Зерттеудің мақсаты Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың конституциялық-құқықтық жауапкершілігін кешенді қарау, осы жауаптылықтың басталу негіздері, заң актілерінде көзделген құқықбұзушылықтар жасалған жағдайда саяси партиялар үшін салдарлар болып табылады. Зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне жалпы жəне жеке əдістердің тұтас кешенін пайдалану арқылы қолжеткізілді. Жұмыста жеке əдістер, мысалы, формалды-заңдық, құқық нормаларының сипаттамасынан, құқықтық ережелер жүйесінен, заң тəжірибесін ұсыну, талдау жəне қорыту; фактілерді, құбылыстар мен процестерді тану, талдау жəне жіктеуге негізделген, құжаттық əдіс, бағалау əдісі қамтылған нақты-əлеуметтік əдістер қолданылды. Шетелдік заңнаманы қарап, саяси партиялардың жауапкершілігіне қатысты конституциялық-құқықтық құжаттардың кейбір баптарының мазмұны айтарлықтай қатаң сипатта екені анықталды. Мақалада Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың өкілдері мен мүшелері арқылы жауапкершілігін белгілейтін нақты қылмыстық- құқықтық жəне əкімшілік-құқықтық нормалар талданды. Əкімшілік жəне сот бақылауын жүзеге асыруға байланысты мəселелер, сонымен бірге өкілді жəне сот билігі органдарының Қазақстан Республикасы саяси партияларының құрылымдық жəне аумақтық бөлімшелерінің қызметін бақылау функцияларын жүзеге асырудың нормативтік-құқықтық аспектілері қаралды. Сонымен қатар Қазақстанның саяси партияларының сайлау заңнамасын бұзғаны үшін конституциялық жауапкершіліктің басталу нормалары қарастырылды.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі мен маңыздылығы келесідей факторларға негізделген: саяси партияның қызметін бақылау жəне реттеу қажеттігі; қолданыстағы заңнамаға кейіннен өзгерістер енгізе отырып, қайта қарауды немесе қайта жетілдіруге талап ететін ережелер мен ұйғарымдардың болуы; бүгінгі күннің шындығын біз зерттейтін салада тиісті заңдармен сəйкес келтіру қажеттілігі.
Идеологиялық жəне саяси плюрализм, сондай-ақ қазіргі əлемдегі көппартиялылық қоғамның демократиялық ұйымы мен құқықтық мемлекеттің базалық қағидасын құрайды, оған жол əрбір ел үшін бірегей сипатқа ие. Саяси партиялар мен өзге де қоғамдық бірлестіктердің болуы өте маңызды орын алады, себебі тікелей саяси партиялар мемлекеттік билік органдарын азаматтық қоғам институтымен байланыстырады.
Қазақстандағы реформалар стратегиясының мемлекеттік тұжырымдамасының негізінде демократияландыру жəне саяси реформалар бағдарламасы жатыр. Бұл бағдарлама қоғамдық үрдістерді одан əрі демократияландыру саласында мемлекеттің серпінділігі мен тиімді тəсілдерін көрсетеді.
Бұл ретте əрекет етуге тиіс басты қағида билік субъектілері (тасымалдаушылар) ретінде неғұрлым көп саяси партиялар оны алған сайын, соғұрлым олар азамат, қоғам, мемлекет алдында үлкен жауапкершілікте болуы тиіс. Саяси партияларды құқықтық реттеудің теориялық жəне практикалық мəселелері басымдықты жəне дəстүрлі түрде заң ғылымының басты назарында болады. Қазақстан Республикасының қазіргі даму кезеңінде осы мəселелер елде жүргізіліп жатқан қайта құрулардың ықпалымен ерекше өзектілікке ие болуда.
Жұмыстың мақсаты зерттелетін саладағы практикалық қызметтің теориялық материалдары мен нəтижелерін талдау негізінде саяси партиялардың конституциялық-құқықтық жауапкершілігіне қатысты нақты ұсынымдар мен ұсыныстарды əзірлеу болып табылады.
Зерттеудің міндеттері мыналар болып табылады: Қазақстанның құқықтық актілерінде көзделген құқықбұзушылықтардың ең ауыр сипаты бар саяси партиялардың қылмыстық-құқықтық жауапкершілігін талдау; саяси партиялардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігінің басталу жағдайларының барлық түрлерін қарау; Қазақстан Республикасының саяси партиялары жауапкершілігінің өзге де түрлері, олардың Қазақстан аумағында одан əрі əрекет етуінің салдары.
Қазақстан Республикасы саяси партияларының конституциялық-құқықтық жауапкершілігін талдау. Əлеуметтік-экономикалық жəне саяси қайта құрулар кезінде саяси партиялар мемлекет алдында өздері ұмтылатын қоғам тобының мүдделерін барынша дəл білдіруге, сондай-ақ елде жүргізіліп жатқан реформалардың мағынасын өз жақтаушыларына жеткізуге тиіс. Бір мезгілде билік қатынастарының жүйесіне қатысатын жария саясат субъектілері ретінде жəне көзқарастардың ортақтығы негізінде жəне саяси сипаттағы бірлескен іс-қимылдарды іске асыру үшін өз мүшелерін біріктіретін ұйымдар ретінде саяси партиялардың заңды жауапкершілігінің нақты өлшемдері белгіленуі тиіс.
Əлеуметтік жағдайлардың жəне саяси партиялар туралы конституциялық заңнаманың қоғам мен мемлекет тарапынан оларға қойылатын сапалық өсіп келе жатқан талаптарға сəйкес серпінді өзгеруі қазіргі кезеңде олардың заңды жауапкершілігі институтына кешенді, жүйелі зерттеу жүргізу қажеттігіне алып келеді.
Өзін демократиялық мемлекет деп жариялаған Қазақстан өз тəуелсіздігінің алғашқы жылдарынан бастап соңғы уақытта оның одан əрі өзгеру үрдісін айтарлықтай жандандыра отырып, өзінің партиялық жүйесін қалыптастырып, дамытып келеді. Қоғамдық келісім мен жалпыұлттық бірліктің қазақстандық моделі азаматтық бастама мен азаматтық қоғам институттары мен мемлекеттің сындарлы диалогы негізінде дамып келеді.
Адам, оның құқықтары мен бостандықтары жоғары құндылық деп таныла отырып, құқықтар мен бостандықтарды бекіту мемлекетке оларды мүлтіксіз сақтау жəне қорғау жөніндегі міндеттерді жүктеусіз мүмкін емес. Мемлекеттің адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау жəне қорғау жөніндегі міндеттері жеткілікті өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін нақты құқықтық рəсімдер тəн болатын құқықтар мен бостандықтарды мемлекеттік қорғаудың кең ауқымды жүйесін құру қажеттілігін негіздейді.
Саяси партиялар қоғамдық бірлестіктердің ерекше түрі бола отырып, бұл ретте мемлекеттік органдар (жергілікті өзін-өзі басқару органдары) бола тұра, сондай-ақ конституциялық-құқықтық жауапкершілік субъектілері болып табылады. Саяси партиялардың конституциялық-құқықтық жауаптылығы — бұл конституциялық-құқықтық қатынастардың субъектісі ретінде саяси партиялардың конституциялық-құқықтық нормалармен негізделген, өзінің заңдық маңызы бар мінез- құлқына белгіленген тəртіппен жауап беру жəне өздеріне жүктелген міндеттерге сəйкес əрекет ету, ал қабылданбаған жағдайда — мемлекеттік мəжбүрлеу шараларын қолдану түрінде белгілі бір айырудан бастарту міндетіне ие.
«Саяси партиялар туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сəйкес саяси партия жарғыда жəне бағдарламада айқындалған мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тəртіппен: өз қызметі туралы ақпаратты тарату жəне өз мақсаттары мен міндеттерін насихаттау; қауымдастықтарға (одақтарға), сайлау блоктарына ерікті негізде бірігу; Қазақстан Республикасының Президенттігіне, Қазақстан Республикасының Парламенті Мəжілісінің жəне мəслихаттарының депутаттығына кандидаттарды ұсыну; Қазақстан Республикасының Президентіне, Қазақстан Республикасының Парламенті Мəжілісінің жəне мəслихаттарының депутаттығына; мəслихаттардағы өз өкілдері арқылы Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаттығына кандидатуралар ұсынуға; өзінің бұқаралық ақпарат құралдарын құруға; жиналыстар, митингілер мен демонстрациялар, шерулер мен пикеттер өткізуге; «Саяси партиялар туралы» ҚР Заңында жəне Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық актілерінде көзделген өзге де құқықтарды жүзеге асыруға құқығы бар.
Сондай-ақ саяси партиялар мынадай міндеттерді атқарады: Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдарының талаптарын сақтау; əрбір азаматқа оның құқықтары мен мүдделерін қозғайтын құжаттармен, шешімдермен жəне ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз ету; тұрақты жұмыс істейтін органның орналасқан жерінің жəне бизнес-сəйкестендіру нөмірлерінің ұлттық тізіліміне енгізілетін мəліметтер көлемінде оның басшылары туралы деректердің өзгергені туралы тіркеуші органды хабардар ету; Мемлекеттік кіріс органдарына Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мерзімде жəне көлемде өзінің қаржылық қызметі туралы есеп беруге міндетті [1].
Саяси партиялар туралы заңнамаға сəйкес, Қазақстан Республикасының аумағында құрылатын барлық заңды тұлғалар олардың құрылу мақсатына, олардың қызметінің түрі мен сипатына, қатысушылардың (мүшелерінің) құрамына қарамастан, мемлекеттік тіркеуге жатады.
Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері, олардың заңды тұлға құқығын иеленбестен, есептік тіркеуге жатады. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуді жəне филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеуді əділет органдары (тіркеуші орган) жүзеге асырады.
Республикалық жəне өңірлік мəртебесі бар қоғамдық жəне діни бірлестіктерді, оның ішінде саяси партияларды мемлекеттік (есептік) тіркеуді, қайта тіркеуді жəне таратуды тіркеуді Қазақстан Республикасының Əділет министрлігі жүргізеді.
Жергілікті мəртебесі бар қоғамдық жəне діни бірлестіктерді, заңды тұлғалардың қорлары мен бірлестіктерін мемлекеттік тіркеуді, қайта тіркеуді, таратуды, тиісті облыстағы жəне Астана, Алматы жəне Шымкент қалаларындағы қоғамдық жəне діни бірлестіктердің филиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеуді, қайта тіркеуді, есептен шығаруды облыстардың, Астана, Алматы жəне Шымкент қалаларының əділет департаменттері жүзеге асырады.
Қайта ұйымдастырылған жəне таратылған заңды тұлғаларды мемлекеттік (есептік) тіркеуді, қайта тіркеуді жəне таратуды тіркеуді, министрлікте тіркелуге жататындардан басқа, тиісті саладағы, Астана, Алматы жəне Шымкент қалаларындағы филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеуді (қайта тіркеуді жəне есептік тіркеуден шығаруды) Қазақстан Республикасы Əділет министрлігінің аудандық (қалалық) əділет басқармалары жүзеге асырады.
Заңда саяси партияларды тіркеу үшін талап етілетін құжаттардың тізбесі белгіленеді, атап айтқанда, партия бағдарламасы; құрамында кемінде қырық мың партия мүшесі болуға тиіс, барлық облыстардағы, республикалық маңызы бар қаладағы жəне Астанадағы партияның құрылымдық бөлімшелерін (филиалдары мен өкілдіктерін) білдіретін, саны кемінде алты жүз партия мүшесі болатын, олардың əрқайсысында тегі, аты, əкесінің аты (бар болса), ЖСН, тұрғылықты жерінің мекенжайы көрсетілген партия мүшелерінің тізімі; жарғы; бірлестіктің барлық құрылтайшылары; заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу жəне филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу үшін бюджетке алым төленгенін растайтын түбіртек немесе өзге құжат [2].
Саяси партиялардың қызметіне қатысу, саяси партиялардың қызметі сияқты, Конституцияда кепілдік берілген адам құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға тиіс. Кез келген саяси партияға мүшелік сияқты Республика азаматын конституциялық міндеттерін атқарудан босатпайды. Өз міндеттерін атқару кезінде мемлекеттік қызметкерлер мен депутаттар саяси партиялар мен олардың органдарының шешімдерімен байланысты емес [3].
Террористік жəне экстремистік қылмыстар қоғамдық қауіпсіздікке елеулі зиян келтіреді, мемлекеттіліктің тұрақтылығына нұқсан келтіреді, сондықтан осы санаттағы істерді уақтылы жəне дұрыс қарау мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың, Қазақстан Республикасы конституциясының, заңдары мен өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, сондай-ақ Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етудің маңызды шарттарының бірі болып табылады [4].
Қазақстанда этносаралық қатынастар саласында жалпыға танылған нормалар енгізілді. Тұтастай алғанда, қоғамдық келісім мен жалпы ұлттық бірлікті қамтамасыз ету мен нығайтудың тиімді саяси- құқықтық жəне институционалдық-басқару жүйесі жұмыс істейді. Қазақстанның қағидаттық ұстанымы этникалық мəселелерді саяси мақсаттарда пайдалануға жол берілмейтіндіктен тұрады [5].
«Саяси партиялар туралы» ҚР Заңының 2-тарауы 12-бапты қамтиды, оған сəйкес Қазақстан Республикасының Саяси партиялар туралы заңнамасының сақталуын бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік органдар белгіленген. Қазақстан Республикасының Саяси партиялар туралы заңнамасының сақталуын, сондай-ақ саяси партия мен оның құрылымдық бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері) қызметінің Қазақстан Республикасының заңнамасына сəйкестігін бақылауды саяси партия мүшелерінің қажетті санының болуын растайтын саяси партияның жəне оның құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен өкілдіктерінің) құжаттарына қолжеткізуді талап етуге немесе алуға құқығы бар тіркеуші органдар жүзеге асырады; Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сəйкес мемлекеттік кіріс органдары Қазақстан Республикасының салық заңнамасына; Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларда басқа да мемлекеттік органдар.
«Саяси партиялар туралы» Заңның 13-бабы саяси партияның қызметін сот шешімі бойынша үш айдан алты айға тоқтата тұруды көздейді, саяси партияның қызметі Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары бұзылған; саяси партияның жарғысына қайшы келетін қызметті жүйелі түрде жүзеге асырған; саяси партия басшыларының экстремизмді жүзеге асыруға бағытталған жарияшақыруы жəне сөйлеген сөздері; саяси партия мүшелерінің саны Заңның 10-бабы 6-тармағының талаптарына сəйкес келмеген жағдайларда [1].
Саяси партияның қызметін тоқтата тұру кезеңінде партия басшылары мен мүшелеріне оның атынан бұқаралық ақпарат құралдарында сөз сөйлеуге, жиналыстар, митингілер мен өзге де жария сөз сөйлеуді ұйымдастыруға жəне өткізуге тыйым салынады, сондай-ақ еңбек шарттары бойынша есеп айырысуларды, оның қызметі нəтижесінде келтірілген залалдарды өтеуді жəне айыппұлдарды төлеуді қоспағанда, саяси партияның банк шоттары бойынша шығыс операциялары тоқтатыла тұрады. Егер саяси партияның қызметін тоқтата тұрудың белгіленген мерзімі ішінде бұзушылықтар жойылса, онда саяси партия өз қызметін қайта бастайды. Саяси партияның анықталған бұзушылықтарды жою фактісін саяси партияның қызметін тоқтата тұру туралы шешім шығарушы сот белгілейді.
Қазақстанда да, шет елдерде де саяси партияларға қолданылуы мүмкін ең қатаң жазалау шарасы оларды жою болып табылады. Банктерді, республикалық жəне өңірлік мəртебесі бар қоғамдық жəне діни бірлестіктерді, оның ішінде саяси партияларды таратуды жəне шетелдік жəне халықаралық коммерциялық емес үкіметтік емес бірлестіктердің филиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеуден шығаруды мемлекеттік тіркеуді Қазақстан Республикасының Əділет министрлігі жүргізеді.
Заңда саяси партия оның жоғары органының шешімі бойынша; өңірлердің кемінде жартысын білдіретін оның мүшелерінің кемінде елу бір пайызының ұсынысы бойынша; сот шешімі бойынша таратылатыны белгіленген.
Саяси партияны таратуды саяси партияның жоғары органы тағайындайтын тарату комиссиясы немесе сот Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген тəртіппен жүргізеді.
Сот шешімі бойынша саяси партия «Саяси партиялар туралы» ҚР Заңының талаптары орындалмаған; саяси партияның қызметін тоқтата тұруға негіз болған бұзушылықтарды сот белгілеген мерзімде жоймаған; саяси партияның жарғысына қайшы келетін қызметті жүйелі түрде жүзеге асырған; Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде тыйым салынған не Қазақстан Республикасының заңнамасын бірнеше рет (кемінде екі рет) немесе өрескел бұза отырып, жүзеге асырған жағдайларда таратылуы мүмкін; мемлекеттік тіркеу үшін ұсынылған құжаттарда қамтылған мəліметтердің дəйексіздігі анықталған кезде саяси партияны мемлекеттік тіркеуді жарамсыз деп тану не саяси партияны мемлекеттік тіркеудің күшін жою; саяси партияның Қазақстан Республикасы Парламенті Мəжілісінің депутаттарын сайлауға екі рет қатарынан қатыспауы; шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтардың, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қаржыландыруы, саяси партияның заңда тыйым салынған қайырмалдықтарды қабылдауы; Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда, қайта тіркеусіз саяси партияның, оның құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен өкілдіктерінің) қызметін жүзеге асырғанда; сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген өзге де жағдайларда жүзеге асырылады [1].
Саяси партия алған бюджет қаражатын осы саяси партияларды қаржыландыру ережесінде көзделмеген мақсаттарға жұмсаған кезде осы қаражат республикалық бюджетке қайтарылуға жатады. Саяси партияларды қаржыландыруды қайта бастау тəртіп бұзушылықтар жойылғаннан кейін белгіленген тəртіппен жүзеге асырылады. Бюджет қаражатының жұмсалуын бақылау Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасында белгіленген тəртіппен жүзеге асырылады.
Саяси партиялардың сайлау үрдісіне қатысуының жалпыға міндетті нормативтік компоненті — бұл сайлау үрдісінің субъектілері сайлау заңнамасын бұзған жағдайда туындайтын жауапкершілік. Осылайша, сайлау үрдісінде өз өкілеттіктерін іске асыру үшін саяси партияларға құқық бере отырып, олардан бірқатар ережелер мен міндеттерді орындауды талап ете отырып, заң шығарушы саяси партиялардың сайлау заңнамасын бұзғаны үшін жауаптылықтың əртүрлі түрлерін де көздейді.
Сайлау құқықтарын бұзғаны үшін жауапкершілікті белгілейтін нақты қылмыстық-құқықтық жəне əкімшілік-құқықтық нормалар ҚР Қылмыстық кодексінде жəне əкімшілік құқықбұзушылық туралы Кодексте қамтылған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 174 бабының 1-бөліміне сəйкес қылмыстық жауапкершілікке əлеуметтік, ұлттық, рулық, нəсілдік, тектік-топтық немесе діни араздықты қоздыруға, азаматтардың ұлттық ар-намысы мен қадір-қасиетін не діни сезімдерін қорлауға бағытталған қасақана іс-əрекеттерді жүзеге асыратын адамдар, сол сияқты азаматтардың дінге, тектік-топтық, ұлттық, рулық немесе нəсілдік тиесілілігі белгісі бойынша олардың айрықшалығын, артықшылығын не толық еместігін насихаттауға бағытталған адамдар тартылуы мүмкін, егер бұл əрекеттер көпшілік алдында немесе бұқаралық ақпарат құралдарын немесе телекоммуникацияжелілерін пайдалана отырып, сол сияқты əлеуметтік, ұлттық, рулық, нəсілдік, тектік-топтық немесе діни араздықты насихаттайтын əдебиетті немесе өзге де ақпарат жеткізгіштерді дайындау немесе тарату жолымен жасалса [6].
ҚР ҚК 150-б. 1-б. азаматтың өз сайлау құқықтарын немесе референдумға қатысу құқығын еркін жүзеге асыруына кедергі келтіргені, сондай-ақ сайлау комиссияларының немесе референдум өткізу жөніндегі комиссиялардың жұмысына заңсыз араласқаны жəне дауыс беруге, кандидатты, партиялық тізімдерді тіркеуге, дауыстарды санауға жəне сайлауда немесе референдумда дауыс беру нəтижелерін анықтауға байланысты міндеттерді атқаруына кедергі келтіргені үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілейді [6].
Бұл жағдайда заң шығарушы бұл қылмысты жасау тəсілін айқындамайды. Қолсұғушылық кез келген тəсілмен, мысалы, азаматқа мемлекеттік билік немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сайлау жəне сайлану құқығын іске асыруға кедергі жасау, кандидатты, сайлау бірлестігін, сайлау блогын, референдум өткізу бастамасын қолдауға, қолдарды қолдан жасауға қатысуға, сондай-ақ өз таңдауына қарамастан, дауыс беруге мəжбүрлеуге, оларды сайлау учаскесіне (референдум учаскесіне) жібермеуге, сенім білдірілген адамдардың өз өкілеттіктерін жүзеге асыруына кедергі келтіруге жəне т. б. мəжбүрлеу нысанында жүзеге асырылуы мүмкін.
Дауыс беру құпиясын бұзу бюллетеньді толтыру кезінде құпиялылықты қамтамасыз ететін заңмен белгіленген шарттарды сақтауға кедергі келтіретін іс-əрекеттер (əрекетсіздік) жасаудан тұрады. Бұл бюллетеньдерді толтыру кезінде дауыс беруге арналған кабиналарда бөгде адамдардың қатысуымен, сайлау бөлімдерінде арнайы жабдықталған кабиналар болмаған кезде, дауыс беретін адамдарды Комиссия мүшелерінің жəне тағы басқа қатысуымен бюллетеньдерді толтыруға мəжбүрлеуде көрсетілуі мүмкін.
ҚР ҚК 150-б. 2-б. сатып алумен, алдаумен, күш қолдану не оны қолданамын деп қорқытумен ұштасқан; адам өзінің лауазымдық немесе қызмет бабын пайдаланып жасаған; адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша немесе қылмыстық топ жасаған; электрондық сайлау жүйесінің белгіленген жұмыс істеу тəртібін бұзу жолымен жасалған саралау белгілерін көздейді.
Сайлау құжаттарын, референдум құжаттарын бұрмалағаны үшін немесе дауыстарды дұрыс санағаны үшін қылмыстық жауапкершілік ҚР ҚК 151-б. белгіленген. Сайлау құжаттарын немесе референдум құжаттарын бұрмалау, бюллетеньдерге немесе қол қою парақтарына жалған жазбалар енгізу, дауыстарды қате есептеу не сайлау нəтижелерін немесе референдум қорытындыларын дұрыс анықтамау не дауыс беру құпиясын бұзу, егер бұл əрекеттерді Қазақстан Республикасы Президенттігіне кандидаттың сенімді адамы немесе депутаттыққа кандидаттың сенімді адамы, сол сияқты сайлау комиссиясының немесе референдум өткізу жөніндегі комиссияның мүшесі жасаса.
ҚР ҚК-нің 151-б. заң шығарушы бұрмалау шекарасын тұтастай дауыс беру қорытындыларына дейін кеңейтті, онда ескерілмеген бюллетеньдерді дауыс беру кезінде пайдаланылған бюллетеньдер санына енгізуді, дайындалған бюллетеньдер таралымының қалдығын жасыруды, жарамды бюллетеньдерді ауыстыруды, сайлаушылардың, референдумға қатысушылардың тізімдерін санауды дұрыс жасамауды, оларға белсенді сайлау құқығы (референдумға қатысу құқығы) жоқ адамдарды не ойдан шығарылған адамдарды енгізуді, сондай-ақ комиссия мүшелерінің дауыстарды санауға дейін дауыс беру қорытындылары туралы хаттамаға қол туралы хаттама жасау, оны толтырғаннан кейін осы хаттамаға заңсыз өзгерістер енгізу. Осы қылмыстық жазаланатын бұзушылықтардың кейбірін жергілікті өзін — өзі басқару органдарының лауазымды адамдары (сайлаушылар тізімін жасау бөлігінде), ал қалғандары-лауазымды адамдар мен комиссия мүшелері жасай алады.
Азаматтардың жəне басқа да сайлау процесіне қатысушылардың сайлау құқықтарын бұзу фактілері бойынша қылмыстық істер қылмыс белгілері болған кезде ғана қозғалады. Осы қылмыстық істер прокуратура органдарының тергеуіне жатады. «Əкімшілік құқық бұзушылық туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі сайлау науқанын жүргізудің ережелері мен шарттарын бұзған адамдар үшін əкімшілік жауапкершілікті көздейтін бірқатар нормаларды қамтиды [7].
Саяси партиялар жасауы мүмкін əкімшілік құқықбұзушылықтарды шартты түрде екі топқа бөлуге болады: біріншісі — үгіт қызметі саласындағы бұзушылықтар, екіншісі — сайлау науқанын қаржыландыру саласындағы бұзушылықтар.
Бірінші топқа, мысалы, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы сайлау алдындағы үгітті жүргізу шарттарын бұзу, оған тыйым салынған кезеңде сайлау алдындағы үгітті жүргізу, сайлаушылардың (республикалық референдумға қатысуға құқығы бар азаматтардың) тізімдерін жасау үшін сайлаушылар туралы дұрыс емес мəліметтер ұсыну, жасырын үгіт материалдарын дайындаунемесе тарату, үгіт материалдарын қасақана жою, бүлдіру, сайлау алдындағы үгітті жүргізу шарттарын бұзу жатады.
Екінші топқа сайлауды (республикалық референдумды) дайындау мен өткізуге арналған қаражатты жұмсау туралы есептерді ұсынбау немесе жарияламау, сайланбалы мемлекеттік лауазымға кандидаттың не саяси партияның шет мемлекеттерден, ұйымдардан, шетелдіктерден жəне азаматтығы жоқ адамдардан қаржылар қабылдауы, сайлау науқанын қаржыландыру немесе сайлау қорларынан басқа өзге де материалдық көмек көрсету сияқты бұзушылықтар жатады [7].
Əкімшілік жауапкершілікке азаматтардың бірлестіктері ғана емес, бұқаралық ақпарат құралдарының басшылары да (редактор, таратылатын хабарламалар мен материалдардың авторлары жəне т.б.) тартылады.
Мемлекеттік билік органдарына сайлауды дайындау жəне өткізу тəртібін реттейтін заңдарды талдай отырып, сайлау үрдісіне қатысушылар ретінде сайлау комиссиясы мүшесінің міндеттерін жүйелі түрде орындамайтын деп танылуына байланысты шешуші дауыс құқығымен (оның ішінде саяси партия ұсынған) өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату; кандидатты (кандидаттар тізімін) тіркеуден бастарту; кандидатты (кандидаттар тізімін) тіркеуден бастарту; кандидатты (кандидаттар тізімін) тіркеуден бастарту; сайлау); сайлау бірлестігі ретінде тіркелген саяси партияға ескерту шығару; дауыс беруге арналған мекемеден саяси партиядан байқаушыларды шығару.
Сайлау үрдісіне қатысушылардың конституциялық жауапкершілігі туралы баяндалған нормалар əзірше жүйеленбегенін ескере отырып, санкциялардың өздері нақты жəне нақты тұжырымдалғанын атап өткен жөн. Сондықтан өкілетті орган заңнамалық ұйғарымдардың шеңберінен шығатын басқа да шараларды пайдалануға құқылы емес.
Конституциялық жауапкершілік шаралары, өзінің мазмұндық айырмашылығына қарамастан, бірқатар жалпы ерекшеліктерге ие болады. Мысалы, сайлау құқығындағы конституциялық жауапкершілік жеке, сондай-ақ ұжымдық сипатта болуы мүмкін (мысалы, кандидаттар тізімін тіркеудің күшін жою), сондай-ақ сайлау құқығы нормаларын бұзу конституциялық жауапкершіліктің негізі болып табылады, ол қолсұғушылықтан, сайлау құқықтарын теріс пайдаланудан, заңды міндеттерді орындамаудан немесе тиісінше орындамаудан көрінеді. Конституциялық жауаптылықтың басталуы кінəсі болмаған кезде мүмкін (мысалы, сайлау корпусының жалпы кінəсіз жауаптылығы, егер оның еркін білдіруі сайлауды жарамсыз деп тану салдарынан заңды күшінен айырылса). Сайлау заңдарында бекітілген санкциялар негізінен абсолюттік сипатта болады (олар не қолданылады, не қолданылмайды, бірақ өзге де мемлекеттік мəжбүрлеу шараларымен ауыстырылуы мүмкін емес).
Сайлау практикасы саяси партиялардың сайлау алдындағы үгіт жүргізу ережелерін бұзуына байланысты ең жиі конституциялық жауапкершілік туындайтынын көрсетті. Мысалы, сайлау алдындағы үгіт туралы заңнаманың бірқатар бұзушылықтары саяси партияны сайлау бірлестігі ретінде тіркеу туралы шешімнің күшін жою түріндегі конституциялық санкцияға əкеп соқтыруы мүмкін.
Қорытынды
Осылайша, саяси партиялардың заңды жауапкершілігі деп құқықбұзушылықтар жасағаны немесе өз міндеттерін тиісінше орындамағаны үшін оларға қолданылатын мемлекеттік мəжбүрлеу шарасын (оң жауапкершілік) түсіну керек, оның нəтижесі олар үшін қолайсыз салдардың туындауы болып табылады.
Қазақстан Республикасының саяси партиялары əртүрлі санаттағы заң жауапкершілігінің субъектілері бола алады. Нормативтік-құқықтық актілермен саяси партиялардың конституциялық- құқықтық, əкімшілік, азаматтық-құқықтық, сондай-ақ қылмыстық-құқықтық жауаптылығы белгіленген. Саяси партиялар жауапкершілігінің барлық аталған санаттары негіздерге, белгілерге жəне көзделген құқықтық санкцияларға байланысты айтарлықтай ерекшеленеді. Алайда саяси партияларға қатысты қылмыстық-құқықтық жəне əкімшілік жауапкершілік түрлерін бекіту конституцияда белгіленген нақты құқықтық нормаларға негізделеді.
Саяси партиялардың заңдық жауапкершілігі түрлерінің əртүрлілігін саяси партияның жалпы құқықтық заңдылық режимін сақтауына, мемлекетпен де, сондай-ақ азаматтық қоғамның басқа да жеке жəне ұжымдық субъектілерімен өзара іс-қимылда саяси партиялар қызметінің конституциялылық кепілдігін маңызды кепілдік ретінде қарау қажет.
Конституциялық, конституциялық емес жəне конституцияға қарсы ұғымдар қызмет мақсаттарымен жəне тікелей саяси партиялардың қызметімен тығыз байланысты. Саяси партияныңҚазақстан Республикасы конституциясының талаптарына жəне қолданылып жүрген заңдарына қайшы келмейтін осындай қызметі конституциялық деп танылады. Саяси партияның Қазақстан Республикасы конституциясының қолданылуына тікелей жатпайтын, Қазақстанның қолданылып жүрген заңдарының өзге де салаларымен регламенттейтін қызметі конституциялық емес деп танылады. Экстремистік қызметті жүзеге асыруға бағытталған саяси партияның осындай қызметі конституцияға қарсы деп танылады.
Саяси партия өзінің көпшілік жəне партия ішіндегі қызметі шеңберінде партия санкцияламаған өз мүшелерінің жеке құқыққа қарсы мінез-құлқына заңды жауапкершілік көтере алмайды, бұл ретте құқыққа қарсы əрекеттің ұйым қызметімен байланысы фактісі дəлелдеуді қажет етеді. Сонымен бірге саяси партияның оның атынан партия өкілі жасаған іс-əрекеттерді бағалаудан жалтаруы белгілі бір негіздерде құқыққа қарсы іс-əрекеттерді қолдаудың дəлелі ретінде қаралуы мүмкін.
Əдебиеттер тізімі
- Закон Республики Казахстан «О политических партиях» от 15 июля 2002 года с изменениями и дополнениями по состоянию на 30.06.2018 г. N 344 [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z020000344_.
- О внесении изменений и дополнений в некоторые приказы Министра юстиции Республики Казахстан. Приказ Министра юстиции Республики Казахстан от 22 ноября 2018 года № 1549 [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/V1800017779.
- Конституция Республики Казахстан. Принята на Республиканском референдуме 30 августа 1995 года [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K950001000_.
- О некоторых вопросах судебной практики по применению законодательства о террористических и экстремистских преступлениях: Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 8 декабря 2017 года № 11 [Электронный ресурс] — Режим доступа:http://adilet.zan.kz/rus/docs/P170000011S.
- О внесении изменений в Указ Президента Республики Казахстан от 28 декабря 2015 года № 148 «Об утверждении Концепции развития Ассамблеи народа Казахстана (до 2025 года)»: Указ Президента Республики Казахстан от 9 января 2019 года № 824 [Электронный ресурс]. — Режим доступа:http://adilet.zan.kz/rus/docs/U1900000824.
- Уголовный кодекс Республики Казахстан от 3 июля 2014 года № 226-V [Электронный ресурс]. — Режим досту- па:http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1400000226.
- Кодекс Республики Казахстан «Об административных правонарушениях» от 5 июля 2014 года № 235-V [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1400000235.