Тілдік емес мамандық студенттерінің коммуникативті біліктерін дамыту мəселелері

Мақалада қазіргі таңда тілдің адам өміріндегі алатын орны ерекше екенін, сонымен қатар тілдік емес мамандық студенттерінің тілді меңгеру қажеттілігі туралы жазылған. Тілдік емес жоғарғы оқу орын- дарында шетел тілін оқыту өте өзекті сұрақ болып табылуда, заманауи мамандардың жаһандық жəне нақты кəсіби, іскерлік, ғылыми жағдайларда, кəсіби іс-əрекеттерінде шетел тілінде араласудың маңыздылығымен қатар кəсіби жағынан жеке ойлау ерекшеліктерін ескерумен қатар, студенттердің шетел тілінде араласу қабілетін қалыптастыруды көздейді. Оқу үрдісін ұйымдастыру сұрақтарының толық қамтылғанына қарамастан, оқытудың қиындығы шетел тілін меңгеру тілдік ортадан тыс уақытта бірнеше сағатта жүргізіледі. Негізінен, сабақ барысында студенттердің сөйлеу біліктерін да- мыту міндеті көп тіл мен сөйлеу жаттығуларын орындау арқылы шешіледі. Осыған байланысты білім берудің пəнаралық жəне жеке нəтижелеріне ерекше мəн беретін шетел тілінен сабақтан тыс іс- əрекеттердің маңыздылығын атап өту керек. Тілдік емес мамандық студенттерінің коммуникативтік біліктерін қалыптастыру өзекті мəселелердің бірі, өйткені қазіргі əлем талаптарына сəйкес мамандар- ды даярлауға түлектер тек қана кəсіби емес, сонымен қатар қоғамдық, əлеуметтік–мəдени қарым- қатынас тəжірибесін меңгеруі, белгілі бір саладағы білімді ғана емес, сонымен қатар əлеуметтік бастамашылық танытуға, ұжымда жұмыс істеу қабілетін дамытуға қабілетті болуы тиіс. Тілдік емес мамандық студенттерінің шетел тілдерін оқытудың кəсіби-бағытталған негізі бар, сонымен қатар сабақ барысында цифрлы технологиялар кеңінен қолданылуда.

Кіріспе

Мақалаға негіз болған зерттеу ҚР БҒМ Ғылым комитетінің 2020–2022 жылдарына арналған жас ғалымдар үшін гранттық қаржыландыру аясында «Мəңгілік Ел «Ғылыми негіздері» (XXI ғасырдың білімі, гуманитарлық ғылымдар саласындағы іргелі жəне қолданбалы зерттеулер) мақсатымен бекітілген «Цифрлық оқыту технологиялары арқылы техникалық ЖОО интернационалдандыру əлеуетін дамыту» жобасы (жоба ЖТН-і АР08052214) бойынша жүзеге асырылуда. Жоғары білімді интернационалдандыру бойынша жүргізілген зерттеулердің алғашқы талдауы отандық тəжірибенің, соның ішінде халықаралық қызметінің нəтижелерінде студенттердің академиялық ұтқырлығының мəселелерінің бар екендігін көрсетті, бұл академиялық білімді жетілдіру жəне халықаралық тəжірибе жинау құралы ретінде ағылшын тілін білу деңгейінің төмендігі екенін көрсетеді, осыған байланысты халықаралық стандарттарға сəйкес Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында ағылшын тілін шетел тілі ретінде оқыту сапасын арттыру мəселесін қарастыру өзекті болып табылады. Ағылшын тілін оқыту жүйесін жетілдіру техникалық студенттерге арналған шетел тілін оқытудың университеттік бағдарламасы шеңберінде басталып, атап айтқанда, сыныптан тыс уақытта шетел тілінің құзыреттілігін цифрлы технологиялар арқылы дамыту. Сонын ішінде тілдік емес мамандық студенттерінің коммуникативті біліктері өте маңызды орын алуда.

Қазіргі уақытта бүкілəлемнің білім беру саласында өзгерістер болып жатыр, бұл бүкіл адамзаттың ілгерілеуіне байланысты. Себебі əлем тез жəне қарқынды өзгеруде. Технологиялардың өзгеруі, тұрақты дамуы, қоғамдағы демографиялық өзгерістер, əлемдегі қауіпсіздік — осы факторлардың барлығы жаһандық сипатқа ие. Уақыттың қозғалысы білімге де əсер етеді, сондықтан да білім беру жүйелері де өзгеруге тиіс. Қарқынды интеграциялық жəне жаңғырту үдерістерінің қазіргі дəуірінде əрбір ел бейімделуге, əлемдік қоғамдастықта өзінің даму жолын табуға тырысады. Біздің мемлекетіміз жыл сайын барлық жаңа технологияларды игеріп, халықаралық ұйымдардың қызметіне қатысады жəне сыртқы саяси жəне экономикалық қатынастар саласында елеулі табыстар жасайды. Қазіргі уақытта білім мен тиісті практикалық дағдыларды қалыптастыру процесінің тең маңыздылығы мойындалды. Білім берудегі басымдық оқушылардың бар білімдерін іс жүзінде қолдануға дайындығы болуы. Сондықтан да тілдік емес мамандық студенттерінің коммуникативтік біліктерін қалыптастыру өзекті мəселелердің бірі, себебі қазіргі əлем талаптарына сəйкес мамандарды даярлау тек түлектерді кəсіби ғана емес, сонымен қатар қоғамдық, əлеуметтік–мəдени қарым-қатынас тəжірибесін меңгеруі, белгілі бір саладағы біліммен шектелмей, сонымен қатар əлеуметтік бастамашылық танытуға, ұжымда жұмыс істеу қабілетін дамытуға қабілетті болуы тиіс. Тілдік емес мамандық студенттерінің шетел тілдерін оқытудың кəсіби-бағытталған негізі бар.

Əдіс жəне материалдар

Қазіргі əлемде білім беруді қамтамасыз ететін бəсекеге қабілетті маман дайындау. Сондықтан білім беру үрдісі жоғары оқу орындарының түлектеріне білімді біріктіруге, оларды жаңа ақпарат алу үшін қолдануға жəне қоршаған əлемде болып жатқан құбылыстарды түсіндіруге үйрету үшін құзыреттіліктер алуға бағытталуы керек. Еліміздің білім беруді жаңғырту үрдісінің аясында жоғары оқу орны білім алу үшін ғана емес, сонымен бірге нақты іске дайындалу үшін де жүргізілетін міндетіне көшеді.

Кəсіби орта сөйлеуге белгілі бір із қалдыратыны белгілі, ал оны иелену, тиімді қарым-қатынас жасау қабілеті білім мен тəрбиенің көрсеткіші, жалпы адам мəдениетінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Қазақстанның Тұңғыш Президенті — Елбасы Н.Ə. Назарбаевтың пайымдауы бойынша қазіргі заманғы қазақстандық үшін үш тілді білу — əркімнің дербес табыстылығының міндетті шартты. Сондықтан 2020 жылға қарай ағылшын тілін білетін тұрғындар саны кемінде 20 пайызды құрауы тиіс екендігін баса айтып өткен, осыған орай шетел тілін оқып үйренемін деушілердің саны да күннен күнге көбеюде. Сонымен қатар бұл шетел тілінің еліміздің оқу жүйесінде айырықша мəртебеге ие болғандығын айқын көрсетеді. Шетел тілін, соның ішінде ағылшын тілін мектеп қабырғасынан бастап жоғарғы оқу орындарында оқыту жаңа əдістемелерді қолдану қажеттілігін тудырады. Көптілді меңгеру дегеніміз мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғаралық жəне мəдени қарым–қатынастардың аса маңызды құралдың болуы. Мемлекеттің халықаралық байланыстарының сапалық өзгерістері адамның тəжірибелік жəне зияткерлік іс-əрекетінде көптілдік сұранысқа ие болу қажеттілігіне əкелгені мəлім. Еліміздің басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы артып отырған шақта көптілді еркін меңгерген, келешекте білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында пайдалана алатын адамды мектеп қабырғасынан оқытып шығару — қазіргі оқытушылардың міндеті [1].

Осыған орай, білім беру жүйесінде оқытушыларға қойылатын негізгі талаптардың бірі — өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен білігін көрсете алатын, сонымен қатар өз ойы мен пікірін айта білетін полимəдениетті жеке тұлға қалыптастырып, бəсекеге қабілетті ұрпақ тəрбиелеу. Бұл шетел тілі пəн оқытушыларына үлкен жауапкершілік жүктейді. Қазіргі заман талабына сай оқытушы сабақты жоспарлаған кезде үлкен дайындықпен, жаңаша əдіс-тəсілдермен, түрлі тапсырмалармен ізденіс үстінде сабақты түрлендіріп отыруы қажет. Болашақ ұрпақтың дамуы ұстаздардың белсенділігіне, білім деңгейіне, шығармашылық іс-əрекетіне байланысты болмақ.

Психолог-педагогикалық зерттеулерде адамның қарым-қатынасқа бейімділігі жалпы коммуникативтілік деп анықталады. Тіл мəдениетіне жетік болу үшін адамда белгілі бір коммуникативті құзыреттілігі болуы керек. Бұл коммуникативті құзыреттілік комплексін игеру адамның дамуы мен қалыптасуына, қарым-қатынас жасауына көмектеседі [2].

Тілдік норма жетілу міндетіне қол жеткізу үшін студенттің ауызекі сөйлеу тілін, жазба тілін дамытқан жөн. Сөйлеу арқылы ауызекі тіл дамыса, еркін тақырыпқа жазылған мақала, эссе, ой- толғау, əңгіме, мазмұндама, шағын шығарма жазу арқылы жазба тілді де дамытуға болады.

Тіл ғылымдарының ғалымы М.Балақаевтың түсіндіруі бойынша: «Тіл дамыту дегеніміз — тілдік норманың жетілуі, ширау, даму дəрежесі» [3]. Осы мақсатты алға қоя отырып, студенттердің құзыреттілігін арттыру мақсатында коммуникативті біліктері туралы ғылыми жұмыстарды зерттеуді жөн көрдік. Студенттің тілін дамыту мақсатында лексикалық жəне грамматикалық тұлғаларды меңгерте отырып, оларды сөйлемде қолдану дағдыларын қалыптастыру əдіс-тəсілдерін белсенді қолдануға жағдай туғызу жолдарын қарастырдық. Сөйлеу үшін студенттің жеткілікті белсенді қоры жеткілікті емес, ол қорды əрі байланыстырып сөйлем құрау заңдылықтарын студентке ереже түрінде емес, тəжірибе түрінде меңгертіп, дағды қалыптастыру қажет.

Қазіргі жоғарғы білім беру орындарында заман талабына сай білім мазмұнын, оның құрылымдық жүйесін жаңарту білім реформасының басты талабы. Əр оқытушы өзінің жұмысында осы талапқа сəйкес студенттердің белсенділігі мен танымдық іс-əрекеттері арқылы, олардың сөйлеу дағдысын дамыту, қажетті жағдайларда шешім қабылдайтын жеке тұлғаны қалыптастыру, оқытудың жаңа технологияларын енгізе отырып, білім беру жолдарын қарастыруы керек.

Ғалымдардың бірқатар зерттеулерінен тілдік емес мамандықтарының көптеген студенттері қарым-қатынаста жалпы жəне сөйлеу мəдениетінің, ауызша жауаптардың дамуының төмен деңгейін анықтайды. Бұл оқытылатын арнайы пəндердің ерекшелігіне байланысты, олардың тілі стандартталған, оқу іс-əрекеті негізінен сабақта не сабақтан тыс уақытта өтеді, ал тұлғааралық қарым-қатынас мамандандырылған. Əрине, ауызша қарым-қатынас дағдылары, сондай-ақ студенттер арасындағы қарым-қатынастың эмоционалды аспектісі дамуды қажет етеді.

Ғылыми зерттеулердің нəтижелері тілдік емес жоғары оқу орындарын бітірушілердің коммуникативті құзіреттілігінің жеткіліксіз деңгейі болашақта қарым-қатынаста, тұлғааралық қатынастарды орнатуда, ауызша жəне вербалды емес құралдарды қолдана отырып дауды дұрыс жүргізуді, өз пікірін қорғауды, сендіруді, дəлелдеуді, іске асыруға қол жеткізуді білмеуі айтарлықтай қиындықтарға алып келеді.

Сондықтан коммуникативтік құзыреттілік қарым-қатынас саласындағы белгілі бір білім деңгейін жəне қарым-қатынастың сəттілігін қамтамасыз ететін практикалық дағдыларды (əлеуметтік қабылдауды меңгеру, түсіну, көру ғана емес; қарым-қатынаста «өзін таныстыру»; психологиялық тұрғыдан өз сөзін оңтайлы құру, яғни сөйлеу жəне сөйлеу емес қарым-қатынас дағдыларын меңгеру) дамытатын маман қалыптастыру үшін қажет. Негізгі жалпы білім беру бағдарламаларын меңгерудің мемлекеттік стандарттарға сəйкес жеке нəтижелеріне қойылатын негізгі талаптары: əлеуметтік- пайдалы білім беру, шығармашылық жəне басқа да іс-əрекеттегі қарым-қатынаста ересектермен жəне кіші жастағы балалармен қарым-қатынасқа түсетін коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыру болып табылады [4].

Қарым-қатынас біліктері — бұл адамның басқа адамдармен қарым-қатынас жасау қабілеті, алынған ақпаратты дұрыс түсіндіру, сонымен қатар оны дұрыс беру. Бұл біліктер күнделікті көптеген адамдармен қарым-қатынас жасау қажет болған кезде қоғамда өте маңызды. Кейбір мамандықтар оларға көбірек назар аударуды талап етеді, өйткені белгілі бір қызмет түрлерінде жұмыстың негізгі əдісі байланыс болып табылады: бұл журналистика, психология, педагогика, əлеуметтану жəне т.б. алайда, кəсіби қажеттіліктер қарым-қатынас дағдыларының маңызды себептерінің аз ғана бөлігі болып табылады. Өйткені, кез келген адам психологиялық қанағаттану, əлеуметтік іске асыру жəне өмір сүру үшін сөйлесу керек.

Педагогтың еңбегінің тиімділігі қарым-қатынас жасау қабілетімен тығыз байланысты екені белгілі. Педагогикалық қарым-қатынастың негізінде мынандай біліктер жатыр: жағдайды бағалай білу, топпен байланыс орнату, баланы дұрыс түсіну жəне т.б. Мұның барлығы кəсіби шеберліктің құрамдас бөлшегі жəне коммуникативті компоненттің жемісті болуын қамтамасыз етеді. Заманауи педагогты даярлау бүгінгі күнде білім алушының коммуникативті іс-əрекет қабілеттерін, əлеуметтік жəне кəсіби рөлдерін құзыреттілікпен жəне жауапкершілікпен орындау мүмкіндіктерін ашу процесі болып қарастырылады.

Бүгінгі таңда бəсекеге қабілетті маманның сапалы дайындығын толық көлемде қамтамасыз ету мүмкін емес, өйткені елімізде кəсіби білім алудың қазіргі процесі құзыреттілікті дамытуға емес, белгілі бір білім мен дағдыларды дамытуға бағытталғаны мəлім, ал əлемнің барлық дамыған елдерінде оларды біріктіруге жəне қолдануға бағытталған. Бұл құзыреттіліктерді жаңа білім алу жəне қоршаған əлемде болып жатқан құбылыстарды түсіндіру үшін қолдану. Құзыреттілік тұжырымдамасы күрделі практикалық тапсырмаларды орындаумен байланысты, олардың орындалуы белгілі бір білім мен дағдыларды ғана емес, сонымен қатар осы білім мен дағдыларды, эмоциялар мен қатынастарды қолдану үшін қажетті стратегиялары мен күнделікті іс-əрекеттерді қажет етеді. Сондықтан құзыреттілік тұжырымдамасына танымдық, мотивациялық, этикалық, əлеуметтік жəне мінез-құлық компоненттері кіреді. Бұл оқыту нəтижелерін (білім мен дағдыларды), құндылық бағдарларының жүйесін, əдеттерді білдіреді.

Коммуникативтік құзыреттілік — адамдармен қарым-қатынас жасау, тез жəне нақты іскерлік жəне достық қарым-қатынас орната білу, коммуникация (қарым-қатынас) саласында жақсы хабардар болу жəне білімді іс жүзінде жүзеге асыра білу. Коммуникативті құзыреттілік қарым-қатынастың тиімділігі ретінде: қарым-қатынас мақсаттарына, салалары мен жағдайларына сəйкес келетін сөйлеу қарым-қатынасына қабілеттілік жəне нақты дайындық, сөйлеу əрекеті мен сөйлеу əрекеті кезінде анықталады жəне оған мыналар кіреді:

•  сөйлеу нормаларын, тілдің функционалдық қолданылуын білу;
•  сөйлеу дағдылары мен дағдылары;
•  іс жүзінде-коммуникативтік дағдылар: жағдайға сəйкес тілдік норманы таңдау; кіммен, қашан жəне қандай мақсатта сөйлейтінімізді ескере отырып, тілдік қарым-қатынас дағдылары.

Коммуникативтік құзыреттілік белгілері:

1. өзара əрекеттесуде жылдам жəне дəл бағдарлау;
2. белгілі бір жағдай аясында бір-бірін түсінуге ұмтылу;
3. контактіні орнату тек бизнеске ғана емес, серіктеске де қатысты;
4. өзіне деген сенімділік, жағдайға сəйкес келеді;
5. жағдайға ие болу, бастама көтеруге дайын болу;
6. қарым-қатынаста үлкен қанағаттану жəне қарым-қатынас процесінде нейропсихикалық шығындарды азайту;
7. əр түрлі мəртебелік-рөлдік позицияларда тиімді қарым-қатынас жасай білу.

Коммуникативті құзыреттілік келесі компоненттерді қамтиды:

•  тілдік компонент (лексикалық жəне грамматикалық дағдыларды қалыптастыру);
•  сөйлеу компоненті (сөздің мағыналық, логикалық құрылысы, өз ұстанымын дəлелдей білу, пікірталас жүргізу, сұрақтар қою, тыңдау, байланыс орнату);
•  оқу-танымдық компонент (ақпаратпен жұмыс істей білу);
•  əлеуметтік-мəдени компонент (ынтымақтастық жағдайындағы қарым-қатынас мəдениеті, серіктесті тыңдай білу, оның позициясын қалыптастыру жəне оны тұжырымдау);
•  этикет жəне жалпы мəдени компонент.

Коммуникативтік технология деп оқуға қатысушылардың барлығын жəне мүмкін болған құрал- жабдықтар мен ақпараттарды қатыстыра отырып өзара белсенді тілдік қатынас əрекетіне қатысу негізінде оқу үрдісін құруды айтады. Оның жетекші əдісі — тілдік өзара қарым-қатынас, бұл қарым- қатынаста келесі жұмыс түрлері қолданылады: ынтымақтастықта оқу, жұптық оқыту (студенттердің екеуара бірін-бірі оқытуы), топтық құрамда жұмыс істеу (топтардың құрамы өзгеріп отыруы шарт), оқу тілдік диалог (өзара пікір алысу). Коммуникативтік технологияда басқа жұмыстар тілдік қарым- қатынас бағдарға бағытталып, тілдік қарым-қатынас алдыңғы орынға шығарылады. «Коммуникация» сөзінің негізгі мазмұны — жалпы қарым-қатынас, араласу, хабарласу, байланыс деген сияқты мағынаны білдіріп, адамдардың арасындағы қарым-қатынасты, өзара түсінушілікті көрсетеді. Осыдан «коммуникабельдік», түсінушілік деген сөздер мен ұғымдар пайда бола бастады. Коммуникация ұғымы қарым-қатынас, өзара байланыс дегенді білдіреді.

Коммуникативтік оқыту технологиясы пікір алысуға негізделген əдістеме ретінде қарастырылады. Ол, адамдар тілді сөйлем түрінде қолданғанда ғана бірін-бірі түсініп, пікірлесе алуын көрсетеді. Студенттерді белгілі бір дəрежеде сөйлеуге, өз ойын басқаға жеткізе алатын, біреудің сөйлеген сөзін, жазғанын түсіне алатын дəрежеге жеткізу үшін, алғашқы сабақтан бастап сөйлем түрінде үйретілуі тиіс. Себебі, жеке атау тұлғалы сөздер де, грамматикалық формалар да өзара бір-бірімен байланысып, сөйлем құрамына енгенде ғана тұтас аяқталған ойды білдіре алады.

Қарым-қатынас əрқашан басқа адамға бағытталған. Өзара əрекеттесудің бір немесе басқа түрі байланыс екенін анықтау үшін келесі төрт өлшемге сүйенуге болады:

•  бірінші критерий: қарым-қатынас басқа адамға назар аударуды жəне қызығушылықты білдіреді, онсыз кез келген өзара əрекеттесу мүмкін емес. Көзге қарау, басқаның сөздері мен іс- əрекеттеріне назар аудару субъектінің басқа адамды қабылдайтынын, оған бағытталғанын көрсетеді,
•  екінші критерий — қарым-қатынас дегеніміз басқа адамның немқұрайлы қабылдауы ғана емес, ол əрқашан оған деген эмоционалды көзқарас,
•  қарым-қатынастың үшінші критерийі — серіктестің назарын өзіне аударуға бағытталған бастамашылық актілер. Қарым-қатынас өзара процесс болғандықтан, адам өзінің серіктесі оны қабылдайтынына жəне оның əсеріне қатысты екеніне сенімді болуы керек. Өзгелердің қызығушылығын оятуға, қарым-қатынастың ең тəн сəтіне назар аударуға деген ұмтылыс.
•  қарым-қатынастың төртінші критерийі - адамның серіктес көрсеткен көзқарасқа сезімталдығы. Серіктес қарым-қатынасының əсерінен олардың белсенділігінің өзгеруі мұндай сезімталдықты айқын көрсетеді.

Студенттердің сабақта айтылған хабарлардың мағынасын түсінуі, олардың түпкі мақсатын та- нып білуі жəне өзінің жеке мақсатын іске асыруы өте маңызды іс. Бұл біліктілік коммуникативтік біліктілік деп аталады. Оқытудағы коммуникативті біліктілік деңгейді Германияның оқу бағдарламасын жасаған Г.Нойнер, Г.Хунфельд неміс ғалымдарының түсіндіруі бойынша: коммуникация тіл жəне іс-қимыл (күлу, дауыс ырғағы сияқты) əрекеттер арқылы жүзеге асады. Бұл əрекет ал- дын-ала жоспарланған, дайындалған болуы немесе жоспарланбаған болуы мүмкін. Əдетте сабақ үстінде дайындалған, жоспарлы сөйлеу коммуникациясына көп көңіл бөлінеді.

Осы аталған коммуникативтік білікке қалай қол жеткізу жолын іздестіруші əдіскер Е.И. Пассовтың пікірінше, тілді оқытуда мына жайттарды ескергенде коммуникативтілікке ие бола- тынын байқаймыз:

1. Коммуникативтік сипаттағы оқыту тəсілдерін пайдалану;
2. Арнайы жаттығулар жасау;
3. Бүкіл оқу процесін мақсатты түрде ұйымдастыру;

Соның ішінде: 1. Коммуникативтік сипаттағы оқыту тəсілдерін пайдалану — студенттерге тілді үйрету барысында ауызша сөйлеу тілін жетілдіру үшін тиімді əдіс-тəсілдерді қолдануды білдіреді.

2. Арнайы жаттығулар жасау, яғни бұл ауызша тілін дамыту үшін арнайы берілген жаттығуларды орындау. Жаттығуларды орындау барысында тілді үйренуші көптеген кедергілерден өтеді жəне оқытушыдан кеңес алу мүмкіндігі бар.

3. Бүкіл оқу процесін мақсатты түрде ұйымдастыру. Əрине, қандай жұмыс, қандай белгілі бір процесс болмасын алдына мақсат қойып, сол мақсатқа жету үшін талпынады, жұмыс жасайды [5].

Коммуникативті білім — бұл əдістер мен құралдар туралы білім өзара іс-қимыл, қоршаған адам- дармен (білім туралы сөйлеу құралы ретінде қарым-қатынас, ауызша жəне вербалды емес қарым- қатынас түрлері, маңыздылығы туралы тиімді өзара əрекеттесу үшін ауызша сөйлеу компоненттерін дамыту ересектермен жəне балалармен). Қарым-қатынас дағдылары — сөйлеуді түсіну қабілеті айналасындағы адамдар жəне олардың сөйлеуін олар үшін түсінікті ету, сөйлеу қабілеті өз сезімдерін, ойларын, жоспарларын, тілектерін, сұрақ қою жəне т.б. ауызша жəне ауызша емес қарым-қатынас құралдары. Коммуникативті қабілеттер — баланың жағдайы мен мəлімдемесін түсіну қабілеті қарым- қатынас жағдайындағы басқа адам, сөйлеу қабілеті ауызша жəне вербалды емес нысандарда болып жатқан жағдайға өзінің көзқарас қарым-қатынасы.

Тілдік емес мамандық студенттерінің шетел тілдік коммуникативті құзыреттілігі ретінде шетел тілінде қарым-қатынас жасау жағдайында өзара іс-қимыл жасайтын тұлға, оның халықаралық мобильділік пен интеграциядағы көп мəдениетті кеңістіктегі мəдениетаралық кəсіби диалогты жүзеге асыруға қабілетті екендігін түсінеміз.

Тілдік емес мамандық студенттерінде шетел тілдік коммуникативті құзыреттілікті қалыптастыру жəне дамыту, келесі құзыреттілік түрлерін қалыптастыруды жəне дамытуды қамтиды:

•  лингвистикалық құзыреттілік — лексикалық бірліктерді мағыналы айтуда лексикалық бірліктер мен грамматикалық ережелерді білу, сондай-ақ ауызша жəне жазбаша түрдегі пікірді білдіру жəне қабылдау үрдісінде ережелерді қолдану мүмкіндігі;
•  сөйлеу құзыреттілігі — сөйлеу мінез-құлық ережелерін білу, тілдік формалар мен құралдарды таңдау жəне оларды əлеуметтік-мəдени жəне қатысушылардың мақсаттарына, қарым-қатынас жағдайына жəне əлеуметтік мəртебесіне байланысты кəсіби қарым-қатынас үрдісінде қолдану;
•  талдау құзыреттілігі — мəтіннің мазмұндық мəнін жəне байланыс үрдісінде логикалық тұрғыдан жасалған мəлімдемелерді құруға мүмкіндігі;
•  стратегиялық құзыреттілігі — тілдік құралдардың жетіспеушілігімен мəдениетаралық бағдарланған қарым-қатынас жасау үшін тиісті қарым-қатынас жағдайларын, вербальды жəне вербальды емес коммуникациялық стратегияларды қолдану мүмкіндігі;
•  əлеуметтік-мəдени құзыреттілігі — кəсіби мəдениетаралық қарым-қатынас үрдісінде басқа ұлттар мəдениеті мен ғылымының жетістіктерін дұрыс қабылдау, түсіну жəне бағалау қабілеті;
•  əлеуметтік (прагматикалық) құзыреттілігі — тілдік тұлғаның белгілі бір коммуникациялық жағдайдың шарттары мен мақсаттарына байланысты қарым-қатынастың тиісті əдісін таңдауға қабілеттілігі ретінде, байланысқа қатысушылардың коммуникативті ниетіне сəйкес мəлімдеме жасау;
•  лингвистикалық (пəндік, арнаулы) құзыреттілігі — арнайы пəндік қызметтің нақты саласы бойынша мəтіндерді қабылдау жəне қалыптастыру мүмкіндігі, шетел тілдерінде жалпы ғылыми жəне арнайы лексикамен жұмыс істеу мүмкіндігі, белгілі бір мақсаттарға арналған тілдік сөз тіркестерін мəтіндік материалдарын қарастыру, сыни қайта қарау жəне орындау;
•  əлеуметтік-саяси құзыреттілігі — азаматтық-құқықтық мінез-құлық нормаларын ескере отырып, лингвистикалық көпмəдениетті кеңістікте жүру қабілеті.

Коммуникативтік біліктер жəне коммуникативтік қабілеттер коммуникативті əрекетте көрінеді. «Коммуникативті іс-əрекет» ұғымы «коммуникативті мəдениет» ұғымымен тығыз байланысты, ол туралы идеяларды, сөйлеу мінез-құлық нормаларын, сөйлеу этикетін қамтиды. Коммуникативтік дағдылардың жетілмегендігі еркін байланыс үрдісіне кедергі келтіреді, теріс əсер етіп, білім алушының жеке дамуы мен мінез-құлқы, оның дамуына ықпал етпейтін сөйлеу жəне танымдық іс- əрекет. Еркін байланыс үрдісіне жиі кездесетін жоспарланбаған байланыс əңгіме, ақпарат алмасу.

Оқытушы тілдік емес жоғары оқу орындарында шетел тілдерін оқытудың практикалық мақсатының екіжақтылығын: болашақ маманның коммуникативтік қабілетінің кəсіби-іскерлік жəне əлеуметтік-мəдени бағдарының үйлесімін ескеруі тиіс. Кез келген арнайы, соның ішінде техникалық тілді меңгерудің күрделілігін жəне ғылыми-техникалық тілдің терминдік жүйесінің терең əртараптандырылуын жəне оның функционалды-стилистикалық əртүрлілігін ескеру қажет. Осылайша, оқытушы екі міндетті жүзеге асыра алуы керек: жалпы шетел тілдік коммуникативтік құзыреттілікті дамыту жəне арнайы шетел тілдік коммуникативтік құзыреттілікті дамыту. Осы коммуникативті құзіреттіліктерді дамыту адамның іскерлік жəне ғылыми бағыттағы мəдениаралық қарым-қатынас жағдайларына қатысуға өнімді қабілеті мен дайындығын қалыптастыруды қамтамасыз етеді.

Нəтижелер

Тілдік емес мамандық бойынша студенттің шетел тілдік коммуникативті құзыреттілігін дамыту, кəсіби білім беруді ынталандыру арқылы халықаралық білім беру кеңістігін біріктіру тұрғысында шетел тілін білу дағдыларын дамытуға бағытталған тілді үйренуге көмектеседі. Сондықтан бүгінгі таңда тек қана көрсетіліп отырған құзыреттілікті дамытуға ғана емес, сонымен қатар жаңа педагогикалық қорларды дамытуға жəне іске асыруға қажеттілік бар болашақ маманның университетте оқыған кезде жəне қазіргі заманғы қоғамның талаптарына сай кəсіби өзін-өзі тану мақсатында шетел тілін пайдалануға дайын екендігін атап өту керек.

Осылайша, тілдік емес университеттердің студенттері арасында шетел тілдік коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыру үшін келесі ережелерге сүйене отырып оқу үрдісін жетілдіру жəне өткізу қажет:

1. Таңдалған кəсіби жолдың маңыздылығын түсіну, студенттердің ақыл-ой өрісін кеңейтуге жəне дамытуға ынталандыру, тілдік, мəдени жəне əлеуметтік білім саласындағы өзін-өзі жетілдіруді ынталандыру.
2. Негізгі пəн ретінде шетел тілін үйренемін деген қызығушылықтары бар студенттердің кəсіби қажеттіліктері мен мүдделерін ескеру. Тілді үйренуге деген қызығушылық, оқытудың маңызды қағидаларының бірі болып табылады, сондықтан студенттерге шетел тілін кəсіби салада ғана емес, сондай-ақ өмір мен ойын-сауық саласында тиісті ақпаратты алу құралы бола алатындығын көрсету керек.
3. Болашақта кəсіби қызметтің жағдайына жақын коммуникативтік міндеттерді модельдеу жəне қайта құру, бұл білім беру жəне зерттеу қызметін жүзеге асыру арқылы шетел тілінде маңызды ақпаратты пайдалануға ынталандыру болып табылады.
4. Нақты коммуникативтік тапсырмаларды шешумен қатар, тілді қолданудың белгілі бір мысалдарын коммуникациялық құрал ретінде ғана қарастырмай, маманның бəсекеге қабілеттілігінің көрсеткіші ретінде көрсету.
5. Студенттің «ақпараттық мобильді» болуы шетел тіліндегі тиісті ақпаратты меңгерілетін тілінде бастапқы деректерден алу үшін керек.
6. Басқа пəндермен бірге пəнаралық интеграцияны енгізу, лингвистиканың логикалық байланыстарын педагогика, психология, тарих, философия, мəдениеттану, аймақтану жəне т.б. мəліметтерімен таныстыру.
7. Əлеуметтік желілермен жұмыс жүргізуде. Шетел тілінде қарым-қатынас жасаудың əлеуметтік желілерде ең үлкен əлеуеті бар, əр түрлі топтар мен диалогтарда студенттердің тілдік білімін жақсарту үшін күшті ынталандыру болып табылатын, сабақтан тыс уақытта шетел тілі өз бетімен оқуға мүмкіндік беру қажет, сонын ішінде клуб, үйірме, олимпиадаларға қатыстыру.
8. Түпнұсқада кітап оқып, фильмдер мен теле бағдарламаларды көруге болады. Студенттердің тілдік дайындықтарының ажырамас бөлігі шетел тіліндегі əдебиеттермен танысу болып табылады, сонымен қатар білім беру жəне арнайы əдебиеттерден басқа студенттерді басқа да ақпарат көздерімен жұмыс істеуге ынталандыру қажет [6].

Болашақ мамандардың шетел тіліндегі коммуникативті құзыреттілікті игеруі олардың оқу іс- əрекетін белгілі бір ұйымдастыруды қамтамасыз етеді, яғни оқытушы оқытудың əр түрлі формалары мен əдістерін өз қызметіне еркін енгізуі керек: жеке жəне топтық, сабақ жəне сабақтан тыс. Осылайша, бірнеше іріктеу қағидаты бойынша құрылған оқыту диалогтарын қолданған жөн; кəсіби- іскерлік қарым-қатынас жəне ғылыми қарым-қатынас жағдайларын модельдеу (шетел тіліндегі жағдайда кəсіби қызметті еліктейтін рөлдік жəне іскерлік ойындар); кəсіби эссе жазу (берілген немесе өздігінен таңдалған тақырып бойынша ғылыми сипаттағы шығармашылық сөйлеу жұмысы — инженерия мен технология саласындағы инновациялар мен өнертабыстар — ғылыми дискурстың жанрын бейнелейді жəне жаңа білімді вербализациялау жəне идея — гипотезаны дəлелдеу арқылы зерттеу мақсатын жүзеге асырады); жоба əдісі жəне т. б.

Əрбір коммуникативті жағдай ерекше болып табылады жəне қарым-қатынас жағдайларын (шектеулі немесе шектеусіз уақыт; тікелей немесе жанама қарым-қатынас əдісі; ресми немесе бейресми сипат) жəне қарым-қатынасқа қатысушылардың сипаттамаларын (олардың əлеуметтік мəртебесі, көңіл-күйі, бір-біріне жəне сөйлеу объектісіне қатынасы, белгілі бір тақырыпта сөйлесуге деген ықылас немесе құлықсыздық, сайып келгенде, білім деңгейі, яғни қабылданған қарым-қатынас нормаларын сақтау қабілеті немесе қабілетсіздігі) ескеруді қамтиды. Əдетте, коммуникативті жағдайдың ерекшеліктеріне немқұрайлы қарау коммуниканттар арасындағы түсініспеушіліктің себебі, кейде мəдениетаралық қақтығыстардың себебі болып табылады. Осыған байланысты коммуникативтік дағдылар тренингтерін қолдануды ұсынамыз. Мұндай тренингтерге шетел тіліндегі коммуникативті жаттығулар ғана емес, сонымен қатар студенттердің кез-келген жағдайда ыңғайлы əл-ауқатын, икемділігін, эмоционалды тұрақтылығын жəне өзін-өзі реттеу қабілетін дамытуға көмектесетін психологиялық жаттығулар кіреді.

Шетел тіліндегі коммуникативті құзыреттілікті қалыптастырудың оңтайлы əдістерінің бірі — бұл студенттердің кəсіби қызметінің əр түрлі аспектілерін модельдейтін жəне кəсіби қызмет пəнін жан-жақты қолдануға, олардың шетел тіліндегі сөйлеуін жетілдіруге, сондай-ақ шетел тілін кəсіби қарым-қатынас құралы ретінде толық меңгеруге жағдай жасайтын практикалық сабақ жəне зерттеу пəні. Шетел тіліндегі іскерлік ойынның мəні оның негізгі мақсатын анықтайды, яғни студенттердің шетел тілдік құзыреттілігін қалыптастыру. Ойынның негізгі мəселесі мен тақырыбын анықтау мақсатты нақтылайды, оны студенттердің кəсіби қызметінің белгілі бір аспектілеріне жəне шетел тіліндегі қарым-қатынас жағдайында кəсіби сипаттағы нақты проблемалық мəселелерді шешуге бағыттайды. Іскерлік ойын проблемасы студенттердің болашақ кəсіби іс-əрекетінің негізгі сəттерінің бірін көрсетуі керек, бұл кəсіби дағдылар мен дағдыларды игеру қажеттілігімен, оларды пайдалану тəжірибесімен жəне бірлескен қызмет мəселелерін шешуде кəсіби құзыреттілікті қалыптастырумен байланысты. Іскерлік ойынның тақырыбы оқу бағдарламасына сəйкес оның маман даярлаудағы тиімділігін ескере отырып анықталады.

Іскерлік проблемалық-ситуациялық ойын жəне диалогтар болашақ маман жұмысының пəндік, əлеуметтік-мəдени жəне ситуациялық-психологиялық ұқсастығын жүйелі түрде жаңғыртады. Оқу жұмысының мұндай түрлерінде жаңа пəнаралық білім жеке мағынаға ие болады, ал жеке, жұптық, топтық жəне ұжымдық кəсіби шетел тілі қызметі жеке коммуникативті компоненттерді маманның жеке басының ажырамас бөлігіне біріктіреді, оның коммуникативті санасын, арнайы шетел тіліндегі коммуникативті құзыреттілігін қалыптастырады, оның коммуникативті ауызша жəне вербалды емес мінез-құлқын құрметтейді. Шетел тіліндегі сөйлеу əрекетін əлеуметтік-кəсіби мəселелерді шешу құралы ретінде пайдалану жағдайында қайталама коммуникативті тұлғаның нақты кəсіби қасиеттері жетілдіріледі: оның кəсіби мотивациясы, кəсіби сана мен ойлау.

Көптеген əдістердің қолданылуы студенттердің шетел тілдік коммуникативтік біліктерін дамыту əдістемесін атап өтуге болады. Қазіргі таңда оқытушылар сабақ барысында жəне сабақтан тыс уақытта көп əдістерді қолданады. Интерактивті əдістеме білім алушылардың келесі мақсаттарына жетуге мүмкіндік береді:

1. олар мол мағлұмат алып, өздері айтқан пікірге логикалық түсініктеме беруге жол ашады;
2. өз пікірлерін терең ойланып айта алатын болады;
3. мəселені талқылаған кезде бұған дейін алған, тəжірибеде жинақтаған білім қорын пайдалана алады;
4. бір-бірінен жаңа мағлұматтар ала отырып, білімін толықтыра алады;
5. шындыққа көз жетуі үшін дəлел іздеп, ойын анықтап көрсете алады.

Қорытынды

Шетел тілдік коммуникативтік біліктерді дамыту мəселесі білім берудің маңызды мəселелерінің бірі болып табылады, өйткені коммуникативтік біліктер адамның басты іс-əрекетінің бірі ретінде тұлғаның қалыптасуының маңызды факторы ретінде студенттің кəсіби құзыреттілігін дамытудың негізгі шарты ретінде пайдалануы мүмкін. Көп қырлы бола отырып, қарым-қатынас үрдісі: жеке тұлғаны қалыптастыру мен дамытуды; қоғам мен қоғамдық қатынастарды дамытуды; жеке тұлғаны əлеуметтендіруді қамтиды; адамдардың өзара іс-қимылының қоғамдық тəсілдерін құру жəне дамыту, эмоциялар алмасу, қызмет алмасу, ақпарат алмасу, оқыту, шеберлік пен дағдыларды беру, өзіне, басқа адамдарға жəне жалпы қоғамға қарым-қатынасты қалыптастыру.

Коммуникативтік біліктердің құрылымы ғылыми əдебиеттерге теориялық талдау барысында анықталды, осы жұмыстың нəтижесінде коммуникативтік біліктер — бұл өз ойын дұрыс, сауатты, түсінікті түсіндіру жəне оларды дұрыс қабылдау шеберлігі, бұл тұлғаның жоғары теориялық жəне практикалық дайындығына негізделген, шындықты көрсету жəне түрлендіру үшін білімді шығармашылықпен пайдалануға мүмкіндік беретін саналы коммуникативтік іс-əрекеттер кешені.

Екінші коммуникативті кəсіби тұлғаны дамыту үшін оқытушы, біздің ойымызша, əдістер мен педагогикалық технологияларды логикалық ретпен қолдануы керек (мысалы, дайын мини-диалогты оқу жəне аудару, мини-диалогты құрастыру жəне көбейту; мамандық бойынша үлкен диалогты оқу жəне аудару, диалогты құрастыру жəне көбейту; рөлдік жəне іскерлік ойын; жоба əдісі жəне т.б.) немесе оларды топтағы студенттердің тілдік дайындық деңгейіне (төмен, орташа, жоғары), студенттік ұжымдағы жалпы психологиялық климатқа байланысты біріктіру. Тілдік емес жоғары оқу орнында шетел тілін үйренудің негізгі сəттері мен алғашқы қадамдарының бірі мотивацияны құру деп санаймыз жəне осы негізде жоғарыда аталған əдістерді инженерлік-техникалық мамандықтар студенттерінің шетел тіліндегі коммуникативтік құзыреттілігін дамыту үшін тиімді пайдалануға болады.

Сонымен, тілдік емес мамандық студенттерінің шетел тіліндегі коммуникативті құзыреттілігін дамыту қажет, өйткені бұл олардың əлеуметтік-кəсіби жəне мəдени салалардағы жетістіктеріне ықпал етеді: іскерлік жəне ғылыми байланыстар орнатуға, мəмілелер жасауға, халықаралық деңгейде корпорациялар құруға мүмкіндік береді; интеграциялық экономикалық жəне ғылыми-техникалық процестерді жеделдетеді; ақпараттық жəне білім беру кеңістіктеріне қолжетімділікті қамтамасыз етеді; бұл арнайы пəндермен қатар, жеке тұлғаның кəсіби қасиеттерін (кəсіби ойлау жəне кəсіби сана) қалыптастырудың тиімді құралы, осыған байланысты өзін-өзі жетілдіру мен өзін-өзі тəрбиелеудің қажетті шарты болып табылады.

Қорыта келгенде, тілдік емес жоғары оқу орындарының студенттері арасында кəсіби шетел тілдік коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыру болашақ кəсіби лингвисті қалыптастыру мен дамытудың іргетасының бірі екені сөзсіз, ол осы мамандық бойынша түлектің бəсекеге қабілеттілігін арттырады. Осындай профилді болашақ маманның құзыреттілігін қалыптастыру оның өмірінің əр саласына əсер етіп, тек мемлекеттік білім беру стандарттарының негізгі ережелеріне негізделген құзыреттілікті қалыптастырудың қажетті деңгейіне жетуге болатыны сөзсіз.

Əдебиеттер тізімі

1. Jantassova D. Environmental tendencies in engineering education / Jantassova D., Smirnova G., Gotting V. // Proceedings of 2015 International Conference on Interactive Collaborative Learning, ICL 2015. — 679–688 p.
2. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы жəне əдістемесі: оқыту əдістемесі / Оразбаева. Ф. — Алматы: Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кабинеті, 2000. — 208 б.
3. Жапбаров А. Оқушылардың ауызша сөйлеу əрекетін дамыта оқытудың ғылыми-əдістемелік негіздері: 4 кітап / Жап- баров А. МБ. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2008. — 264 б.
4. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Астана: Ресми басылым, 2006.
5. Пассов Е .И. Основы методики обучения иностранным языкам: учеб. / Е. И. Пассов. — М .: Русский язык, 1977. — 300 с.
6. Гальскова Н. Д. Теория обучения иностранным языкам. Лингводидактика и методика: учеб. пос. для студ. лингв. унтов и фак. ин. яз. высш. пед. учеб. завед. / Н.Д. Гальскова, Н.И. Гез. — 3-е изд. — М.: Академия, 2006. — 336 с.