Соғыстан кейінгі кезеңдегі Солтүстік Қазақстан облысы шаруаларының әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен күнделікті өмірінің ерекшеліктері

Мақалада соғыстан кейінгі кезеңдегі Солтүстік Қазақстан облысы шаруаларының әлеуметтік- экономикалық жағдайы мен күнделікті өмірізерттелген. Соғыстан кейінгі кезеңде тоталитарлық ре- жимнің қысымы жалғасын тапты. Атап айтқанда, бұл ауыл тұрғындарына әсер етті, оларды күнделікті қажытатын жұмысынан басқа, қираған экономиканы қалпына келтіру үшін қатаң заңдар мен салықтар ауырлатты. Солтүстік аймақ шаруаларының әлеуметтік құрамында еуропалық халық басым болды, сонымен қатар арнайы қоныс аударушылардың еңбегі белсенді қолданылды. Қазақ даласына қысым- ды арттырған Ресейдің орталық аймақтарындағы құрғақшылық пен соғыстан кейінгі 1946–1947 жыл- дардағы аштықтың салдары ауыл тұрғындарының жағдайын әлсіретті. Автор соғыстан кейінгі он- жылдық ауыл шаруашылығы мен оның жұмысшылары үшін қиын болды деген қорытынды жасайды. Ауылшаруашылығы мәселелерін шешу дәстүрлі түрде экономикалық ынталандыру принциптерін қолданбай, әміршілдік-әкімшілдік жүйе шеңберінде жүзеге асырылды. Негізінен егістік алқаптардың кеңеюінің арқасында астық өндірісінің ұлғаюына қол жеткізілді, мал шаруашылығы өнімдерін көбей- туге талпыныс жасалды. Бірқатар аграрлық реформалар ауылшаруашылығы өндірісінің соғысқа де- йінгі деңгейін қалпына келтіре алмады. Оған шаруаның өндіріс құралдарынан алшақтығы мен мате- риалдық қызығушылығының әлсіздігі себеп болды. Соғыстан кейінгі экономиканы қалпына келтіру шаруалардың материалдық жағдайының шамалы ғана жақсаруына әкелді, бұл олардың күнделікті өмірінде көрініс тапты.

Кіріспе

Қазақстанның егемендік пен тәуелсіздікке ие болуымен Қазақстан тарихы ғылымында әдіснама- лық постулаттардың ауысуы орын алуда, қазіргі заманғы тарихнама тоталитаризмнің шаруаларға қа- тысты адамгершілікке қарсы саясатын аша отырып, кеңестік мемлекет тарихының ақтаңдақтарының орнын толтыруда. Бүгінгі таңда Отан тарихы ғылымында қазақ шаруаларының соғыстан кейінгі да- муын 1920–1930 жылдардағы қуатты жаңғыртудың салдары тұрғысынан зерттеу мәселесі өзекті бо- лып отыр. Кеңес азаматтары ортақ күш-жігермен, барлық деңгейдегі тұрақты өзара іс-қимылмен елді соғыстан кейінгі күйреудің қорқынышты жағдайынан сақтап қалды. Қазақстан соғыс жылдарында және одан кейінгі барлық кезеңдерде, ауыр өнеркәсіп өнімдерін жеткізушіден басқа, жалпыодақтық ауыл шаруашылығы өндірісінде елеулі өңір болды.Алайда соғыстан кейінгі кезең әміршіл-әкімшіл жүйенің одан әрі күшеюімен ерекшеленді. Атап айтқанда, бұл ауыл тұрғындарына әсер етті, бұл кез- де ауыл тұрғындарының өмірі күнделікті қажырлы еңбектен басқа, күйреген экономиканы қалпына келтіруге арналған қатаң заңдар мен салықтармен күрделене түсті. Қазақ даласына қысымды арттыр- ған Ресейдің орталық аймақтарындағы құрғақшылық пен соғыстан кейінгі 1946–1947 жылдардағы аштықтың салдары ауыл тұрғындарының жағдайын әлсіретті.

Зерттеудің өзектілігі аймақтық көзқарасқа байланысты, өйткені мақалада аймақтағы экономика- да жетекші рөл атқаратын Солтүстік Қазақстан облысының мысалында Қазақстандағы соғыстан ке- йінгі кезеңдегі шаруалардың әлеуметтік-экономикалық жағдайының ерекшеліктерін анықтауды мақ- сат еткен. Кеңес кезеңінде Солтүстік Қазақстан халықтың күрделі әлеуметтік-демографиялық құры- лымы бар республикалық және жалпы одақтық маңызы бар жетекші аграрлық-шикізаттық өңірлердің бірі болды. Аграрлық және индустриялық даму алаңы, елдің шикізаттық қоржыны бола отырып, Сол- түстік Қазақстан осы кезден бастап полиэтникалық және көп мәдениетті өңірге айналды.

Хат-хабарларғаарналғанавтор. Email: koz.mahabbat_85@mail.ru

Методология және зерттеу әдістері

Мақалада әлеуметтік-экономикалық тарих контекстінде соғыстан кейінгі кезеңдегі Солтүстік Қазақстан облысы ауыл тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық жағдайын зерттеуге әрекет жасал- ды. Зерттеудің әдіснамалық негізі тарихилық принцип. Өйткені зерттеу объектісі өзінің эволюциялық дамуында, зерттелінуде және белгіленген кезеңде өзгерістерге ұшырауда. Жүйелеу тәсілі әртүрлі ішкі элементтері, байланыстары мен процестері бар күнделікті өмірді неғұрлым кең өзара қатынастар жү- йесінің құрамдас бөлігі ретінде, ал өңірдің ауыл тұрғындарын — тұтастай ел халқының құрамдас бө- лігі ретінде елестетуге мүмкіндік береді. Зерттеу объектісі ретінде күнделікті өмірдің көп өлшемділігі мен күрделілігі негізгі пәнаралық тәсілдің бірі ретінде анықталады.Күнделікті өмірдің әртүрлі аспек- тілерінде тұрғындардың өмір сүру деңгейін бағалау үшін әлеуметтік, демографиялық, экономикалық және мәдени сипаттағы жекелеген зерттеулердің жиынтығы қажет. Зерттеуде макро– және микрота- рихи тәсілдердің синтезі қолданылды. Егер макротарихи тәсіл қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси, рухани дамуындағы өзгерістерді көрсетсе, онда микротарихи тәсіл көптеген макрооқиғалар- дың күнделікті өмірдің сипатына, яғни өмір салтына, тұлғааралық қатынастарға және т.б. әсерін бай- қауға мүмкіндік береді. Осы бағыттардың барлығы зерттеу мақсатынан шығатын бірыңғай әдіснама- лық схемамен, бірыңғай бағдарламамен біріктірілді. Ғылыми-зерттеу жұмыстарын жазу барысында жалпы ғылыми әдістер қолданылды: талдау, синтез, статистикалық әдіс. Арнайы әдістерге салыс- тырмалы талдау әдістері, тарихи-типологиялық, проблемалық-хронологиялық, тарихи-жүйелік әдіс- тер жатады.

Дереккөз базасы ретінде Солтүстік Қазақстан Мемлекеттік архивінің (СҚМА) және Павлодар облысының Мемлекеттік архивінің (ПОМА) материалдары, негізінен партиялық, мемлекеттік, ша- руашылық мекемелердің іс жүргізу құжаттарымен ұсынылған, сондай-ақ ресми статистикалық мате- риалдар (мысалы 1939 және 1959 жж. санақ материалдары), мерзімді баспасөз және жеке шығарылған дереккөздер (естеліктер, ақталған есімдер) болды. Зерттеудің теориялық негізін аграрлық тарихтың әртүрлі аспектілерін зерттеуге үлкен үлес қосқан шетелдік және отандық тарихи ой өкілдерінің жұ- мыстары құрайды.

Талқылау

Бүгінгі таңда отандық тарих ғылымында зерттеудің бай тарихнамалық базасы бар, онда авторлар Қазақстан шаруаларының күнделікті өмірінің жекелеген аспектілерін зерттеген. Қарастырылған уа- қыт бөлігі 1946–1953 жылдардағы ғылыми әдебиеттерде соғыстан кейінгі қалпына келтіру кезеңі ре- тінде белгіленген. Кеңестік ғылыми әдебиетте, мысалы Т.Б. Балақаевтың [1], сондай-ақ, 1990 жыл- дардың басындағы жұмыстарда, атап айтсақ, А.Б. Муритованың [2], З. Сламбековтің [3] еңбектерін- деаграрлық мәселелер партияның селолар мен ауылдарда жойылған шаруашылықты қалпына келті- рудегі рөлі тұрғысынан қаралды. Қазақстанның егемендік пен тәуелсіздік алуымен қазақстандық та- рих ғылымында әдіснамалық постулаттардың ауысуы орын алуда.Қазіргі қазақстандық тарихнамада шаруаларға қатысты тоталитаризмнің адамгершілікке қарсы саясатын аша отырып, кеңестік мемлекет тарихының ақтаңдақтарының орнын толтыруда. М. Қозыбаев [4; 5], Т. Омарбеков [6], М. Қойгелдиев [7; 8], К.С. Алдажұманов [9], Ж.Б. Абылхожин [10; 11] сияқты қазақстандық ғалымдардың іргелі ғы- лыми еңбектерінде әкімшілдік-әміршілдік жүйенің адам санасына әсер ету проблемасы арқылы ке- ңестік шаруаларды зерттеудің әдіснамалық және тәжірибелік мәселелері көтерілді. Атап айтқанда, Ж.Б. Абылхожин басшы органдардың шаруаларға қатысты қуғын-сүргін, жазалау санкцияларының проблемаларын қозғап, өндірістің экстенсивтілігін сынға алып, оның тиімсіздігінің дәлелдерін кел- тірді. Тоталитарлық режимдегі ұжымшарлық шаруалардың әлеуметтік-экономикалық даму мәселеле- рін Х.М. Әбжанов [12], К.А. Берденова және С.И. Иманбердиева [13], Р.Ж. Кадысова [14], З.Г. Сақтағанова [15] еңбектерінде жазылды. Атап айтқанда, З.Г. Сақтағанова соғыстан кейінгі кезең- дегі аграрлық саясаттың ерекшеліктерін шаруалардың ауыр жағдайын кеңейтілген әскери- өнеркәсіптік кешенді азық-түлікпен қамтамасыз ету, қолданыстағы басқару және бөлу жүйесін сақтау және нығайту қажеттілігімен негізделгенін атап көрсеткен. Отандық тарихнаманың жалпы тенден- циялары мемлекеттік саясаттың зерделенуін көрсетеді, бірақ сталиндік аграрлық саясат дағдарысы кезінде шаруалардың өмір сүруінің күнделікті тәжірибелері мен әлеуметтік стратегиялары аз зерттел- ген мәселе болып қала беруде.

Екінші жағынан, шетелдік тарихнамада ауыл шаруашылығы мен шаруалардың соғыстан кейінгі тарихын жаңа көзқарастар мен тұжырымдамалар тұрғысынан белсенді түрде қайта қарастыру жүру- де. Модернизация теориясы немесе өркениеттік көзқарас шеңберінде А.А. Данилов пен А.В. Пыжи- ковтың [16], В.Ф. Зиманың [17], Е.Ю. Зубкованың [18, 19], В.П. Поповтың [20], тарихи- антропологиялық тәсіл — күнделікті өмір тарихы шеңберінде кеңестік шаруалар өмірінің әртүрлі ас- пектілерін Ш. Фицпатрик [21], Н. Лебина [22], С. Войм [23] және басқалардың жұмыстарын атауға болады.

Соғыстан кейінгі кезеңде Қазақстан шаруалары әр текті болды, сондай-ақ этникалық және әлеу- меттік-экономикалық жағынан әр түрлілігімен ерекшеленді. Атап айтқанда, ол өз құрамына еуропа- лық ұлттардың өкілдерін — империяның еуропалық бөліктерінен қоныс аударған шаруалардың ұр- пақтарын, күштеу негізіндегі жаңғыртудан өткен тікелей қазақ тұрғындарын, 1936 жылдан 1945 жыл- ға дейін депортацияланған халықтардың өкілдерін — арнайы қоныс аударушыларды және т.б. қосты. Ұлы Отан соғысы жылдарында тұрғындардың үлкен шығындары, яғни 1 миллионнан астам майданға шақырылғандардың жартысына жуығының оралмағандығы, сондай-ақ әйелдер мен балалар жұмыс- шылар ретінде еңбекке жегілуі күнделікті өмір тарихында терең із қалдырды. Сонымен қатар, Қазақ- станның ауыл шаруашылығы эвакуацияланған тұрғындарды азық-түлікпен қамтамасыз етті: соғыс жылдары және соғыстан кейінгі уақытта мыңдаған мал басы, көптеген техника, азық-түлік осы қа- жеттіліктерге жіберілді.

Соғыстан кейінгі жылдар барлық салаларда, әсіресе ауыл шаруашылығында дағдарыс құбылыс- тарымен қатар жүрді, бұл әкімшілік қысым әдістерін өзгерту қажеттілігін көрсетті. Атап айтқанда, бұл ауыл тұрғындарына әсер етті, бұл кезде ауыл тұрғындарының өмірі күнделікті қажырлы еңбектен басқа, күйреген экономиканы қалпына келтіруге арналған қатаң заңдар мен салықтармен күрделене түсті. Ауыл халқының жағдайын 1946–1947 жылдардағы Ресейдің орталық аймақтарындағы құрғақ- шылық пен одан кейінгі аштықтың салдары ауырлатты, бұл қазақ даласына қысымның күшеюіне әсер етті. Ұжымшарларды ірілендіру бойынша бірқатар аграрлық реформалар өндірістің соғысқа де- йінгі деңгейін қалпына келтіре алмады, себебі шаруаның өндіріс құралдарынан бас тартуы, оның ма- териалдық қызығушылығының болмауында болды.

Соғыс жылдарындағы адамдардың үлкен шығындары, сондай-ақ барлық қолда бар ресурстарды (техника мен азық-түлік) эвакуацияланған халықтың қажеттіліктерін қолдауға қайта бағыттау, қар- жыландырудың қалдық принципі, ескірген техника мен өндіріс әдістері, тұқым қорын жаңарту және іріктеу жүйесінің болмауы мардымсыз өнімділікке, содан кейін азық-түлік дағдарысына әкелді. Осы- лайша, Қазақстанда соғыстан кейінгі алғашқы бесжылдықта (1946–1950 жж.) дәнді дақылдардың ор- таша жылдық өнімділігі 4–6 ц/га теңелді, бұл тек 1913 ж. көрсеткіштермен ғана салыстыруға болады [11; 13].

Соғыс жылдары Солтүстік Қазақстан облысында егіс алқаптары 126 мың гектарға (немесе 24,2 % — ға) айтарлықтай қысқарды. Соғыстан кейінгі кезеңде облыста астық өнімділігі іс жүзінде 3 есе төмендеді: егер 1938–1943 жылдары өнімділік шамамен 11,9 ц/га құраса, 1945 жылы — 4,9 ц/га, ал 1946 жылы — 4,1 ц/га [24; 9]. Сорттық егістіктердің қысқаруына сапалы тұқымдық қордың болма- уы да әсер етті: 1940 жылы егістіктер 84,4 %-ды, ал 1946 жылы — 28 %-ды құрады [25; 104]. Егіс ал- қаптарын қалпына келтіру және дәнді дақылдардың өнімділігін арттыру үшін тыңайған жерлерді ке- ңейту және күзгі жер жырту көзделді [24; 9]. Алайда, Үкіметтің бақылаушы кадрларды іріктеу, ауылшаруашылық техникаларын жаңарту, орман қорғау белдеулерін құру, топырақты өңдеу техноло- гиясын жақсарту сияқты көптеген шаралары қысқа мерзімді болды және тек дағдарыстың сыртқы белгілерімен күресуге бағытталды. Олар тауар өндіруші-шаруаның жағдайын жақсартуға қатысты болған жоқ және тек нан дайындау бойынша мемлекеттік жоспарды орындау қажеттілігіне ғана ба- ғытталды.

Өз кезегінде, дайындау жоспарларының орындалмауы мемлекеттік қылмыстарға теңестірілді. 1946 жылдың 4 қарашасында облыстық партия комитетінің отырысы өтті. Тексеру нәтижесі бойын- ша, 1946 жылдың 8 қарашасында нан дайындау жоспарын орындамаған 416 ұжымшар анықталған, оның ішінде 102 ұжымшар нан тапсыруға қатыспады. Прокуратура және ІІМ органдары нан тапсы- руды бұзғаны үшін 231 адамды қылмыстық жауапкершілікке тартты, оның ішінде: нан жинау және нан дайындау жоспарларын бұзғаны үшін — 24, астықты бүлдіргені үшін — 18, астықты алғаны және ұрлағаны үшін — 189 адам. Халық соттарының юрисдикциясымен 209 адам сотталды, оның ішінде 17 адам «Мемлекеттік кәсіпорындардың, ұжымшарлар мен кооперациялардың мүлкін қорғау және қоғамдық (социалистік) меншікті нығайту туралы» 1932 жылғы 7 тамыздағы заң бойынша ең жоғары жазаға тартылды, яғни атуға — 2 адам, 10 жылға бас бостандығынан айыруға — 15 адам [26; 276].

Жағдайды жақсарту мақсатында КСРО Министрлер Кеңесі мен БК(б)П ОК-нің 1946 жылғы 19 қыркүйектегі «Ұжымшарлардағы ауыл шаруашылығы артелдері Жарғысының бұзылуын жою жөнін- дегі шаралар туралы» қаулысы қабылданды, ол ауыл шаруашылығының дамуына оң әсер етуі тиіс еді. Қаулыны орындау барысында облыста 238 ұжымшарда еңбек күндерін шығындау бойынша жар- ғының бұзылғаны анықталды, ұжымшарларға қатысы жоқ 130 адам төлемнен алынып тасталды, ұжымшарлық учаскелер нормаланды. Бірақ көрсетілген ереже жерді есепке алуды, қалыпқа келтіру- ге, ұжымшардағы еңбек ақысын аз уақытқа ғана төлеуге ықпал етті, өйткені іс жүзінде ол азық-түлік жағдайын түбегейлі өзгерте алмады, тек жеке шаруалардың мүдделеріне нұқсан келтірді [24; 19, 27; 227].

Ауылшаруашылығындағы құлдыраудың жалпы үрдістері мал шаруашылығына да әсер етті: 1941–1946 жылдары барлық түрдегі мал басы 26 %-ға немесе 164 686 басқа азайды. Сонымен, 1946 жылы Совет ауданында фермалардың тек 1/3 шаруашылығында 10 сиыр мен 50 аналық қой болған. Жылқылардың саны едәуір азайды, сондықтан ұжымшарларда, кеңшарларда, жеке шаруашылықтарда сиырлар тарту күші ретінде пайдаланылды. Мал азығы мен материалдық-техникалық базаның, асыл тұқымды малдың таңдаулы тұқымдарының болмауы және осы бағыттағы жұмыста жүйеліліктің бол- мауы мал шаруашылығының жағдайына кері әсерін тигізді. Өнімнің болмауы 1946 жылғы жемшөп дайындауға айтарлықтай әсер етті, бұл малдың, атап айтқанда жас жануарлардың жаппай қырылуы- на, ересек табынның ауруына әкелді. 1947 жылы 426 ұжымшардың тек 70-інде ғана мал саны елеусіз болды, бірақ оның өсуі ет бойынша жоспарлы жеткізілімдерді жаба алмады [26; 276].

Мал шаруашылығындағы жағдайды жақсарту үшін 1949 жылы Министрлер Кеңесі мен БК(б)П ОК «Қоғамдық ұжымшарлық және кеңшарлық өнімді малшаруашылығын дамытудың үш жылдық жоспары туралы» қаулы қабылдағаны белгілі. Қабылданған шараларға қарамастан, 1949–1950 жыл- дардың қысында жемшөп қорларының тапшылығы салдарынан мал басы 8,9 %–ға айтарлықтай қыс- қарды. Сондықтан мал шаруашылығы саласын басқару бойынша түбегейлі шаралар мен жинақталған мәселелерді шешу тетіктері болмаған кезде мал шаруашылығын дамытудың 3 жылға қабылданған жоспары малдың тек екі түрі бойынша: қойлар бойынша — 106 %, жылқылар бойынша — 100,2 % орындалды. Өз кезегінде, іріқара мал бойынша жоспардың орындалуы 89 %, ал құс бойынша тек 22,4 % және т.б. құрады [28; 159–159 а.б.].

Өндірістегі дағдарыс және өмір сүру деңгейінің төмендігі тұрғындардың жақын маңдағы қала- ларға ақша табуға кетуіне әкелді, бұл демографиялық жағдайға әсер етті. Белгіленген кезеңде аймақ- тағы демографиялық үдерістерге соғыстың, эвакуацияның, халықтар депортациясының және 1940 жылдардың ортасындағы ашаршылықтың салдары әсер етті, нәтижесінде тұрғындардың табиғи өсуі мен оның этникалық құрылымының өзгеруіне әсер етті. Солтүстік Қазақстан облысының ауыл тұр- ғындарын сипаттау үшін 1939 және 1959 жылдардағы ресми санақтардың деректеріне жүгінеміз (1- кесте).

1кесте

1939–1959 жылдардағы Қазақстанның Солтүстік Қазақстан облысының ауыл тұрғындары санының динамикасы[29; 30; 31]

Алынған мәліметтерге сүйене отырып, Солтүстік Қазақстан облысында белгіленген кезеңде ауыл тұрғындары санының қысқаруы орын алды: егер 1939 жылы ол 430 607 адамды құраса, 1959 жылы барлығы 300 573 адам болды. Бұл, ең алдымен, тұрғындардың әскери шығындарымен, сондай- ақ ұжымдастыру кезеңінен бастап жаңа жұмыс орындарының құрылуына, сондай-ақ теміржол және өнеркәсіптік құрылысының көтерілуіне байланысты, жаһандану және шаруалардың өндіріс құралда- рынан бас тартуы нәтижесінде ауыл тұрғындарының тұрақты кетуімен байланысты болды. Шаруа- лардың төлқұжаттарының болмауы қалаларға көші-қонның үлкен ағымына кедергі келтірмегендігін және қала тұрғындарының өсуіне ықпал еткендігін санақ материалдары растайды.

Революцияға дейінгі кезеңдегі шаруалардың отарлау үдерістері, соғысқа дейінгі және соғыс жылдарында халықтарды Қазақстанға күштеп жер аудару, эвакуациялау аймақтың этникалық әртүрлілігіне әсер етті. Санақ деректері бойынша, өңірдің шаруалары этникалық тұрғыдан орташа арақатынаста ұсынылды: орыстар (51,5 %), қазақтар (19 %), украиндар (13,3 %), поляктар (3,75 %), немістер, литвалықтар, белорустар, шешендер санының өсуі байқалды.

2кесте

1939–1959 ж. Солтүстік Қазақстан облысы тұрғындарының ұлттық құрамы [29; 30; 31].

Ауыл тұрғындары санатының бірі арнайы қоныс аударушылар болды. Белгілі болғандай, 1941– 1944жылдары немістер, қалмақтар, қарашайлар, ингуштар, шешендер, қырым татарлары Солтүстік Қазақстанға жер аударылды [9; 6]. 1944 жылғы наурыздың ортасында СолтүстікҚазақстан облысына шешендер мен ингуштар қатарынан 39542 адам қоныс аударды. Зерттеушілер көрсетіп отырғандай, олардың жаңа жерлерге орналасуына қамқорлық жасау жергілікті өкілді органдарға жүктелді. Солтүстік Қазақстан облысында орналасқан арнайы қоныс аударушылардың едәуір бөлігі ауылшару- ашылығы артелдері (17060 адам), кеңшарлар (2460 адам), кәсіпорындар мен мекемелер (1165 адам) арасында бөлінді. Арнайы қоныс аударушылар «Вильямс» атындағы ұжымшарларға, Мамлют ауда- нының «Молодая гвардия», Конюхов ауданының «Пламя», Булаев ауданының Чистовский, Булаев астық кеңшарларына жіберілді [26; 291]. Алайда, тұрмыстық және туындаған қиындықтар, азық- түлікпен тұрақты қамтамасыз етудің болмауы арнайы қоныс аударушылар арасында үлкен өлім- жітімге алып келді. 1946 ж. Солтүстік Кавказдың аштығынан аса мұқтаж арнайы қоныс аударушыла- рына Қазақ КСР үкіметі 96 т. астық бөлді, бұл қайта есептеуде мұқтаждар санына күніне бір адамға есептік норманы — 200 гр. құрады. Сондай-ақ, киім мен аяқ киім таратылды, бірақ бұл барлық мәсе- лелерді шеше алмады. 1945–1946 жылдардың қысында ұжымшарлар мен кеңшарларда арнайы қоныс аударушы 1800 адам жұмыс істемеді, өйткені жылы киім, аяқ киім жоқ, сонымен қатар 2816 бала мектепке бармады [32; 82, 83, 86].

Салыстыру үшін, мұрағат құжаттарына сәйкес, Павлодар облысына 1944 ж. наурыз айында Солтүстік Кавказдан арнайы қоныс аударушылар 8651 отбасы (41773 адам), оның ішінде шешендер 4208 отбасы (19757 адам), ингуштар — 3788 отбасы (19430 адам), балқарлар — 655 отбасы (2586 адам) келді. 1945 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша Солтүстік Кавказдан қоныс аударушылар саны барлығы 8508 отбасы — 34830 адам болды, 143 отбасына (6943 адам) азайды, себебі өз отбасылары- мен қосылу үшін басқа облыстарға және республикаларға кетуге байланысты — 3504 адам, сондай-ақ қайтыс болу себебі бойынша — 3439 адам болды. Арнайы қоныс аударушылар арасында өлім- жітімнің жоғары болды және аурулар кең тарады. Сонымен, арнайы қоныс аударылғандардың басым бөлігі ұжымшарларға 5885 отбасы (24354 адам) және кеңшарларға 922 отбасы (3725 адам) орнала- стырылды. Мұрағаттық құжаттарға сәйкес, азық-түліктік қолдау ретінде 1 сәуірге дейін арнайы қоныс аударушылар болған ұжымшарларға ірі қара — 3484 бас, қой мен ешкі — 14903 бас, бұқа — 950 бас таратылды. Алайда, бөлінгеніне қарамастан, көптеген арнайы қоныс аударушылар тағдыр тәлкегінде ұшырады: олардың көпшілігі ұжымшарларға кіргеніне қарамастан, олар үй маңындағы учаскелерді ала алмады, тұрғын үйлердің құрылысы бұзылды, осыған байланысты ауыр зардаптар орын алды [33; 10–16].

Осылайша, демографиялық үдерістерді талдау ауыл тұрғындарының өсуінің төмендегенін көрсетті, бұл ауылдардың бір бөлігін қала үлгісіндегі кенттерге айналдыруға, сондай-ақ ауыл тұрғындарының қалалық жерлерге өнеркәсіптік құрылыстарға қарқынды көшуіне, «арнайы контингент» есебінен жұмыс күшін толықтыруға байланысты. Жалпы, ұжымшарлар өздерінің әлеуметтік- демографиялық дамуында бүкілодақтық жедел ұжымдастыру үдерістерінің, сондай-ақ кеңестік мем- лекеттің қуғын-сүргіндік шараларының, соның ішінде халықтарды депортациялаудың әсерін көрсет- ті. Дәл осы уақытта Солтүстік Қазақстан өзіне полиэтносты өңір мәртебесін бекітті.

1950 ж. 30 мамырда БК(б)П ОК «Ұсақ ұжымшарларды ірілендіру және осы істегі партия ұйым- дарының міндеттері туралы» қаулысы қабылданғаннан кейін СолтүстікҚазақстан облысында 230-ға жуық ұжымшар есептеліп, орта есеппен әрбір ұжымшарға10980 га дейін жер бөлінді, оның ішінде 170-ке жуық шаруа қожалығы, 200-ге жуық еңбекке қабілетті жұмысшылар, егістік алқабы 2172 га шамасында және жалпы мал 1922 бас болды [34; 28]. Алайда, ауылшаруашылығын дамытудың ерек- шелігі оның деңгейінің ең алдымен мемлекеттік жеткізілімдерді орындау арқылы анықталды, егер мемлекеттік жоспар орындалмаған жағдайларда, онда қарыз өнімді жылы орындалуы керек. Өз кезегінде, егіншілікте нан дайындауды орындау ауа-райы жағдайларынан, тұқымның, сондай-ақ ауыл шаруашылығындағы қоғамдық секторды дамытудағы экономикалық ынталандырудың болмауынан қиындады. Соғыстан кейінгі кезеңде алғаш рет жақсы өнім тек 1950 жылы, жоспардан тыс 7644 мың пұт тапсырылған кезде алынды [24; 13, 34; 13].

Ақшалай қатынастарға көшуге дәнді дақылдарды сатып алу бағасының өсуі ықпал етті, бұл өз кезегінде 1953 жылғы қыркүйекте ұжымшарлардың ақшалай кірістерін 20 млн.рубльге, 1954 жылы жалпы тауар массасын ұлғайтпай 29 млн. рубльге ұлғайтты. Облыстың ауыл шаруашылығының ақшалай табыстарының өсуі табиғи төлемдерді астықпен ақшалай төлемдермен алмастыруға әкелді, бұл шаруалардың еңбегін ынталандырды, өткен жылдары тиісті назар аударылмаған экономикалық мүдделіліктің нақты тетіктерін жасады. Алайда, ұжымшаршылардың ақшалай табыстары соғыстан кейінгі кезеңде тапшы және соғысқа дейінгі деңгейден төмен болды: егер 1940 жылы еңбек күн- дерінің ақшалай бөлігі 58 тиын құраса, 1950 жылы бар болғаны 40 тиын. Өз кезегінде, табиғи кірістер өсті: СолтүстікҚазақстан облысы бойынша олар 1949 жылы — 0,7 кг бір жұмыс күніне, 1950 жылы — 5,4 кг құрады, кейбір аудандарда кірістер түсімділіккебайланысты болды: мысалы, Октябрь ауда- нында кіріс 7,3 кг, Ленинде — 6,5 кг, ал Приишимде — 6,1 кг бір жұмыс күніне құрады. Шаруалар- дың жұмысқа деген ынтасының артуына қарамастан, тіпті 1950 жылдың өзінде СолтүстікҚазақстан облысында ең төменгі жұмыс күнін (6600 ұжымшаршы немесе қызметкерлердің жалпы санының 13 %) шығармау жағдайлары орын алған. Ұжымшаршылардың осы санатының болуы ауыл тұрғын- дарының өз еңбегінің нәтижелеріне деген қызығушылығының жоғалғанын айғақтайды.

Облыс шаруаларының азық-түлікпен қамтамасыз етілуі мен өмір сүру деңгейі айтарлықтай тө- мен деңгейде қалды. Шаруа отбасының отбасылық бюджет шығыстарының негізгі баптары туралы Солтүстік Қазақстан облысының тұрғыны, облыстың тарихын ата-анасының естеліктері бойынша зерттеген Хасанова Диляра Габидуллақызының (1947 ж.т.) айтқанынан: «шығындар айтарлықтай болды: киім-кешек тапшы, өздері тікті, ескілерінен тігілді, іс жүзінде сатып алынбай басқалардан алынды, тамақпен, әрине, қиын болды... барлық көкөністерді өзіміз өсірдік... Ондай да ерекше тағам болмады, қант, нан, шай, сүт... Бірақ кеңес заманында азық-түлікпен өте қиын болды», - деп еске ал- ған[35]. Бұл фактіні архивтік деректер де растайды, олар азық-түлік дағдарысы кезінде билік орган- дарының шаруаларды азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етуі соншалықты нашар болғанын, негізі- нен тұрғындардың шағын жеке қосалқы шаруашылықтарының есебінен жүзеге асырылғанын көрсе- теді [36].

Қорытынды

Соғыстан кейінгі онжылдық шаруалардың әлеуметтік-экономикалық жағдайының белгілі бір қиындықтарын көрсетті. Ауыл тұрғындарының өмірі табиғи апаттармен, экономиканы қалпына кел- тіру үшін қатаң заңдармен және салықтармен күрделене түсті. Кейінгі сталинизм кезеңі ұжымшарлар мен кеңшарлардың әкімшілік басқаруын күшейтуге тоталитарлық режимнің қысымымен ерекшелен і, бұл ұжымшарларды ірілендіру бойынша реформалар жүргізумен көрінді. Ауыл шаруашылығының дамуына экономикалық ынталандыру қағидаттарын пайдаланбай, дәстүрлі әміршілдік-әкімшілдік тәсілдер кедергі келтірді. Астық өндірісінің ұлғаюына көбінесе егіс алқаптарын кеңейту есебінен эк- стенсивті жолмен қол жеткізілді, мал шаруашылығы саласында тұрақтандыру әрекеттері жасалды. Алайда, жүйелі мәселелерді шешудің болмауы мал шаруашылығының ауыр жағдайына және мал ба- сының 3 есе азаюына әкелді, нәтижесінде 1951–1952 жылдарда жаппай жұт болды. Жалпы, соғыстан кейінгі ауыл шаруашылығын қалпына келтіру шаруалардың материалдық жағдайының сәл жақса- руына әкелді.

Мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің қаржылық қолдауымен «Соғыстан кейінгі онжылдықтағы Қазақстанның шаруалары: әлеуметтік трансформация және күнделікті өмір» AP08052897 жобасын іске асыру аясында дайындалды.

Әдебиеттер тізімі

1. Балакаев Т.Б. Колхозное крестьянство Казахстана в годы Великой Отечественной войны, 1941–1945 гг. / Т.Б. Бала- каев — Алма-Ата: Наука, 1971. — 350 с.
2. Муритова А.Б. Культурное строительство в селах и аулах Казахстана (1946–1960 гг.): автореф. дис. … канд. ист. наук / А.Б. Муритова. — Алма-Ата, 1991. — 24 с.
3. Сламбеков З. Общественно-политическая жизнь аула и села Казахстана (1946–1960 гг.): автореф. дис. …канд. ист. наук / З.Сламбеков. — Алма-Ата, 1992. — 24 с.
4. Қозыбаев М.Қ.Ақтаңдақтар ақиқаты / М.Қ.Қозыбаев.— Алматы: «Қазақ университеті», 1991. – 247 б.
5. Козыбаев М.К. Тоталитарный социализм: реальность и последствия / М.К.Козыбаев, К.С. Алдажуманов. — Алматы: Фонд «XXI век», 1997. — 28 с.
6. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері / Т. Омарбеков. — Алматы: Өнер, 2003. — 552 б.
7. Койгелдиев М.К. Сталинизм и репрессии в Казахстане 1920–1940 гг. / М.К. Койгелдиев. — Алматы: Искандер, 2009. — 448 с.
8. Қойгелдиев М. Қазақ Елі: Ұлттық бірегейлікті сақтау жолындағы күрес (ХІХ ғ. — ХХІ ғ. басы) / М. Қойгелдиев. — Алматы: «Каратау КБ» ЖШС, «Дәстүр», 2014. — 432б.
9. Алдажуманов К.С. Депортация народов — преступление тоталитарного режима / К.С. Алдажуманов, Е.К. Алдажу- манов. — Алматы,1997. — 16 с.
10. Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана. XX век / Ж.Б. Абылхожин. — Алматы: «ЮАТ», 1997. — 360 с.
11. Абылхожин Ж.Б. Постсталинский период в истории советского Казахстана: череда обреченных реформ и несосто- явшихся деклараций (1953–1991 гг.) / Ж.Б. Абылхожин. — Алматы: КБТУ, 2019. — 468 с.
12. Абжанов Х.М. Сельская интеллигенция Казахстана: исторический опыт формирования и социальной практики (1946–1985 годы): автореф. дис. … д–ра ист. наук / Х.М. Абжанов. — Алма-Ата, 1992. — 42 с.
13. Берденова К.А. Аграрная политика тоталитарного государства как фактор кризисного состояния сельского хозяйства Казахстана / К.А. Берденова, С.И. Иманбердиева. — Алматы, Ғылым, 1994. — 144 с.
14. Кадысова Р.Ж. Историография социокультурной модернизации: учеб. пос. / Р.Ж. Кадысова. — Павлодар: Эко, 2006. — 187 с.
15. Сактаганова З.Г. Экономическая модернизация Казахстана. 1946–1970 гг.: моногр. / З.Г. Сактаганова. — Караганда: Изд-во КарГУ, 2017. — 365 с.
16. Данилов А.А. Рождение сверхдержавы. СССР в первые послевоенные годы / А.А.Данилов, А.В. Пыжиков. — М.: РОССПЭН, 2001. — 304 с.
17. Зима В.Ф. Голод в СССР. 1946–1947 гг.: происхождение и последствия / В.Ф. Зима. — М.: Прометей, 1996. — 304 с.
18. Зубкова Е.Ю. Общество и реформы. 1945–1964 гг. / Е.Ю. Зубкова. — М.: РОССПЭН, 1993. — 200 с.
19. Зубкова Е.Ю. Послевоенное советское общество: политика и повседневность. 1945–1953 / Е.Ю. Зубкова. — М., 2000. — 204 с.
20. Попов В.П. Экономическая политика советского государства. 1946–1953 гг. / В.П. Попов. — Тамбов: Изд–во ТГПУ, 2000. — 222 с.
21. Фицпатрик Ш. Сталинские крестьяне: социальная история Советской России в 30-е годы: деревня / Ш. Фицпатрик. — М.: Рос. полит. энцикл., 2001. — 422 с.
22. Лебина Н. Советская повседневность: нормы и аномалии. От военного коммунизма к большому стилю / Н. Лебина. — М.: НЛО, 2015. — 483 с.
23. Boym S. Common Places: Mythologies of Everyday Life in Russia / S., Boym — London: Harvard Univ. Press, 2009. —
24. СолтүстікҚазақстан мемлекеттік архиві (әрі қарай – СҚМА).C.Қ. – 22.Т. – 4. Іс – 164.П. – 9, 13, 19.
25. СҚМА. C.Қ. – 22.Т. – 4. Іс – 223.П. – 104.
26. Северо-Казахстанская область: страницы летописи родного края. — Алматы: Казахстан, 1993. — 392 с.
27. СҚМА. C.Қ. – 22.Т. – 4. Іс – 194.П. – 227.
28. СҚМА. C.Қ. – 22. Т. – 4. Іс – 489. П. – 159.
29. Российский государственный архив экономики (далее – РГАЭ). Ф. 1562. О. 336. Д. 970.
30. РГАЭ. — Ф. 1562. — О. 336. — Д. 1566.
31. РГАЭ. — Ф. 1562. — О. 336. — Д. 1566.
32. СҚМА. С.Қ. – 22. Т. 4. Іс 310. П. – 82, 83, 86.
33. Павлодар облыстық Мемлекеттік архиві. Қ. – 646. Т. – 1. Іс – 252. П. 10–16.
34. СҚМА. С.Қ. – 22. Т. – 4.Іс – 1038.П. 13, 28.
35. Д.Г. Хасанованыңестеліктері.Петропавл қ. (Ескерту: Сұхбат М.М. Қозыбаевамен жазылған).
36. Ақталған есімдер. Возвращенные имена. — Петропавл, 2008. — 464 б.