелдер– 10,6 %), этникалык катыстык (казактар — 18,2 %; баска этнос өкілдері — 9,7 %) жəне жасына (ересек жас тобы — 17,1 %; орта — 14,0 %; кіші — 14,5 %).

Баска «дерексіз» адамдардың əрекеттерíн сүхбаткерлерді бағалауға сын көзбен карауға бейімділігін байкамауға болмайды. Сүхбаткерлердің 36,9 % адам казіргі заманда жеке мүдделерін коғам мүдделерінен жоғары кояды деген пікірге келіседі. 55,9 % «адамға байланысты» деген жауап таңдаған жəне тек 4,5 % адамдардың көпшілігі үшін коғам мүдделерінің артыкшылығына сенімді. Осы сүрак бойынша сүхбаткерлердің категориялары бойынша мəндí саралау байкалмайды, бүл жеке бастың бейімделу механизмінің жекелей əлеуметтенудщ күшею жағына өзгеруінің косымша куəсí болып табылады.

Қоғамның заманауи дамуының кезеңі еңбек ісі өрісінде ынталандыру мəселесíн жандандырады. Еңбек адам табиғатының базалык ерекшелігі болып табылады. Жəне адам тіршілігі мен социум формасы болып табылады, бейімделген мінез-күлык стратегиясын аныктайды.

Өткізіліген зерттеу сүхбаткерлердің еңбек кызметі саласындағы басты дəлелíн белгілеуге септігін тигізді (1-кесте).

Еңбек қызметі саласындағы басты дəлелдер (% есебімен)

1-кесте

Ұсынылған бөлуден материалдык тəртíпке карағанда адамгершілік туралы түсінік сүралғандардың басым көпшілігінің артык мотивациясы екендігін көруге болады, ол күнды артыкшылыктарды аныктау бойынша сауалнаманың жоғарыдағы нəтижелерíмен белгіленгенге толығымен сəйкес келеді. Сонымен мəлíметтердщ жалпы аукымы бойынша маңызды дəлел сүралғандардың көпшілік категориялары бойынша «куаныш сыйлайтын еңбектің, кызыкты жүмыстың болуы» болып табылады. Сүралғандардың көпшілігі үшін жүмыстың кызыкты болғаны жəне жаксы еңбекакысы болғаны маңызды, бүған коса жалпыəлеуметтíк мотивация жоғары дəрежеде əйелдердщ жауабынан гөрі ерлердің жауабында үсынылған. Сүралғандардың жауабына карағанда ерекше материалдык мотивация мəлíметтердщ жалпы аукымы бойынша сүралғандардың барлык категориялары бойынша аз мөлшерде дамыған.

Жүмыс істегісі келмейтіндігін көрсеткен ересек жас тобы мен орта жəне кəсíптíк білімі бар сүралғандардың едəуíр пайызы осы категориядағы сүралғандар арасында зейнеткерлік жастағы түлғалардың кең үсынылғанымен түсіндіріледі. Жауаптардың белгіленген бөлуі түрғысынансұралғандардың 56,8 % қызметіне түрткі болатын басты ынталандыру ретінде «айналасындағыларға көмек пе қолдау жасау ықыласын» көрсетті, онда қандай да бір жеке пайдасын көруді басшылыққа алатыны тек 26,8 болды.

Бұл ретте орта жас тобының өкілдері ең үлкен альтруизмді көрсетеді (74,0 %).

Өткізілген зерттеу мынадай қорытынды жасауға септігін тигізді:

1. Сұралғандардың көпшілігі қоғамдағы өзгерістерге бейімделуден қиындық көрмейді, өйткені серпінді əлеуметтíк үдеріске бейімделуге септігін тигізетін əлеуметтенудщ жеке тиімді стратегиясын жеткілікті қалыптастыра алды. Сонымен, болжағанымыздай, барлық əлеуметтік-демографиялық топтардың ішінен ересек жас тобының өкілдері ең төмен бейімделу əлеуетíн көрсетті.
2. Әлеуметтік бейімделу табыстылығы материалдық жағдаймен тікелей байланысты: материалдық жағдаймен қамтамасыз етілуі қаншалықты жоғары болса, бейімділік соншалықты табысты болады жəне керісінше, қаншалықты бейімділік табысты болса, соншалықты материалдық қамтамасыз етілу жоғары деңгейде оның нəтижесí болып табылады.
3. Әлеуметтік бейімділік табыстылығының маңызды шарты полиэтникалық мемлекетте жалпыұлттық ұқсастықтың құндылықтарын қабылдау болып табылады. Қазақстандықтардың көпшілігі үшін этникалық ұқсастық емес, жалпыұлттық ұқсастық басым. Бұған едəуíр дəрежеде мемлекеттің өткізетін саясаты жəрдем береді.
4. Қазақстандық қоғамда діни қатыстықтан гөрі əлеуметтíк бейімделу мен өзін-өзі танытудың дəстýрлİ стратегиясы негізі ретіндегі этномəдени құндылықтардың үлкен мағынасы бар.
5. Жетілдіру үдерісінің салдарынан қазақстандық қоғамда құндылықты артықшылықтардың белгілі қозғалысы болады. Бірақ қазақстандықтардың базалық құндылықтарына рухани-адамгершілік сипаты тəн, ол адам қатынасының жылылығымен байланысты, бұл қазақстандық қоғам мəдениетíне дəстýрлİ түрде тəн.
6. Базалық құндылықтар деңгейінде əлеуметтíк өзара əрекет пен əлеуметтену өрісінде сұралғандардың жеке стратегиялары ең алдымен рухани-адамгершілік тəртíбíнщ императивтерімен анықталады.
7. Қазақстандықтардың көпшілігінің рухани-адамгершілік ынталандыруы тәжірибе көрсеткендей олардың жеке көзқарасына қарама-қайшы келмейді.

Осылайша, Қазақстанда осы мезетте ұжымдық жəне жеке қарама-қайшы құндылықтар жүйесіне негізделген екі əлеуметтíк-мəдени жүйелер бар. Бұл қазақстандық қоғамға тəн түр қатынастардың сақталуымен жəне қазақстандық социумға еуропалық саяси жəне мəдени институттардың көшірілуімен түсіндіріледі.

Орын алған Батыс жəне дəстýрлİ шығыс құндылықтарының шексіз үйлесуінің белгілі жайлылығы бар, ол өзін-өзі танытуда үнемі дамушы қажеттілігі бар жеке адаммен ұжымдық қайшылығында көрінеді, ал жеке құндылықтар өңделген жəне қолдау көрсететін қоғамның маңызды топтарымен əлеуметтíк бірлік туралы түсініктерімен көрінеді.

Көшуші қазақстандық қоғамда батыс елдерінің тұрақты əлеуметтíк жүйелеріне қарағанда, əлеуметтíк-мəдени өзгерістің жылдамдығы өте жоғары, сондықтан қоғамның жетілдіруінде нақты бағытты сақтай отырып, жалпы тенденцияны жоғалтпау маңызды [2; 367]. Қазақстанның негізгі міндеті жетілдіру үлгісін тиімді, үнемді жəне оңтайлы қолдану, оны өз дəстÝрлерİ мен заманауи прогрессивті құндылықтар жүйесін үйлесімі есебінен ұлттық негізге ауыстыру. Ол үшін əлеуметтíк жетілдірудің «ұлттық формуласын» əзíрлеу қажет, ол барлық институттар мен əртÝрлİ бағытты əлеуметтíк-мəдени орта үдерістерін қамтуға қабілетті. Бұл əлеуметтíк жəне мəдени капиталдың ерекшеліктері есебімен қоғамдағы құндылықтарға негізделген ұлттық бəсекелестíк артықшылықтарды іздеуді жəне пайдалануды болжайды. Одан кейін осы артықшылықтар мен қоғам құндылықтарын жетілдірілген факторларға біртіндеп өзгеруін талап етеді [2; 367].

Əдебиеттер тізімі

1. Masuda Y. Information Society as Postindustrial Society / Y. Masuda. — Wash., 1983. — 165 р.
2. Казютинский В.В. Философия, наука, цивилизация. К 65-летию академика В.С. Степина / В.В. Казютинский, В.С. Степин. — М.: Эдиториал УРСС, 1999. — 367 с.