Қазақстан Республикасының жоғары білім беру жүйесін интернационалдандыру: проблемалар, үрдістер, шешімдер

Мақалада Қазақстан Республикасының жоғары білім беру жүйесінің трансформациясы мен интеграциясы зерттелген, өйткені əлемдік тəжірибеде білім беру проблемаларын шешудің жаңа тəсілі ұйымдастырушылық, құрылымдық, идеологиялық өзгерістерді, білім беру мазмұнын жаңартуды түбегейлі қайта қарауды, қазақстандық қоғам дамуының қазіргі кезеңіне жəне əлемдік білім беру кеңістігіндегі жаһандық интеграциялық процестерге сəйкес мамандарды даярлау сапасының талаптарын арттыруды қажет етті. Осыған байланысты жоғары білім берудің негізгі бағыттарындағы шетелдік студенттердің кəсіби даярлығының өзекті мəселесі де талданды: білім беруді интернационалдандыру жəне білім беру саласындағы мемлекеттердің заң шығарушы жəне атқарушы органдарының қызметін үйлестіру; үздіксіз білім берудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру мүмкіндігі жəне білім беру сапасын оның барлық деңгейлерінде жетілдіру сияқты проблемалардың шешімдері қаралды. Мақала авторлары білімнің қоғам қажеттіліктеріне, оның экономикасы мен ұлттық-мəдени ерекшеліктеріне тəуелділігімен, сондай-ақ оқу елін таңдаудың ортаның «зияткерлігіне» тəуелділігімен шарттасқан Қазақстан жоғары оқу орындарында шетелдік студенттердің кəсіби даярлығын дамыту генезисін анықтады, сондай-ақ шетелдік студенттердің кəсіби даярлығын дамыту перспективаларына жəне тұтастай алғанда жоғары білімнің интернационалдандырылуына болжам жасаған.

Кіріспе

Жоғары білім беру жүйесінің əлеуметтік белсенділігі оның академиялық ұтқырлығына негізделеді, бұл қарқын халықаралық білім алмасуды білдіреді, оның негізгі қатысушылары орта білімнен кейінгі (бакалавриат, магистратура жəне докторантура) білімнің барлық деңгейлеріндегі студенттер, профессор-оқытушылар құрамы, инженерлік-техникалық персонал жəне т. б. [1]. Бұл, ең алдымен, жоғары білім беру жүйесінің өзгеру сипатына байланысты: жоғары білімнің қолжетімділігі күрт өсті, ол элиталық түрден көпшілікке қажетті болып табылады. Демек, интеграциялық үдерістерді бастайтын осы жүйенің ашықтығы барған сайын айқын бола түсуде, нəтижесінде ұлттық білім беру жүйелерінің толық өзгеруі, олардың толықтырылуы, жоғары білімнің жаһандық əлеуметтік жүйеге айналуы орын алады. Сонымен қатар, бірқатар зерттеушілер атап өткендей, интеграцияны «біріктірудің өзі емес, біріктіру үдерісі» деп түсіндіреді [2]. Басқаша айтқанда, академиялық ұтқырлық қандай да бір дəрежеде ұлттық білім беру дəстүрлерінен бас тартуды білдірмейді, керісінше адамның өзінің даму саласын кеңейтуге табиғи қажеттілігін ескеретін жаңа мақсаттағы бағдарлаудың бір түрі болып саналады. Жоғарыда айтылғандардың контекстінде бұл қажеттілік білім беру субъектілерінің халықаралық ынтымақтастыққа жəне жалпы адамзаттық этика құндылықтарымен танысуға деген ұмтылысында көрінеді.

Осылайша, білім беруді интернационалдандыруға бағытталған интеграциялық үдерістер халықаралық ортада оқитын, жұмыс істейтін, өмір сүретін жəне қарым-қатынас жасайтын студенттердің, зерттеушілер мен оқытушылардың үдемелі өсіп келе жатқан санын анықтайды.

Негізгі бөлім

Осыған байланысты академиялық ұтқырлықты дамыту бағыты Халықаралық ынтымақтастықтың геосаяси бағыттарымен анықталатынын атап өткен жөн. Мысалы, 1945 жылдан кейін АҚШ пен Батыс Еуропа арасындағы білім алмасу Атлант блогын дамыту мақсатында өтті. Еуропа елдері əлі күнге дейін бұрынғы колониялардан студенттер ағынын қолдайды, ал Оңтүстік Америкадағы студенттер АҚШ пен Канада университеттерінде магистр жəне доктор дəрежесін алады, ал КСРО жəне Шығыс Еуропа университеттері соңғы уақытқа дейін студенттерді тек социализм елдерінен қабылдады. 1994 жылы Тұңғыш Президентіміз — Ұлт Көшбасшысы Н.Ə. Назарбаев ұсынған еуразияшылдық тұжырымдамасы Қазақстандағы геосаяси стратегия бастамасының бірі болып табылады. Бұл идеяны əртүрлі саяси топтар екіұштылықпен қабылдайды: батыстың өткір сыны жəне Ресейдің екіжақты көзқарасы деп. Осы уақытқа дейін Қазақстан Ресейді жоғары білім беру реформаларында толықтай ұстанды. Жағдайдың ортақтығы (Ресейде бастапқы позициялар едəуір ғылыми-əдістемелік, кадрлық жəне материалдық-техникалық базаның болуына байланысты ең жақсы болғанымен) жəне Қазақстанның əдістемелік қамтамасыз ету тұрғысынан Ресейге тəуелділігі, қазақстандықтардың бірнеше ұрпағында тамыр жайған ресейлік университеттер мен ғылыми орталықтарға бағдарлануы жəне жеке деңгейдегі көп қырлы байланыстары жəне Қазақстан тұрғындарының орыс тілді білуінің іс жүзінде бірегей көрсеткіштері, соның арқасында əлемдік ғылыми жəне оқу əдебиеттерінің басым көпшілігі игеріле берді [3]. Қазақстандық білім беру реформаларында ресейлік жетістіктермен, қателіктермен жəне мəселелермен ортақ жетістіктер болды. Егер жетістіктер туралы айтатын болсақ, Ресей мен Қазақстан жоғары оқу орындарының білім беру үдерісінде іргелі ғылымдардың рөлін, жалпы жоғары білімнің ғылыми сипатын, жоғары білімнің мəдени қалыптастырушы функцияларын сақтай алды. Сонымен қатар, жалпы тарих, географиялық жақындық, жалпы педагогикалық дəстүрлер бұл тұжырымның пайдасына дəлел бола алады. Алайда, бұл бағыт ұзақ уақыт бойы ресейлік білім беру жүйесі векторында дамитын болады: қазақстандық жоғары оқу орындары ресейлік оқу ұйымдарын үлгі — эталон ретінде санап, студенттердің көбі Қазақстанға емес, ресейлік жоғары оқу орындарына кетуіне себеп болуы мүмкін деген тұжырым бар [4].

Еуразияшылдық тұжырымдамасы сондай-ақ болашақта Еуразия шекараларына шығатын ірі елдер — Қытай, Иран жəне Үндістан сияқты мемлекеттермен халықаралық ынтымақтастықтың жандануы мен дамуын айқындайды. Қазірдің өзінде, əрине пандемияға дейін, Қазақстанның жоғары оқу орындарында Үндістан, Қытай, Шығыс Азия өңірі елдерінің өкілдері келіп, білім алуда.

Еуразиялық стратегия, ол — ТМД құру идеясының өзіндік саяси желісі, оның бастамашысы Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ə. Назарбаев болды. Қазақстанның жоғары оқу орындарындағы шетелдік студенттер контингенті көрші елдер (Өзбекстан, Қырғызстан жəне т.б.) өкілдерінің басым көпшілігінде қалыптастырылатыны кездейсоқ емес. Еуразияшылдық тұжырымдамасы аясында барлық этностардың мүдделерін шоғырландыратын, ұлтына қарамастан барлық азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мүлтіксіз сақтауды қамтамасыз ететін Қазақстанның саяси жүйесінің маңызды элементін құру идеясы туды жəне іске асырылды. Əңгіме 1995 жылы құрылған Қазақстан халықтары Ассамблеясы туралы болып отыр [5]. 1997 жылы үшінші сессияда осы ұйымның негізгі стратегиясы қалыптастырылды: еуразиялық интеграцияны дамыту, қоғамды демократияландыру жəне жаңа азаматтық бірегейлікті қалыптастыру. Сол отырыста Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ə. Назарбаев мемлекеттік жоғары оқу орындарының əрбір мамандығына ұлттық азшылық өкілдерін 10 пайыздық квота бойынша қабылдау туралы тапсырма берді. 1999 жылы квота тестілеу негізінде жоғары оқу орындарына қабылдаудың жаңа ережелерінің енгізілуіне байланысты жойылды, бірақ квотаның қолданылуының төрт жылында еліміздің жоғары оқу орындарына түрлі ұлт өкілдерінен 7,8 мыңға жуық жас келіп түсті, бұл көші- қон үдерісін тежеудің жəне жақын болашақта көпұлтты зияткерлік əлеуетті құрудың маңызды факторына айналды. Қазақстан Республикасы тəуелсіздігінің он жылдығы қарсаңында өткен жетінші сессияда мемлекеттіліктің қалыптасу жолын атап өтті жəне азаматтарды қазақстандық патриотизм негізінде қалыптастыру міндетін қойды. «Біз Қазақстанды құрдық, ендігі міндет — қазақстандықтарды құру» (Н.Ə. Назарбаевтың жетінші сессияда сөйлеген сөзінен) [5]. Сол кездегі мемлекет басшысы атап өткендей, азаматтық бейбітшілік пен келісім тəжірибесі əлемдік қоғамдастықта құнды деп танылған елге айналған Қазақстанның этносаралық саясатының негізгі нəтижелері, олар:

 елде этностық жəне діни тиесілілігіне қарамастан азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының теңдігін қамтамасыз ететін құқықтық базаның болуы. Бұл қағидат мемлекеттік этносаралық саясаттың негізіне айналды;

 Қазақстан халықтары Ассамблеясы тұлғасында ұлттық саясат пен ұлтаралық диалогты іске асырудың бірегей жəне тиімді тетігі құрылды, соның арқасында барлық жерде этностардың мəдени жаңғыру үдерісі жүріп жатыр, ал Ассамблея олардың жан-жақты диалогын қамтамасыз етеді. Бүгінгі таңда бұл тəжірибені кейбір көрші елдер өздеріне қабылдайды;

 түрлі мəдениеттер диалогы жолға қойылған, Қазақстан негізінен жалпы адамзаттық құндылықтармен көпмəдениетті қоғам ретінде қалыптасты. Қол жеткізген рухани интеграцияның өзегі сөзсіз, көп ғасырлық толерантты жəне инновацияларға ашық қазақ халқының мəдениеті болып табылады. Рухани бірегейлік біздің отандастарымыздың азаматтық жəне саяси бірлігін толықтырады, бұл мемлекет тəуелсіздігін нығайтудың жəне XXI ғасырда қоғамды біріктірудің тағы бір іргетасы болады;

 теңдестірілген тіл саясатына қол жеткізілді жəне Қазақстан — осы мəселелерді өткір қақтығыстар мен күйзелістерсіз шешкен аз елдердің бірі. Ел азаматтарының, əсіресе жастардың мемлекеттік тілді меңгеруінің табиғи үдерісі жүріп жатыр. Қазақстанның тілдік байлығы қазақ мəдениетін байытады жəне көпұлтты Қазақстанның бірлігін нығайтудың маңызды факторы болып табылады;

 еліміздің рухани жаңғыруы, ең бастысы — конфессияаралық келісім мен толеранттылық қамтамасыз етілді. Қазақстандықтардың қазіргі ұрпағына мұра болып қалған рухани саладағы толеранттылық болашақта азаматтық жəне конфессияаралық бейбітшілікті сақтау үшін жақсы негіз болып табылады.

Стратегияда атап өтілгендей, ұлтаралық қатынастарды үйлестіруге: қазақ этностары арасындағы қарым-қатынастардағы толеранттылық пен сенімді нығайту; мемлекеттік тіл мен қазақ халқының мəдениеті төңірегінде топтасқан қазақ этностарының мəдениеттері мен тілдерін одан əрі дамыту; қазақстандықтардың рухани-мəдени тұтастығын қалыптастыру үшін жағдайларды қамтамасыз ету; мемлекеттік тілді əрбір қазақ этносының ішкі мəдениетінің ажырамас элементіне айналдыру негізінде қол жеткізілетін болады. Мемлекеттік жəне ресми тілдер ұлтаралық қарым-қатынас құралы ретінде одан əрі дамудың нақты перспективаларын алатын көптілділікті қалыптастыру болып табылады. Стратегия дұрыс бағытта жетілдірілген жағдайда келесідей нəтижелерге қол жеткізуге болады, олар: ұлтаралық қатынастарды дамыту негізінде қазақстандық бірегейлікті қалыптастыру, қазақстандық патриотизмді, қазақстандықтардың рухани-мəдени қоғамдастығын нығайту, жастардың əрбір кейінгі ұрпағында қазақстандық патриотизмді тəрбиелеу жүйесін құру болып табылады.

Осының барлығы халықаралық білім беру алмасулары саласында қалыптасқан үрдістерге алып келді, өйткені біздің елімізде шетелдік студенттер санының тұрақты өсуінің жетекші факторы Қазақстанның саяси жəне экономикалық тұрақтылығы болып табылады. Осылайша, жақын арада халықаралық байланыстар кеңейіп, жақын жəне алыс шетелдермен халықаралық білім беру алмасуларының тəжірибесі артады. Демек, шетелдік студенттерді кəсіби даярлау мəселесі өзекті бола түсуде. Біздің ойымызша, бұл мəселе шешімін екі бағытта табады:

1) білім беру сапасын арттыру мақсатында оның барлық субъектілері шетелдік студенттердің əлеуметтік-мəдени бейімделуі, кəсіптік білім берудің əдістері мен педагогикалық технологияларын жетілдіру, жоғары оқу орындары оқытушыларының біліктілігін арттыру мəселелерін шешу, шетелдік студенттердің шетелдік мəдени ортаны игеруінің нақты тəжірибесінде;

2) педагогикалық ғылымда, зерттеушілердің назары шетелдік студенттердің кəсіптік білім беруінің этнопедагогикалық компонентінің мəселесіне аударылатын болады.

Тұтастай алғанда, осы интеграциялық үдерістердің қарқындылығы еуразияшылдық тұжырымдамасын іске асыру сипаты мен өміршеңдігімен айқындалатын болады.

Осы орайда, интернацияландыру жүйесінің келесі даму көрсеткіші, ол өзгеріске ұшыраған білім беру, ғылым мен мəдениет мəселелері бойынша БҰҰ-ның «Барлығына арналған білім беру» тұжырымдамасы, яғни «өмір бойы білім алу» деген педагогикалық парадигмаға сəйкес қалыптасады [7]. Өздеріңіз білетіндей, бұл тұжырымдаманың негізгі мақсаты — жоғары білім, үздіксіз білім беру, жоғары оқу орындары үшін ашық жəне ересектерге арналған білім беру құжаттарында қамтылған əртүрлі идеялар мен тəсілдердің синтезі болып табылады. Аталмыш бағдарламаның алға оң басуы қоғамның ең осал əлеуметтік топтары сауатсыз жəне бастауыш білімі жоқ немесе білім беру қызметтеріне қолжетімділігі шектеулі болған əлемдегі саяси жəне экономикалық жағдайға байланысты қамтамасыз ету болып табылады.

Біздің зерттеуіміздің аясында əлемдік қоғамдастықтың стандартты ойлау қабілеті бар тұлға емес, керісінше өзін-өзі тəрбиелеуге дайын, сонымен қатар үздіксіз білім беру қажеттілігін түсінетін білікті маманның жетекші рөлін мойындату ерекше мəнге ие. Бұл өз кезегінде келесі факторларға байланысты деп есептейміз:

1. экономикалық, егер «адами капиталдың» сапасы белгілі бір елдің немесе халықтың мəртебесін анықтаса, ал қызметкердің зияткерлік багажы жаңа білімнің өсуін ынталандыратын жəне оның байлығының көзі болатын болса;
2. мəдени, себебі өзге өркениеттер мен өмір сүру тəсілдерін түсіну этносаралық оқшаулануды жеңуге ықпал етеді, сонымен қатар, басқа халықтарға олардың рухани құндылықтары мен тарихын білу негізінде құрмет көрсетуге тəрбиелейді. Сайып келгенде соғыс пен зорлық-зомбылыққа қарсы бейбітшілік мəдениетін қалыптастыруға əкеледі;
3. технологиялық, қарқынды дамып келе жатқан ақпараттық жəне цифрлық технологияларды меңгеру өмірдің үйреншікті нормасына айналды, ал сауатты пайдаланушы — адамзат қоғамының толыққанды субъектісіне айналады [7].

Сандық жинақтардың сапалық өзгерістерге ауысуының диалектикалық заңының арқасында [8], жақын болашақта шетелдік студенттер санынан олардың Қазақстанның жоғары оқу орындары жағдайында алатын білім сапасына акценттің ауысуын болжауға болады. Осыған байланысты жоғары білім беру саласындағы мемлекеттік саясат элиталықтан бұқаралық жоғары білімге көшу ерекшеліктерін ескере отырып құрылуы тиіс, бұл кезінде əлемдік білім беру кеңістігіндегі жоғары оқу орындары арасындағы бəсекелестікті күшейтті. Сонда көптеген жоғары оқу орындары шетелдік студенттерді даярлауға мүдделі, өйткені олардың саны оқу орындарының қаржылық жағдайына ғана емес, сондай-ақ олардың беделі мен танымалдылығына да байланысты, өйткені бұл алынған білім сапасының халықаралық танылуын куəландырады. Біраз уақыт бұрын Еуропалық студенттер өздерінің туған елінде жоғары білім алуды жөн көрді, мысалы, АҚШ-қа оқуға барғысы келетіндер өте аз болды.

Сондықтан «... болашақта нақты халықтың ұлттық діл есебінен жүзеге асырылмайтын білім беруді интернационалдандыру, нақты тілдің этнолингвистикалық бірегейлігін сақтай отырып, көптілді білім беру, білім беру саласындағы мемлекеттердің заң шығарушы жəне атқарушы органдарының қызметін үйлестіру, үздіксіз білім берудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру жəне білім беру сапасын оның барлық деңгейлерінде арттыру сияқты міндеттерді шешу қажет», — деп Елбасы Н.Ə. Назарбаев өз Жолдауында атап өтті [9].

Жоғарыда айтылған мəселе, қазіргі заман парадигмасын анықтауға мүмкіндік береді, олар:

1. шетелдік студенттер контингентінің жоғары өсу қарқыны;
2. Шығыс Азия аймақтарындағы студенттердің жоғары академиялық ұтқырлығы Қазақстан үшін де маңызды;
3. жоғары білім беру саласындағы ұлттық ынтымақтастық шекарасын кеңейту;
4. халықаралық білім беру бағдарламаларын жүзеге асыруға бағытталған инвестицияларды ұлғайту;
5. сыртқы саясат пен халықаралық байланыс жүйесін дамыту болып табылады.

Зерттеу жұмысын жүргізу барысында, сонымен қатар үрдістерді анықтай отырып, Қазақстанның жоғары оқу орындар жүйесін интернационализацияландырудың келесідей перспективалары аталмыш педагогикалық заңдармен айқындалатынын меңгерген жөн: білімнің қоғам қажеттіліктеріне, оның экономикасы мен ұлттық-мəдени ерекшеліктеріне тəуелділігі; оқуға баратын елді таңдау қоршаған ортаның пікіріне тəуелділігі. Бірінші жағдайда, қазақстандық қоғамның негізгі қажеттіліктері оның əлемдік білім беру кеңістігіне кіруімен жəне интеграциясымен байланысты. Екінші педагогикалық заңның арқасында білім беру субъектілерінің негізгі күш-жігері білім беру сапасын арттыруға бағытталатын болады, бұл өз кезегінде кез келген азаматтың үздіксіз дербес білім алуға дайындығын қамтамасыз етеді, соның нəтижесінде таяу уақытта Қазақстанда шетелдік студенттер контингентінің өсу динамикасын болжауға болады.

Мұның бəрі, білім берудің жаңа гуманистік парадигмасын қалыптастырады. Бұл парадигманы құрайтын элементтер, əрине: білімнің үздіксіз, синкретикалық үдерісі сияқты білім емес, демек «Өмір бойы білім алу» деген педагогикалық идея; екіншіден, білім беру үдерісіне қатысушыларды «субъект-субъект» қатынастар жүйесіндегі оңтайлы өзара іс-қимылды іздеуге тарту, яғни адамның жеке басының даралығына бағытталған маңызды күштерінің оң өсуіне ықпал ете отырып, ең алдымен жеке тұлғаға бағытталған болу керек; үшіншіден, білім беруді бірізділендіру, демократияландыру жəне бірізділік принциптерін іске асыру арқылы адамның ішкі табиғатын қайта құру болып табылады.

Бұл, өз кезегінде, отандық пен шетелдік студенттердің мүдделерімен объективті түрде сəйкес келмейтін, білім беру мазмұнын саралау қажеттілігіне əкелді. Мəселенің оңтайлы шешімі жоғары білім беру мазмұнындағы этномəдени компонентке бөлінген, оқу уақытының көлемін ұлғайту болып табылады. Біріншіден, бұл оқыту тілі мен тілді үйренуге қатысты. Мысалы, тіл өз кезегінде бөлек нəрсе емес; ол міндетті түрде этникалық, мысалы тарих, мəдениет, демек, ана тілі. Қазіргі Қазақстанның этноəлеуметтік жағдайында тілдердің үштұғырлығы (қазақ, орыс жəне ағылшын) идеясы жарияланғанда, бұл жоғары оқу орындарында тілдерді үйренуге бөлінетін оқу уақытының көлемін кеңейту қажеттілігін туындатты. Бүгінгі таңда халықаралық студенттер əдетте орыс немесе ағылшын тілдерін таңдайды. Бұл үрдіс қазақ тілінің мемлекеттік мəртебесі ресми органдардың нақты күнделікті өмірді насихаттау сатысынан доктринаға көшкенге дейін жалғасатын болады.

Шетелдік студенттерді оқытудағы тіл саясаты мəселесінің күрделілігі мен түсініксіздігі: оның бір жағынан, олар оқу тілін таңдауға, екінші жағынан, оны қажетті минимум көлемінде, яғни оқу пəні ретінде оқуға мəжбүр болады. Шет тілінің оқу пəні ретіндегі ерекшелігі оны ана тілінен меңгерудің бірқатар ерекшеліктерімен анықталады. Қазіргі лингвофилософиялық зерттеулерде тіл тек құрал ретінде ғана емес, ойлау мен таным құралы ретінде де, «ой кеңістігі жəне рух үйі» ретінде де қарастырылады [10].

Ана тілі мен шет тілдерін тану мен меңгеру үдерістерінің арақатынасы қазіргі ғылымда белсенді дамып келе жатқан этнопедагогикалық тəсілдің əдіснамалық категориясында жүйелі түрде қарастырылады. Бұл тəсілдің мəні біздің болжамдарымыздағы келесі əдіснамалық негізге жүгінудің логикалық тізбегін анықтайды. Əңгіме шетелдік студенттердің шетелдік мəдени ортада дамуы туралы болып отыр. Шет тілін үйренудегі негізгі міндет — мəдениетаралық қарым-қатынасқа қатысу қабілетін игеру, яғни студенттің сөйлеу-ойлау қызметімен байланысты сөйлеу дағдыларын қалыптастыру болып табылады. Басқа мəдениеттердің өкілдерімен барабар өзара əрекеттесу ретінде түсінілетін адамның шет тілінде мəдениетаралық деңгейде қарым-қатынас жасау қабілетінің жиынтығы қазіргі лингводидактикамен «екінші тілдік тұлға» ұғымы ретінде анықталады [11; 20–24]. Ю.Н. Карауловтың пікірінше, тілдік тұлға «тілді үйренудің барлық аспектілерін қамтиды жəне сонымен бірге адамды зерттейтін пəндер арасындағы шекараны бұзады, өйткені адамды тілден тыс зерттеу мүмкін емес» [12]. Екіншіден, тілдік тұлға — бұл зерттелетін тілдің вербалды-семантикалық кодын, яғни осы тілдің спикерлерінің «əлемнің тілдік бейнесін» жəне адамға жаңа əлеуметтік шындықты түсінуге мүмкіндік беретін «əлемнің ғаламдық (тұжырымдамалық) бейнесін» игеруден тұратын адам қасиеттерінің жиынтығы. Студенттің «өмір үшін», «нақты жағдайларда қарым-қатынас жасау үшін» шет тілін қажет ететін жəне басқа мəдениеттер өкілдерімен тиімді қарым-қатынас жасай алатын «екінші тілдік тұлға» қасиеттерін дамыту, шын мəнінде, шет тілін оқытудың стратегиялық мақсаты болып табылады [13; 14]. Осы аспектілерді бөліп көрсету тілдік тұлға құрылымындағы келесі компоненттерді анықтауға мүмкіндік берді:

1. құндылыққа бағдарланған, яғни тіл — əлемнің тілдік бейнесін жəне ұлттық сипатты қалыптастыру негізінде жатқан жəне тілдік диалогтық қарым-қатынас процесінде іске асырылатын рухани идеялардың иерархиясын қалыптастырады;
2. мəдени компонент ретінде, яғни сөйлеу жəне тілдік емес мінез-құлық ережелеріне байланысты оқытылатын тіл мəдениетінің фактілері болып табылады, олардың білімі қарым-қатынас серіктесін барабар пайдалану жəне тиімді əсер ету дағдыларын қалыптастыруға ықпал етеді;
3. жеке компонент ретінде қарастыру болып табылады.

Бұл тұрғыда, біздің шетелдік студенттердің кəсіби даярлығын дамыту перспективаларымыздың болжамдары Қазақстанның көптілді тұлғаны қалыптастыруға бағытталған шет тілдік білім беру тұжырымдамасын қабылдауына негізделген.

Шетелдік студенттерді кəсіптік даярлаудағы тілдік мəселелердің оң шешімі əлеуметтік- гуманитарлық пəндерді оқыту саласындағы білім беру саясатының сипатын да айқындайды. Бұл жер- де инженерлік, медициналық жəне педагогикалық мамандықтарды даярлауда мемлекеттік тапсырыстың жанданғанына қарамастан, білім беру мазмұнындағы əлеуметтік-гуманитарлық пəндердің үлесі этномəдени білім беруді əлеуметтік-гуманитарлық пəндер мазмұнына интеграциялау есебінен, арнайы жəне қосымша курстарды зерделеу есебінен сағат санын қосу мəселесі болып отыр. Басқаша айтқанда, шетелдік студенттердің білім беру мазмұнының жалпы негіздерінен оны саралауға көшу мəселесін шешу қажеттігінен туындап отыр.

Бірақ мемлекеттік білім беру стандартында қарастырылған оқу жүктемесінің көлемі ақылға қонымды шектеулерге ие болғандықтан, арнайы жəне қосымша курстарды енгізу мүлдем орынды болып көрінбейді. Осыған байланысты шетелдік студенттер үшін шетелдік мəдени ортаны тəуелсіз зерттеу ең қолайлы болып табылады. Бұл үшін, мысалы, электронды оқыту бағдарламаларының əртүрлі нұсқаларын жасауға болады, оларды бос уақытта жеке пайдалануға мүмкіндік беру жəне т. б. Интернетте мемлекеттің қалыптасу тарихына, Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайы мен мəдениетіне арналған түрлі интерактивті алаңдар бар. Осы платформалар мен сайттардың саралануы көрсеткендей, көп жағдайда олар ағылшын жəне қазақ тілдерінде ұсынылған. Олар үлкен сұранысқа ие, бұл шетелдік студенттердің веб-сайттарда қалдырған ой-пікірлерінен көрінеді. Сондықтан, Қазақстанда бірінші жыл оқып жүрген шетелдік студенттер əдетте ерекше қызығушылық танытаты- ны белгілі [15]. Олардың айтуынша, бағдарламалар немесе сайттар материалдары олардың аймақтық жағдайларға əлеуметтік бейімделуін айтарлықтай жеңілдетеді. Яғни, болашақта шетелдік студенттердің шетелдік мəдени ортаны игеруіне бағытталған автономды оқу бағдарламаларының əртүрлі нұсқаларын əзірлеу қажеттілігі туындап отыр.

Қорытынды

Қазақстанның жоғары оқу орындарында шетелдік студенттердің кəсіби даярлығын талдау нəтижесінде келесі даму үрдістерін анықтауға мүмкіндік берді:

• отандық жоғары білім беру жүйесін бірізділендіруге негізделген əлеуметтік-гуманитарлық пəндерді оқытуға арналған оқу уақытының көлемін ұлғайту қажеттілігі;
• шетелдік студенттердің білім мазмұнының жалпы қазақстандық студенттер оқитын бағдарламалармен сəйкестігінің қажеттілігі.

Бұл перспективалар, өз кезегінде, Қазақстанның жоғары оқу орындарында шетелдік студенттерді кəсіптік даярлаудың технологиялық құрамдас бөлігін дамытуды айқындайтын болады. Осы компоненттің даму сипаты жоғары білім беру жүйесіндегі сыртқы байланыстарды басқару саласындағы қазіргі заманғы кəсіптік білім беру жүйесіне тəн педагогикалық инновациялардың жоғары динамизмімен айқындалатын болады. Оқу өнімділігі танымдық байланыстардың көлемі мен қарқындылық тəуелділігіне байланысты. Бұл тенденция шетелдік студенттерді кəсіби даярлау жүйесінде көпмəдениетті білім беру ортасын құру қажеттілігін түсінуге əкеледі. Осы тұжырым, оқыту нəтижелерінің оқытушының шеберлігіне (біліктілігіне, кəсібилігіне) тəуелділігімен байланысты педагогикалық заңдылықпен негізделеді. Сондықтан Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында шетелдік студенттердің кəсіби даярлығының процессуалдық- технологиялық құрамдас бөлігінің қазіргі жай-күйін сипаттайтын, жоғары оқу орындарында шетелдік студенттердің этномəдени білім алуын ғылыми-əдістемелік қамтамасыз етудің фрагментациясы еңсерілетін болады. Сонымен, шетелдік студенттерді жергілікті жағдайларға бейімдеу қиындықтарын жеңудің маңызды факторларының бірі болып табылады. Сондықтан білім беру мазмұнында этномəдени компонентті мақсатты қалыптастыру үшін барлық негіз бар. Басқаша айтқанда, Қазақстанның жоғары оқу орындарында шетелдік студенттерді кəсіби даярлаудың этномəдени аспектісін кеңейту қажеттілігі бар.

Осылайша, халықаралық ынтымақтастық жоғары білім берудің жаһандық жүйесін дамытудың қуатты тетігі болып табылатыны сөзсіз жəне аталмыш мəселелер төменде келтірілген шешімдер жүзеге асқанда өз мəресіне жетеді деген сенімдеміз:

• жоғары білім беру мазмұны мен деңгейінің қоғам экономикасының, саясатының, əлеуметтік- мəдени саласының қажеттіліктеріне сəйкестігі;
• əртүрлі елдер мен аймақтардағы кəсіби дайындық деңгейлерін теңестіру;
• жоғары білім беру саласындағы халықаралық ынтымақтастық пен əріптестікті нығайту;
• елдер мен құрлықтар арасында білім беру мазмұны мен қалыптасатын кəсіби жəне қосымша дағдылар сипаттамасымен алмасу;
• жоғары оқу орындарын, əсіресе дамушы елдерде, оның ішінде халықаралық қорлардан қаржыландыру есебінен дамытуға жəрдемдесу;
• жоғары білім беруді дамыту бойынша білім беру мекемелерінің қызметін үйлестіру;
• «ақыл-даналардың» шетелге кету себептерін жоюға ықпал ете отырып, жоғары білімнің икемділігін, қамтылуын жəне сапасын жалпы арттыруға ықпал ету;
• академиялық ынтымақтастық пен өзара көмек үйлесімінде ғылыми мектептер мен білім беру жүйелері арасындағы бəсекелестікті көтермелеу.

Əдебиеттер тізімі

1. Рамашова Г.Н. Академическая мобильность студентов-иностранцев в вузах Казахстана (этнопедагогический аспект) / Г.Н. Рамашова, Н. Рамашов // Alma Mater. Вестн. высш. шк. — 2012. — № 12. — С. 76–81.
2. Лиферов А.П. Интеграционные процессы в мировом образовании: основные тенденции: науч. изд. / А.П. Лиферов // Magister. — 1999. — № 1. — С. 46–65.
3. Изменчивый «образ языка» в науке XX века / под ред. Ю.С. Степанова. — М., 1995. — С. 7–15.
4. Ассамблея народа Казахстана. Цели и перспективы [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://assembly.kz/ru/
5. Выступление Н.А. Назарбаева на 7-й сессии Ассамблеи народа Казахстана [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://www.akorda.kz/ru/speeches/internal_political_affairs/in_other_events/ vystuplenie-pervogo-prezidenta-elbasy-nanazarbaeva- na-vii-sessii-assamblei-naroda-kazahstana
6. Ensuring lifelong learning for all in Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan and Uzbekistan: country evidence and policy recommendations. — UNESCO, 2020. — 66 p. [Electronic resource]. — Access mode: https://www.gcedclearinghouse.org/sites /default/files/resources/200744rus.pdf
7. Обзор политики членов Организации экономического сотрудничества и развития. Образование в СНГ [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://oecdru.org/obraz.html
8. Сластенин В.А. Педагогика: учеб. пос. / В.А. Сластенин, И.Ф. Исаев, Е.Н. Шиянов. — М.: Академия, 2003. — 576 с.
9. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Новый Казахстан в новом мире» от 27 февраля 2007 г. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://www.akorda.kz/ru/addresses/addresses _of_president/ poslanie-prezidenta-respubliki-kazahstan-nnazarbaeva-narodu-kazahstana-28-fevralya-2007-g
10. Халеева И.И. Основы теории обучения иноязычной речи (подготовка переводчиков): автореф. дис д-ра пед. наук:13.00.02 – «Методика преподавания иностранных языков» и 10.02.19 – «Теория языкознания» / И.И. Халеева. — М., 1990. — 38 с.
11. Елизарова Г.В. Культура и обучение иностранным языкам: учеб. / Г.В. Елизарова. — СПб.: Изд-во «Союз», 2001. — С. 4–7.
12. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность: науч. изд. — 7-е изд. / Ю.Н. Караулов. — М.: Изд-во «ЛКИ», 2010. — 264 с.
13. Философия: всемир. энцикл/ // гл. науч. ред. и сост. А.А. Грищанов. — М.: АСТ; Мн.: Харвест; Совр. литератор, 2001. — 1312 с.
14. Grachev A. The meeting of civilizations: conflicts or dialogue / «For solidarity against the Intolerance, for a dialogue between the cultures»: materials of the International Forum. — Paris, UNESCO, 1996. — P. 23–27.
15. Маликова Н.Р. Национальные интересы России и стран Евразии в контексте обеспечения региональной безопасности СНГ/ ЕврАзийский диалог: исторические связи и перспективы: материалы Междунар. науч.-практ. конф. [Электронный ресурс] / Н.Р. Маликова. — Режим доступа: http://www.hist.msu.ru/Departments/CIS/Conf/Malikova.htm